Monika Śpiączka
LIST POETYCKI
- tradycje i przyczyny popularności
List poetycki związany jest przede wszystkim z klasycyzmem. Jako gatunek klasycystyczny legitymuje się dawną tradycją i nie byle jakim pochodzeniem (od Horacego). Cieszył się uznaniem w epoce oświecenia. Chętnie posługiwali się tą formą wypowiedzi XVIII- wieczni poeci francuscy z Voltaire'em na czele. Także w poezji polskiego oświecenia zajmuje ona poczesne miejsce.
Zainteresowanie listem poetyckim wzmaga się wyraźnie począwszy od lat 60-tych XVIIIw. Pojawiają się najpierw pojedyncze przekłady francuskich epitres, liczniejsze w następnym dziesięcioleciu, na łamach „Zabaw przyjemnych i pożytecznych” (głównie przekłady Zabłockiego, Nagłowskiego, m.in. z Voltaire'a). Wydany około 1776r. przez P. Dufoura tomik Listów T.K Węgierskiego (zawierający w pierwszym wydaniu 4, a w drugim 6 listów poetyckich młodego starościca korytnickiego) zapoczątkowuje praktykę grupowania tego rodzaju utworów w jednorodne gatunkowo zbiory, stosowaną już powszechnie przez edytorów z początku XIXw. Dmochowskiego i Mostawskiego. W ślad za tłumaczeniami i przeróbkami powstają niebawem oryginalne listy poetyckie G. Piramowicza, Węgierskiego, J. Wybickiego, S.Trembeckiego, I.Krasickiego, F.Karpińskiego i innych, mniej znanych twórców. Epistulae Horacego temu zapewne klimatowi zawdzięczają swoje pierwsze polskie wersje- w sporadycznych tłumaczeniach J.E Minasowicza, J.Iżyckiego, Trembeckiego, J.Niemcewicza i w pełnym, cyklicznym przekładzie M. Fijałkowskiego (prozą), Dmochowskiego (wierszem). Na atrakcyjność tej formy wypowiedzi poetyckiej wśród twórców stanisławowskich złożyło się kilka przyczyn. Odkrywany w tym czasie na nowo antyk kusił świetnym przykładem Horacego. Praktyka Woltaire'a uczyniła z listu poetyckiego nieodzowny składnik elitarnej kultury dworskiej, dający okazję do zabłyśnięcia dowcipem, kurtuazją i erudycją. Te jego właściwości pociągały zwłaszcza młodych, utalentowanych poetów, szukających potwierdzenia więzi ze środowiskiem oświeconych literatów i ich protektorów. Pokrewieństwo z satyrą - odczuwanych powszechnie, akcentowane w podręcznikach literackich - a szerzej: przynależność do uważanej wówczas za czwarty rodzaj literacki poezji dydaktycznej sprzyjały również ekspansji listu. Traktowano go wtedy jako jedną z form satyry lub poematu dydaktycznego, tym chętniej stosowaną, im bardziej przybierała na sile tendencja do nadawania poezji form adresowanych. List poetycki dawał możliwość oparcia wypowiedzi na bardziej swobodnym niż w innych gatunkach modelu konstrukcyjnym. Tu wolno było kojarzyć sprawy ważne z drobiazgami, przeskakiwać zręcznie z tematu na temat, dostosowując do nich style, rezygnując - w zgodzie z charakterem listu - z tonu deklamacyjnego na rzecz perswazyjnego lub wręcz gawędziarskiego (w sposób mistrzowski korzystał z tych możliwości w listach Krasicki).
„Prawidła listu” zastosowane do poezji narzucały właściwie tylko jeden wymóg: „stosowności” stylu do tematu i osób. Charakter powiązań między piszącym a adresatem wyznaczał z kolei tematykę i ton listu. Rozróżniano listy poważne i lekkie, żartobliwe. W tych drugich zwłaszcza, adresowanych do przyjaciół, ludzi podobnie myślących i bliskich stylem życia, dochodził niekiedy do głosu rys osobisty.
Forma listu poetyckiego okazywała przydatność także dla zrodzonej z ducha klasycyzmu tzw. liryki roli (w której wypowiedź poetycka włożona jest w usta jakiejś konkretnej osoby np. postaci historycznej).
Zamieszczony w „Zabawach” wiersz J. Świętorzeckiego pt. List Kazimierza Wielkiego do Stanisława Augusta może reprezentować klasycystyczny gust w tym zakresie.
Przypadający na wiek XVIII rozkwit kultury epistolarnej był niewątpliwie najpoważniejszym z czynników sprzyjających zainteresowaniu listem poetyckim - gatunkiem, którego pochodzenie od listu było powszechnie znane.
Pod wpływem francuskiej kultury salonów wykształcił się rokokowy model „belle lettre”, z doświadczeń i potrzeb sentymentalizmu wziął początek list - wyznanie, w obu ceniono przede wszystkim charakterystyczny dla improwizacji „nieporządek miły”, lekkość i naturalność. Rozpowszechniły się wygodne, ułatwiające kontakty towarzyskie i wzmagające ich częstotliwość tzw. bilety - króciutkie listy łączące rzeczowość z elegancją i nierzadko dowcipem. Na gruncie epistolografii znajdują też pierwsze, nieśmiałe zastosowanie „autotematyczne” doświadczenia -> sternizmu. Wszystkie te zjawiska rejestrują i upowszechniają w Polsce stanisławowskiej oświeceniowe.
Naturalną konsekwencją tych przeobrażeń sztuki epistolarnej i jej rozpowszechnienia jest przenikanie elementów „listowności” do poezji. W odniesieniu do tradycyjnej już, klasycznej postaci listu poetyckiego nacisk ten sprzyja mocniejszemu podkreśleniu konwencjonalnych wyznaczników formy listowej (więcej i bardziej bezpośrednich zwrotów do adresata, stylizacja podpisu itp.)
Nie należy do rzadkości kształtowanie wypowiedzi poetyckiej na wzór modnych biletów (np. Trembecki do Naruszewicza, O poznaniu bezimiennika; Karpiński List wymawiający się). Mnożą się poetyckie odpowiedniki listów dedykacyjnych, dziękczynnych, wyrażających prośbę (supliki), przekazujących nowinę itp.
List staje się formą wypowiedzi poetyckiej także twórców inspirowanych przez sentymentalizm (Karpiński listy do J. Chreptowicza) czy rokoko (korespondencja poetycka Trembeckiego z A. Mierem).
terminologia i świadomość genologiczna
Kodyfikacja listów w poetyce sformułowanej dokonała się dopiero w pierwszych 10-leciach w. XIX. Łacińska epistula i jej pochodzenie zachodnioeruopejskie, zachowując związek z pierwotnym znaczeniem: list, używane były raczej w funkcji terminów literackich, zastępowanych w potocznym użyciu, przez inne określenia „zwykłych” listów. W języku polskim słowo „list” funkcjonowało jednocześnie w znaczeniu potocznym i literackim. Pierwsza na gruncie polskim próba opisu listu poetyckiego - w podręczniku dla Szkoły Rycerskiej pt. Historia nauk wyzwolonych (Warszawa 1766) - nosi tytuł O listach wierszem pisanych.
E. Słowacki i J. F. Królikowski wprowadzili w powszechne użycie nazwę dwuczłonową w postaci dzisiejszej (Królikowski) lub jej odmianie bardziej archaicznej: list poetyczny (Słowacki). List poetycki funkcjonował jako określenie formy, która może przybierać różne gatunkowe utwory np. satyra, poemat dydaktyczny, elegia - i jako nazwa odrębnego gatunku literackiego o określonej poetyce, a także jako forma dająca się zastosować do wszelkich tematów i dopasowująca do nich swój styl.
Osobny przypadek stanowi tu odmiana elegii pisanych nie „w imieniu własnym” poety lecz zgodnie z założeniami liryki roli w imieniu sławnych postaci historycznych lub mitologicznych, czyli tzw. heroid.
Konwencjonalnie używano nazwy „list” do określenia poematów dydaktycznych i filozoficznych. Brak wyraźnych wyznaczników „listowności” w tekście sprzyjał jednak wahaniom i odstępstwom od tej praktyki, o czym może świadczyć „Essay on Man” Pope'a, podzielone przez autora na cztery „listy”.
lista inne gatunki
List poetycki łączy z satyrą już od czasu Horacego podobna zasada konstrukcyjna. W obu wypadkach jest to rodzaj wierszowanej rozprawki, utrzymanej w tonie mentorskim lub gawędziarskim o stosunkowo dużej swobodzie skojarzeń, chętnie odwołującej się do sentencji lub przykładu w postaci anegdoty, bajki czy relacji zaobserwowanego zdarzenia.
Skierowanie wypowiedzi do określonego adresata, nieodzowne w liście, raczej przypadkowe i sporadycznie tylko stosowane w satyrze, byłoby pierwszą widomą różnicą. Z tym nastawieniem na adresata idzie w parze dobór tematyki, większa swoboda i bardziej osobisty ton wypowiedzi.
List poetycki i oda - oba utwory kierowane do konkretnej osoby. Podstawą rozróżnienia nie mógł być temat ani nawet ton ze względu na tendencje do obejmowanie mianem ody wszelkich odmian poezji lirycznej z jednej strony, a dopuszczalną różnorodność tonu i stylu w liście z drugiej strony. Różnice widziano w postawie podmiotu mówiącego - w myśl teorii klasycyzmu natchnionego, przejętego uniesieniem w odzie, bardziej zaś zrównoważonego, nastawionego refleksyjnie w liście. W praktyce poetyckiej epoki, wobec nasycenia twórczości lirycznej treściami dydaktycznymi, wobec towarzyszącej temu zjawisku skłonności do retorycznego konstruowania monologu lirycznego w odzie. W poezji starożytnej wyznaczała odę wersyfikacja. Na gruncie poezji nowożytnej, w tym i stanisławowskiej, widoczna jest dążność do respektowania w klasycznej odmianie listu poetyckiego wersyfikacyjnych odpowiedników łacińskiego heksametru - jest nim 12-zgłoskowiec, natomiast w liście 13-zgłoskowiec. Przeważa on też w listach oryginalnych, które nawiązują świadomie do wzorca klasycznego.
W kulturze literackiej polskiego oświecenia listem poetyckim byłby utwór skierowany do konkretnego adresata osobowego, pisany wierszem 13-zgłoskowym, refleksyjno-opisowy, swobodnie operujący różnorodnymi skojarzeniami; aluzjami literackimi i erudycyjnymi, utrzymany w tonie rozmowy, tematycznie związany z działalnością, zainteresowaniami czy obecną sytuacją adresata lub rzadziej piszącego. Oczywiście przeznaczony do publikacji. Podmiot tak skonstruowanego wiersza, wypowiadając myśli i spostrzeżenia natury ogólniejszej, często w formie sentencji, czyni to jednak - dzięki konwencji listu - w imieniu własnym (lub określonej grupy).
funkcje w życiu literackim
Na pierwszy plan wysuwa się urabianie opinii publicznej w stosunku do pewnych konkretnych spraw, dzieł czy osób. Można widzieć w liście poetyckim chętnie używany środek wymiany myśli w obrębie środowiska, stymulator życia literackiego. Jako utwór bezpośrednio adresowany, a zarazem przystosowany do szerszego oddziaływania, świetnie nadawał się do prowadzenia polemik literackich na różne tematy. Polemiki, nawet te najbardziej serio, przyczyniają się do wzmocnienia więzi środowiskowej pisarzy.
Cechą wspólną utworów reprezentujących w poezji polskiego oświecenia klasyczną postać listu poetyckiego jest doniosła społecznie tematyka traktowana w sposób osobisty. To połączenie w samej konstrukcji podmiotu wypowiedzi sfery prywatnej i publicznej przyczynia się do popularyzacji modelu osobowości bliskiego ideałom oświecenia: człowieka wykształconego (ale nie erudyty w stylu saskim), o wszechstronnych zainteresowaniach skłonnego do refleksji, a przy tym obdarzonego często poczuciem humoru, przeżywającego sprawy publiczne jako własne, raczej jednak „filozofa” niż działacza, w ogóle w pełnym tego słowa znaczeniu człowieka kultury.
Wymieniane przez ludzi pióra okolicznościowe „bilety” wierszowane, układające się niekiedy w całe ciągi korespondencyjne, umożliwiające włącznie się w grę w każdym momencie trzeciego i dalszych partnerów, tworzą niepowtarzalną atmosferę epoki, szlifują pióra i umysły, pobudzają do rywalizacji, zacieśniają kontakty osobiste między twórcami.
-sytuacje epistolarne
Jako pewien wariant klasycznego „listu z podróży” należałoby może potraktować typ wiersza, adresowanego, którego konstrukcja oparta jest na sytuacji odwiedzin. Przybysz - gość zwraca się do adresata - gospodarza w jego własnej rezydencji, zarazem jednak zachowuje spojrzenie „z zewnątrz”, wiersz ma coś z raportu przeznaczonego dla środowiska, z którego przybył autor, choć nie jest ono jawnym adresatem. Wybickiego „Podróżny w Pawłowie”, „Gość w Heilsbergu” Trembeckiego.
Ukazana jest pochwała adresata przedstawionego jako wzór, model godny naśladowania lub niedościgniony nastawiony na cel praktyczny.
Kształtują się nowsze odmiany listu, służące celom prywatnym, towarzyskim. Utwory tego typu, pisane do konkretnego, najczęściej bliskiego i zaprzyjaźnionego adresata z powinszowaniem, podziękowaniem, zaproszeniem, wymówką itp., mają znamię poezji okolicznościowej.