WPŁYW TECHNIKI NA ROZWÓJ JĘZYKA POLSKIEGO

OGÓLNY SCHEMAT ODDZIAŁYWANIA TECHNIKI NA JĘZYK

postęp techniczny → zmiany w przemyśle → zmiany socjalne → zmiany językowe

1. do XVI w.

Najwcześniejsze ślady terminologii technicznej w zaobserwować można już w dobie staropolskiej. Występowanie tych słów wiąże się z istniejącym już wtedy na ziemiach polskich prymitywnym jeszcze przemysłem. Są to więc terminy związane z rolnictwem, wytwarzaniem żywności, a także rzemiosłem wojennym. Rozwój tego ostatniego jest oczywiście związany z licznymi w tamtym czasie wyprawami wojennymi. Okoliczności te wymogły na języku konieczność utworzenia odpowiednich nazw dla narzędzi, materiałów i miejsc wytwarzania.

Ówczesny język zawiera takie słowa jak:

• młyn

• gruba (kopalnia)

• kuźnica

• działo

• kusza

• huta

• kilof

• miech

Ogólny zasób terminologii technicznej jest jednak wtedy jeszcze niewielki, co wynika z kilku przyczyn:

• stosunkowo słaby rozwój techniki

• małe obeznanie techników ze sztuką pisania

• zamknięte kręgi ówczesnych „specjalistów” broniące dostępu do tajników swojej wiedzy

Zmienić się to miało dopiero wraz z wynalezieniem druku i sprowadzeniem go do Polski.

2. XVI - XVIII w.

Upowszechnienie się druku spowodowało znaczący wzrost ilości egzemplarzy danego dzieła i zwiększenie jego dostępności dla szerszego grona odbiorców, co wywołało konieczność dokonania istotnego przeglądu, a wręcz reformy języka polskiego. Fakt, iż dane dzieło czytać mógł zarówno mieszkaniec Małopolski, jak i centralnych części kraju, skłonił ówczesnych badaczy polszczyzny do prób ujednolicenia języka. Dodatkowym czynnikiem sprawczym tego procesu stały się pierwsze dzieła literackie pisane w języku polskim przez Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego. Stąd też średniowieczne propozycje ortograficzne zostają wykorzystane do utworzenia sytemu znormalizowanego. Powoli następuje likwidacja rozdrobnienia dialektycznego, a krystalizować się zaczyna język ogólny. To wszystko zasługa doniosłej już wówczas roli słowa pisanego, utrwalanego za pomocą druku.

Drukarstwo nie jest jednak jedyną rozwijającą się dziedziną techniki. Wtedy to bowiem w świecie pojawiają się już tak wielkie wynalazki jak mikroskop, luneta, mechaniczne czółenko tkackie. W samej Polsce rozwija się górnictwo, hutnictwo, co wciąż ma związek z technika wojenną. Zaczynają się ukazywać pierwsze polskie dzieła poświęcone technice i jej zagadnieniom. Wśród nich są np.:

• Geometryja, to jest miernicka nauka, po polsku napisana z greckich i łacińskich ksiąg Stanisława Grzepskiego (pierwsza książka techniczna) - 1573

• Architekt polsk. To jest nauka ulżenia wszelkich ciężarów. Używania potrzebnych machin, ziemnych i wodnych. Stawiania ozdobnych kościołów małym kosztem. O proporcji rzeczy wysoko stojących Stanisława Solskiego - 1590

• O ziołach i mocy ich Stefana Falimirza - 1534

• Officina ferraria abo Huta i Warsztat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego Walentego Roździeńskiego (autor - hutnik z okolicy Katowic - opisał tu wierszem pracę hutniczą) - 1612

Autorzy tych dzieł biorą na siebie odpowiedzialność za formowanie polskiej terminologii. Uważają, iż terminy obce (łacińskie, greckie itp.) utrudniają zrozumienie tekstu służącego przede wszystkim nauce, toteż starają się je zastąpić polskimi odpowiednikami. Niektóre z tych dzieł zawierają nawet specjalistyczne słowniczki. Za przykład może tu posłużyć Geometra polski, to jest nauka rysowania, podziału, przemieniania i rozmierzania linij, angułów, figur i brył pełnych Stanisława Solskiego (1683) z polsko-łacińskim dodatkiem słowniczkowym zawierającym 213 terminy matematyczno-techniczne. Był to pierwszy w historii słownik techniczny.

W wyżej wymienionych dziełach znajdujemy następujące słowa:

• bryła

• cylinder

• instrument

• kafar

• karabin

• kompas

• korba

• machina

• mina

• petarda

• piła

• pompa

• śruba

• waga

• winda

Wydany w 1631 roku wielki słownik polsko-łaciński Knapskiego zawiera już 300 takich wyrazów. Są to np.:

• cegielnia

• drukarnia

• farbiarnia

• kierat

• kleszcze

• szynwaga (przyrząd do pionowego stawiania ścian)

Terminologia techniczna tego słownika obejmuje tkactwo, młynarstwo, ciesielstwo, gorzelnictwo, papiernictwo, drukarstwo, budownictwo, górnictwo, a najbogatszy dział to hutnictwo i odlewnictwo.

Do słownictwa specjalistycznego zalicza się także nazewnictwo prawnicze. Ich głównym źródłem jest łacina. Zapożyczono z niej bezpośrednio takie wyrazy jak:

• apelacja

• dekret

• egzekucyja

• fundacyja

• hipoteka

• inkwizycyja

• jurysdykcyja

• konfiskata

• konkluzja

• prokurator

• testament

Niezwykle ciekawym zjawiskiem ówczesnym były próby usystematyzowania polskiej gramatyki i opatrzenia jej stosowną terminologią. Najstarsze znane źródło tego nazewnictwa to Regulae grammaticales, regimina et constructiones z 1542 roku. Oto jakie propozycje tam znajdujemy:

• słowo - verbum

• przysłowie - adverbium

• złączenie - conunctio

• wołanie - interectio

nazwy przypadków:

• mianujący - nominativus

• rodzący - genetivus

• dawający - dativus

• oskarżający - accusativus

• wzywający - vocativus

Nie jest to jednak wciąż epoka intensywnych wpływów techniki na język polski. Jej prawdziwa ofensywa rozpocznie się wraz z rewolucją przemysłową XVIII wieku.

3. XVIII - XX w.

Rozwojowi myśli technicznej sprzyjały wtedy następujące czynniki:

• nowe prądy myślowe oświecenia upatrujące w nauce i technice narzędzi na drodze rozwoju ludzkiego ducha, prowadzącego do powszechnego szczęścia

• dążenia reformatorskie, zmierzające do podźwignięcia kraju z gospodarczego upadku

• zalążki kapitalizmu, magnateria przenosi swoje majątki z rolnictwa do fabryk i manufaktur

• powstanie tzw. inteligencji technicznej (Towarzystwo Przyjaciół Nauk)

• fascynacja najnowszymi wynalazkami i szerokie ich propagowanie przez ówczesnych dziennikarzy

Za przyczyną tych procesów zagadnienia techniczne stały się częścią powszechnej rzeczywistości. Wiek XIX przynosi rewolucję przemysłową, która ugruntowuje dominującą pozycję przemysłu pośród innych gałęzi gospodarki. Dla języka ogromne znaczenie ma gwałtowny wzrost zapotrzebowania na fachową terminologię, a zwłaszcza pojawienie się nowych form rozpowszechniania języka, takich jak:

• prasa masowa

• specjalistyczna prasa techniczna

• technika dźwiękowa

a później

• radiofonia

• kinematografia

• telewizja

• telefonia

czy w końcu współcześnie

• internet

• telefonia komórkowa

Za ich przyczyną nastąpił gwałtowny rozrost terminologii technicznej i jej przenikanie do języka ogólnego. Wymienionym procesom zawdzięczamy m.in. takie terminy jak.:

• komputer

• sputnik

• elektronika

• astronauta

• spadochron

• balon

• aparat

• automat

• depesza

• fortepian

• laser

• magnetowid

• obiektyw

• telegraf

Terminy techniczne, przejęte przez język ogólny, zaczynają w nim żyć własnym życiem, nabierają nowych znaczeń, przez co zmienia się ich funkcja w języku:

• automatycznie

• zrobić kogoś w balona

• wpaść jak bomba

• kuć żelazo póki gorące

• chodzić jak zegarek

Obecnie nadaje się coraz więcej komunikatów, coraz więcej ich odbiorców, nadajników i przekaźników, co doprowadziło do umasowienia języka, jego ujednolicenia i pełnej normatywizacji, a jednocześnie przyczyniło się do bardzo szybkiej ewolucji języka. Stąd też tak ogromna ilość wydanych od XVIII wieku słowników, które starają się na bieżąco utrwalać aktualny stan polszczyzny. W 1878 roku we Lwowie powołano do życia Komisję Słownikową, która za cel postawiła sobie zebranie wyrazów z różnych działów technicznych. Dzięki jej pracy w latach 1879-1886 opublikowano ponad 6000 wyrazów fachowych. Jako najważniejszy owoc tego wysiłku wymienić trzeba Słownik techniczny ojca i syna Stadtmullerów, będący wynikiem ogromnej, ponad 50-letniej pracy. Część niemiecko-polska ukazała się w roku 1913, a Część polsko-niemiecka - w 1936.

Efekty oddziaływania techniki współczesnej:

• integracja, scalenie i ujednolicenie języka ogólnego przy likwidacji różnic regionalnych

• język ogólny przestał być domeną elit, a stał się dostępny dla każdego, masowy

• silne wpływy języka angielskiego, jako źródła terminologii

• język podporządkowany wizualności

• język ograniczony, szablonowy, skrócony

Jadwiga Nycz

1

---