Kwestia chłopska (kwestia włościańska) i problem reform agrarnych na ziemiach polskich od schyłku XVIII do początków XX w. oprac. RM

We wstępie pracy można wskazać dwa aspekty reform agrarnych (zniesienie poddaństwa osobistego chłopów oraz uwłaszczenie - nadanie im ziemi na własność)

We wstępie pracy można także podać daty roczne przeprowadzenia reform agrarnych w poszczególnych zaborach (oczywiście w formie właściwej dla pracy pisemnej, a nie w tabeli)

Reformy agrarne na ziemiach polskich w XIX w. (oprac. RM)

	Zabór pruski	Galicja - zabór austriacki	Kongresówka	„ziemie zabrane” - obszar na wschód od Kongresówki
Zniesienie poddaństwa osobistego chłopów	w 1807 r. - na mocy „Edyktu Październikowego”	w okresie Wiosny Ludów w 1848 r.	jeszcze zanim Kongresówka powstała - w 1807 r. w Księstwie Warszawskim	1861
Reforma uwłaszczeniowa: uzyskanie przez chłopów ziemi na własność	realizowana od ogłoszenia dekretów uwłaszczeniowych (edyktów regulacyjnych) z 1811, 1816 i 1823 r. (dla WKP), aż do Wiosny Ludów	w okresie Wiosny Ludów w 1848 r.	powstańcze dekrety uwłaszczeniowe z 22 I 1863 (nie weszły w życie) carskie dekrety uwłaszczeniowe z 2 III 1864 r.	początek realizacji od 1861 r., aż do 1905 r. chłopi gospodarowali ziemią wspólnie - w ramach „wspólnot terytorialnych, prywatnymi właścicielami działek ziemi stali się dopiero w okresie rewolucji 1905 r.

We wstępie pracy można także wymienić (bez szczegółowego rozwijania zagadnień) różne modele reformy uwłaszczeniowej:

• model pruski (chłopi uzyskują na własność uprawianą ziemię, za odszkodowaniem dla jej dotychczasowych właścicieli, formą odszkodowania przeważnie jest jednak część tej ziemi)

• model austriacki (przeprowadzenie w okresie Wiosny Ludów w 1848 r. (nadanie chłopom na własność ziemi w zamian za podatek gruntowy, za odszkodowaniem dla dotychczasowych właścicieli ziemi wypłacanym przez państwo)

• model rosyjski (carski) i jego dwie odmiany:

▪ na ziemiach zabranych od 1861 r. (zasady: zob. w tabeli w odpowiedniej rubryce))

▪ w Kongresówce (na mocy carskich dekretów uwłaszczeniowych z marca 1864 r.) - nawiązywał

do modelu austriackiego (nadanie chłopom na własność ziemi w zamian za podatek gruntowy, za odszkodowaniem dla

dotychczasowych właścicieli ziemi wypłacanym przez państwo)

• model przyjęty przez rządy narodowe powstania krakowskiego (1846) i styczniowego (1863),

w celu pozyskania chłopów do powstania (uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem dla dotychczasowych

właścicieli ziemi, wypłacanym w przyszłości ze skarbu państwa)

1. Kwestia chłopska w Polsce u schyłku XVIII w. (za panowania S. A. Poniatowskiego)

• nastąpiła nieznaczna poprawa sytuacji chłopów za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (od 1768 r. szlachcic nie mógł chłopom wymierzać kary śmierci, kwestia włościańska znalazła swoje odzwierciedlenie w publicystyce doby Sejmu Wielkiego, Konstytucja 3 Maja brała chłopów - w ograniczonym zakresie - pod opiekę prawa państwowego, w dobrach światlejszych magnatów następowała zamiana pańszczyzny na czynsz, powstanie kościuszkowskie wiązało odzyskanie przez Polskę niepodległości z reformami włościańskimi - „za samą szlachtę bić się nie będę” T. Kościuszko)

- chłopi w publicystyce okresu Sejmu Wielkiego, np. Stanisław Staszic w

Przestrogach dla Polski (1790 r.) pisał o konieczności poprawy położenia chłopów i przyznaniu

mieszczaństwu praw politycznych:

„Pięć części narodu polskiego stoi mi przed oczyma. Widzę miliony stworzeń, z których jedne

wpółnago chodzą, drugie skórą albo ostrą siermięgą okryte, wszystkie wyschłe, znędzniałe,

obrosłe, zakopciałe. Oczy głęboko w głowie zapadłe. Dychawicznymi piersiami bezustannie

robią. Posępne, zadurzałe i głupie, mało czują i mało myślą: to ich największą szczęśliwością”

(cyt. za Klimowicz, s. 378)

- koliszczyzna: antyszlacheckie powstanie chłopów ukraińskich na Podolu w okresie konfederacji barskiej,

chłopi dokonali rzezi szlachty, mordując ok. 20 tys. osób, zwł. w Humaniu,

przywódcy koliszczyzny: Maksym Żeleźniak, Iwan Gonta

koliszczyzna została wywołana przez Rosję, żeby skłonić miejscową szlachtę do odstąpienia od konfederacji

barskiej

- Uniwersał połaniecki (7 V 1794) w okresie powstania kościuszkowskiego (ogłoszony przez naczelnika powstania T. Kościuszkę)

postanowienia uniwersału połanieckiego:

• zniesienie poddaństwa osobistego chłopów

• zakaz usuwania (rugowania) chłopów z uprawianej ziemi

• ograniczenie wymiaru pańszczyzny na czas insurekcji

• likwidacja władzy sądowej szlachcica nad chłopem (tzw. sądownictwa patrymonialnego)

• chłopi uzyskali możliwość zaskarżania szlachcica przed sądem

znaczenie uniwersału połanieckiego: - został ogłoszony w celu przyciągnięcia chłopów do udziału w powstaniu - wynikał z przekonania T. Kościuszki o konieczności powiązania idei niepodległości z reformami

społecznymi („Za samą szlachtę bić się nie będę) - uniwersał połaniecki wywołał sprzeciw części szlachty - przestał obowiązywać wraz z upadkiem powstania kościuszkowskiego

2. Kwestia włościańska (sprawa chłopska) w Księstwie Warszawskim

• zniesienie poddaństwa osobistego chłopów w 1807 r. (na mocy konstytucji Księstwa Warszawskiego)

gospodarcze i społeczne skutki tej reformy

- „Dekret grudniowy” Fryderyka Augusta z 21 XII 1807 r.

- postanowienia „dekretu grudniowego”:

▪ potwierdzał wolność osobistą chłopów (przyznaną im w art. 4 konstytucji KW)

▪ gwarantował ziemiaństwu (szlachcie) własność ziemi (uprawianej przez chłopów) oraz żywego

inwentarza i narzędzi, a także obowiązywanie dotychczasowych świadczeń chłopów (renty

feudalnej - czynsz, pańszczyzna),

- znaczenie „dekretu grudniowego”:

▪ był swoistą interpretacją art.4 konstytucji („znosi się niewola”) - „zniesienie niewoli”

ograniczał do wolności osobistej chłopów, utrzymując ziemię, inwentarz i narzędzia rolnicze

w rękach dotychczasowych właścicieli

▪ w przekonaniu zwolenników uwłaszczenia „dekret grudniowy” „ściągnął chłopom z nóg

kajdany, ale razem z butami” (w świetle „dekretu grudniowego” chłopi opuszczający wieś nie mogli

bowiem zabrać żywego inwentarza i narzędzi, będących nadal własnością pana feudalnego)

• zniszczenie kraju w wyniku wojen

• zadłużenie ziemiaństwa

• kryzys w rolnictwie, m. in. w wyniku przystąpienia KW do blokady kontynentalnej Wielkiej Brytanii

3. Przemiany gospodarcze i społeczne w zaborze pruskim w I połowie XIX wieku

1. tzw. reformy Steina - Hardenberga od 1807 r.,

przyczyny reform: dążenie do reformy, unowocześnienia i wzmocnienia państwa pruskiego,

osłabionego w wojnie z napoleońską Francją (wojna z IV koalicją 1806 - 1807), przemiany społeczne i

gospodarcze w okresie napoleońskim w krajach sąsiadujących z Prusami (wprowadzenie Kodeksu

Napoleona - wprowadzającego równość wobec prawa - w wielu krajach niemieckich, zniesienie

poddaństwa osobistego chłopów i wprowadzenie Kodeksu Napoleona w Księstwie Warszawskim)

najważniejsze „reformy Steina - Hardenberga”:

• zniesienie poddaństwa osobistego chłopów (tzw. „edykt październikowy” z 1807 r.)

• reforma uwłaszczeniowa (podstawa prawna: dekrety uwłaszczeniowe, czyli „edykty regulacyjne” z 1811, 1816 i dla W. K. Poznańskiego z 1823)

zasady reformy uwłaszczeniowej w Prusach (tzw. pruski model reformy uwłaszczeniowej) - chłopi uzyskują na własność uprawianą ziemię, za odszkodowaniem dla jej dotychczasowych właścicieli (ziemiaństwa), formą zapłaty (odszkodowania) przeważnie jest jednak część tej ziemi (od jednej trzeciej do połowy uprawianych wcześniej przez chłopów gruntów)

• równouprawnienie mieszczan ze szlachtą

• równouprawnienie ludności żydowskiej z chrześcijańską (skutki: proces asymilacji Żydów z resztą ludności

• gospodarcze i społeczne skutki zniesienia poddaństwa oraz edyktów regulacyjnych w Prusach

• na wsi pozostają wyłącznie duże i średniej wielkości gospodarstwa rolne, znikają

gospodarstwa małe, tzw. „karłowate”,

• zwiększa się ilość chłopów bezrolnych szukających pracy w miastach, pojawia się

zatem „wolna siła robocza” znajdująca zatrudnienie w powstających fabrykach,

• ziemiaństwo dzięki odszkodowaniom uzyskuje dodatkowe środki kapitałowe, co

sprzyja modernizacji majątków ziemskich i inwestycjom (akumulacja kapitału)

• reformy agrarne przyśpieszają zatem rewolucję przemysłową (uprzemysłowienie,

industrializację), urbanizację (w wyniku napływu do miast ludności pochodzenia

chłopskiego) i rozwój gospodarczy kraju (zob. pruska droga do kapitalizmu)

• pruska droga do kapitalizmu - przemiany gospodarcze i społeczne w Prusach w
XIX w.,(zainicjowane przez reformy agrarne - zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie),

przyśpieszające rewolucję przemysłową i prowadzące wraz z nią do industrializacji

kraju i rozwoju gospodarki kapitalistycznej

b) industrializacja i procesy urbanizacyjne na Górnym Śląsku (pierwsza huta w Europie

kontynentalnej stosująca koks do wytopu żelaza - Gliwice 1796), we Wrocławiu (fabryka Linkego -

wagonów kolejowych od 1840) i w Poznaniu (fabryka maszyn rolniczych Hipolita Cegielskiego od 1855)

4. Sprawa chłopska (kwestia włościańska) w powstaniu listopadowym

• projekt „kaliszan” (ministra A. Biernackiego) w sprawie oczynszowania chłopów z Dóbr

Narodowych (w ciągu 10 lat miano zastąpić pańszczyznę czynszem)

• projekt posła Jana Olrycha Szanieckiego ze stronnictwa demokratycznego w sprawie uwłaszczenia chłopów za odszkodowaniem

• odrzucenie przez sejm i większość elit politycznych projektów jakichkolwiek reform agrarnych

• teza historyka Maksymiliana Melocha (uwłaszczenie chłopów najprawdopodobniej spowodowałoby masowy udział chłopów w powstaniu i tym samym jego zwycięstwo) i jej krytyka przez współczesnych historyków (stopień świadomości narodowej chłopów był wtedy zbyt niski, by przeprowadzona wówczas reforma uwłaszczeniowa spowodowała ich masowy udział w powstaniu)

• motyw „Starego Wiarusa” w „Warszawiance” S. Wyspiańskiego

• ideowe przesłanie wiersza (pieśni) Gustawa Ehrenberga, Szlachta w roku 1831 („Gdy naród do boju wystąpił z orężem panowie o czynszach radzili, (...) o cześć wam panowie magnaci, za naszą niewolę, kajdany), oskarżenie szlachty o spowodowanie klęski powstania, podr. s. 62

- reasumując, władze powstania listopadowego nie przeprowadziły żadnych reform agrarnych,

mimo oczekiwań stronnictwa demokratycznego (uważało, że uwłaszczenie przyciągnie chłopów

do udziału w powstaniu) i kilku projektów reform przedstawionych w sejmie

5. Sprawa chłopska w programach politycznych ugrupowań Wielkiej Emigracji

• program polityczny i społeczny Hotelu Lambert można określić jako konserwatywno - liberalny: „Hotelu Lambert opowiadał się m.in. za uwłaszczeniem chłopów za odszkodowaniem dla dotychczasowych właścicieli

• „Mały Manifest” TDP z 1832 r.: zawiera program radykalno - rewolucyjny (łączy ideę odzyskania niepodległości z rewolucją społeczną), Polska odzyska niepodległość w wyniku ogólnoeuropejskiej rewolucji, program nawiązuje do poglądów tzw. socjalistów utopijnych, zapowiada uspołecznienie własności ziemskiej (likwidację prywatnej własności ziemi oraz „wspólne uprawianie ziemi i wspólne korzystanie z jej owoców”), ma wydźwięk wyraźnie antyszlachecki (obarcza szlachtę odpowiedzialnością za utratę przez Polskę niepodległości), autorzy „Małego Manifestu”: Stanisław Worcell, Tadeusz Krępowiecki, Jan Nepomucen Janowski

• Wielki Manifest TDP z 1836 r. (tzw. „Manifest z Poitiers”): zawiera program demokratyczno - republikański, odcina się od radykalizmu Małego Manifestu, Polska odzyska niepodległość w wyniku kolejnego powstania narodowego, niepodległa Polska ma być republiką demokratyczną, należy przeprowadzić uwłaszczenie chłopów (nadać chłopom ziemię na własność, bez odszkodowania dla dotychczasowych właścicieli), Wielki Manifest podkreśla także pozytywną rolę szlachty w historii Polski, główny autor „Wielkiego Manifestu”: Wiktor Heltman

- GLP były najbardziej radykalnym (lewicowym) ugrupowaniem Wielkiej Emigracji, nawiązującym

programowo do radykalizmu Małego Manifestu TDP (łączy ideę odzyskania niepodległości z

rewolucją społeczną)

6. Sprawa chłopska w poglądach i działalności emisariusza Edwarda Dembowskiego

• Edward Dembowski - zwolennik programu radykalno - rewolucyjnego (łączył ideę odzyskania przez Polskę niepodległości z programem rewolucji społecznej, wprowadzającej zasadę równości majątkowej), nazywany „czerwonym kasztelanicem” (wywodził się z bogatej arystokracji, a głosił radykalne poglądy), prowadził działalność agitacyjną wśród chłopów w Komgresówce, w Wielkopolsce, i w Galicji, skuteczność jego agitacji wśród chłopów była jednak niewielka, uczestniczył w powstaniu krakowskim jako sekretarz dyktatora Jana Tyssowskiego, zastrzelony przez odział wojska austriackiego 27 II 1846 na podkrakowskim Pogórzu, podczas próby rozszerzenia powstania krakowskiego na Galicję (stał wówczas na czele procesji chłopskiej, która ruszyła na podkrakowskie Pogórze)

7. Sprawa chłopska w poglądach i działalności księdza Piotra Ściegiennego (od schyłku lat 30 -

tych do aresztowania przez carską policję w 1844 r.)

- proboszcz w wiejskich parafiach, prowadził działalność agitacyjną wśród chłopów Kielecczyzny i Lubelszczyzny, założył w 1838 r. tajną organizację Związek Chłopski, podobnie jak Dembowski głosił poglądy radykalno - rewolucyjne, napisał i kolportował wśród chłopów rzekomy „List ojca świętego Grzegorza papieża” („Złota książeczka”), gdzie wzywał polskich chłopów do wspólnej walki z ludem rosyjskim przeciw carowi i panom (szlachcie), język jego agitacji był prosty i sugestywny (w przeciwieństwie do Dembowskiego, którego skuteczność agitacji była niewielka

8. Sytuacja gospodarcza w Galicji I połowie XIX w. (stagnacja ekonomiczna, „nędza galicyjska”,

poddaństwo osobiste chłopów do 1848 r.) - zacofanie gospodarcze w porównaniu do zaboru pruskiego

i Kongresówki („Golicja i Głodomeria”)

▪ Galicja I połowy XIX w. jako jedna z najbardziej zacofanych gospodarczo prowincji Cesarstwa

Austriackiego ▪ brak przemysłu w Galicji w I połowie XIX w.

▪ bardzo trudne położenie materialne chłopów galicyjskich („nędza galicyjska”) w porównaniu do

sytuacji chłopów w innych zaborach: poddaństwo osobiste chłopów (zniesione w Księstwie Warszawskim i w

zaborze pruskim już w 1807 r.), pańszczyzna, przeludnienie na wsi, małe gospodarstwa rolne, klęski głodu

na przednówku, konserwatyzm szlachty galicyjskiej (jej niechęć do reform agrarnych)

▪ rabacja chłopów w Galicji (III - IV 1846 r.) - rzeź szlachty galicyjskiej dokonana przez miejscowych

chłopów („rzeź galicyjska”), przyczyny rabacji: przyczyny pośrednie (bardzo trudne położenie materialne

chłopów galicyjskich - „nędza galicyjska”) przyczyny bezpośrednie ( podburzanie przez austriackich urzędników chłopów

galicyjskich przeciwko szlachcie, mające na celu niedopuszczenie do rozszerzenia powstania krakowskiego na Galicję)

▪ zniesienie w Galicji w okresie Wiosny Ludów w 1848 r. poddaństwa osobistego chłopów i

przeprowadzenie reformy uwłaszczeniowej (za odszkodowaniem dla dotychczasowych właścicieli ziemi

wypłacanym przez państwo).

9. Rabacja chłopów z Galicji (III - IV 1846 r.) - rzeź szlachty galicyjskiej dokonana przez

miejscowych chłopów („rzeź galicyjska”)

- przyczyny rabacji:

▪ przyczyny pośrednie:

bardzo trudne położenie materialne chłopów galicyjskich („nędza galicyjska”) w porównaniu do

sytuacji chłopów w innych zaborach: poddaństwo osobiste chłopów (zniesione w Księstwie

Warszawskim i w zaborze pruskim już w 1807 r.), pańszczyzna, przeludnienie na wsi, małe gospodarstwa

rolne, klęski głodu na przednówku, konserwatyzm szlachty galicyjskiej (jej niechęć do reform

agrarnych)

▪ przyczyny bezpośrednie: podburzanie przez austriackich urzędników chłopów galicyjskich

przeciwko szlachcie, mające na celu niedopuszczenie do rozszerzenia powstania krakowskiego na

Galicję (Austriacy przekonywali galicyjskich chłopów, że szlachta wywołała w Krakowie powstanie, aby...

wymordować chłopów)

- przebieg rabacji: chłopi zaatakowali ok. 470 dworów szlacheckich, mordując około tysiąca osób

• przywódca rabacji: Jakub Szela (zob. postać Szeli jako jednego z duchów w Weselu S. Wyspiańskiego)

• łagodne wyroki sądów austriackich dla uczestników rabacji

• znaczenie i skutki rabacji: ▪ pogłębienie w Galicji antagonizmu między chłopami a szlachtą („między wsią a dworem

szlacheckim”)

▪ rabacja przekonała znaczną cześć szlachty polskiej o konieczności odejścia od irredenty

(działalności konspiracyjno - niepodległościowej) na rzecz lojalizmu i ugody z państwami

zaborczymi

▪ rabacja była argumentem dla zwolenników panslawizmu (zakładał zjednoczenie narodów

słowiańskich pod berłem cara rosyjskiego), oskarżających Austrię (i osobiście kanclerza Metternicha) o

moralną odpowiedzialność za rzeź szlachty w Galicji (zob. list otwarty Aleksandra Wielopolskiego do

Metternicha, opublikowany w Paryżu tuż po rabacji)

10. Sprawa chłopska w powstaniu krakowskim w 1846 r.

• Manifest Rządu Narodowego powstania krakowskiego z 22 II 1846 r.: program demokratyczno -

republikański, ogłasza powstanie Rzeczpospolitej Polskiej, zapowiada zniesienie wszelkich

różnic stanowych, równość wobec prawa, wolność chłopów (w Galicji w tym czasie nadal utrzymywało

się poddaństwo osobiste chłopów), uwłaszczenie chłopów, nadanie chłopom bezrolnym, którzy wezmą

udział w powstaniu działek ziemi z tzw. dóbr narodowych

• Edward Dembowski (sekretarz dyktatora powstania Jana Tyssowskiego) bezskutecznie próbował

nadać powstaniu charakter radykalno - rewolucyjny oraz rozszerzyć jego zasięg poza obszar

WMK, na Galicję.

• znaczenie i skutki powstania krakowskiego dla sprawy chłopskiej: ▪ łączyło sprawę niepodległości z uwłaszczeniem chłopów, ▪ pośrednio przyczyniło się do rabacji chłopów w Galicji (urzędnicy austriaccy, zaniepokojeni

możliwością rozszerzenia powstania krakowskiego na Galicję, podburzyli chłopów przeciw

miejscowej szlachcie, wywołując rabację

11. Zniesienie w Galicji w okresie Wiosny Ludów w 1848 r. poddaństwa osobistego

chłopów i przeprowadzenie reformy uwłaszczeniowej (za odszkodowaniem dla dotychczasowych

właścicieli ziemi wypłacanym przez państwo).

12. Reformy agrarne w zaborze rosyjskim w latach 1861 - 1864 - początek reform agrarnych w Rosji cara Aleksandra II w okresie „odwilży posewastopolskiej”

▪ zniesienie poddaństwa osobistego chłopów i reforma uwłaszczeniowa w Rosji od 1861 r.

(dotyczyła obszarów na wschód od Kongresówki, w tym tzw. ziem zabranych: Wileńszczyzny, Wołynia,

Podola)

▪ oczynszowanie chłopów w Kongresówce w 1862 r. (jedna z reform A. Wielopolskiego)

- dekrety uwłaszczeniowe Rządu Narodowego w powstaniu styczniowym (z 22 I 1863)

nie weszły w życie, na skutek upadku powstania styczniowego

▪ cele: przyciągnięcie chłopów do udziału w powstaniu styczniowym

• uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem dla dotychczasowych właścicieli ziemi, wypłacanym

w przyszłości ze skarbu państwa

• nadanie ziemi bezrolnym (pochodzącej z Dóbr Narodowych), którzy wezmą udział w powstaniu

- reforma uwłaszczeniowa w Kongresówce w okresie powstania styczniowego - znaczenie

carskich ukazów uwłaszczeniowych z 2 III 1864

▪ nadanie chłopom na własność ziemi, w zamian za podatek gruntowy

▪ carskie dekrety uwłaszczeniowe dla Kongresówki z 2 III 1864 r. były bardziej korzystne dla

chłopów od zasad uwłaszczenia realizowanego w Rosji od 1861 r., ale mniej korzystne od

dekretów uwłaszczeniowych rządu powstańczego z 22 I 1863

▪ cele carskiej reformy uwłaszczeniowej w Kongresówce w 1864 r.

• zniechęcenie chłopów do udziału w powstaniu styczniowym,

• podważenie pozycji majątkowej polskiego ziemiaństwa w Kongresówce, sprzyjającego powstaniu

styczniowemu

▪ skutki reformy uwłaszczeniowej w Kongresówce

• bankructwo wielu majątków ziemiańskich

• zubożałe rodziny ziemiańskie (szlacheckie), które przenoszą się do miast stają się częścią nowej warstwy

społecznej - inteligencji

• po przeprowadzeniu uwłaszczenia następują istotne przemiany w świadomości chłopów - wzrasta poziom

ich wykształcenia, stopniowo budzi się ich świadomość narodowa, następuje stopniowa integracja

warstwy chłopskiej z resztą społeczeństwa - narodu (w pewnym stopniu ma to także związek z klimatem

ideowym pozytywizmu i programem jego przedstawicieli - ideą tzw. pracy organicznej i pracy u

podstaw)

▪ rozwój przemysłu w Kongresówce (okręgi przemysłowe: łódzki, warszawski, Zagłębie Dąbrowskie)

13. Początki ruchu ludowego na ziemiach polskich. (odrębna notatka)

6

---