Wielka Rewolucja Francuska i jej wpływ na model edukacji-wychowania.
Szkolnictwem i wychowaniem w ostatnich latach XVIII w. zajmował się kościół i nikt nie przejmował się prymitywizmem placówek szkolnych. Szansą dla oświaty i lepszego wychowania stała się Wielka Rewolucja Francuska, która obaliła ustrój stanowy i proklamowała Deklarację Praw człowieka i Obywatela. Wielka Rewolucja Francuska trwała w latach 1789-1794. Początek kształtowania się i rozwoju nowoczesnych systemów szkolnych dały projekty oświatowe przedstawione podczas rewolucji we Francji. Obalała ona ustrój stanowy, głosiła wolność, równość i braterstwo wszystkich ludzi. Konstytucja z 3 września 1791r. mówiła, że „…stworzy się i zorganizuje szkolnictwo publiczne, wspólne dla wszystkich obywateli, bezpłatne w tych częściach nauki, które są nieodzowne dla każdego”. Pedagogika rewolucji francuskiej bazowała na racjonalistycznych poglądach encyklopedystów oraz odwoływała się do myśli pedagogicznej czołowych przedstawicieli Oświecenia francuskiego, jak np. J.J. Rousseau. Duże znaczenia miały powszechne dążenia wolnościowe oraz wrogi stosunek wielu przedstawicieli rewolucji do religii w ogóle, a do Kościoła katolickiego w szczególności. Rewolucja podjęła więc hasło laicyzacji i upaństwowienia szkolnictwa. Różne ugrupowania polityczne zaczęły więc formułować własne plany urządzenia publicznego szkolnictwa francuskiego.
Władze rewolucyjne rozpatrywały wiele projektów organizacji szkolnictwa publicznego. Jednym z pierwszych był projekt biskupa Charles'a Maurice'a de Talleyranda-Perigorta, wzniesiony w 1791r. do Zgromadzenia Narodowego. Nie był jednak on rozpatrzony, gdyż parlament został rozwiązany. Charles M. Talleyrand w swoim projekcie domagał się wprowadzenia szkół początkowych, powiatowych i departamentowych oraz utworzenia Instytutu Narodowego, zakładu naukowo-badawczego przypominającego uniwersytet. Instytut ten miał równocześnie pełnić funkcje władzy zwierzchniej nad całym szkolnictwem francuskim. Szkoła początkowa miała być bezpłatna. Natomiast pozostałe, powiatowe i departamentowe, powinny być płatne, a więc nie powszechne. Zakres nauki w szkole początkowej, czyli elementarnej, powinien obejmować: język francuski, naukę moralną, naukę o konstytucji, rachunki, początki geometrii, religię oraz wychowanie fizyczne. Nauczycielami powinny być osoby świeckie. Natomiast w szkole średniej powinny być wykładane takie przedmioty, jak matematyka, fizyka, retoryka i logika. Szkoły departamentowe posiadały cechy szkoły wyższej, w której powinno kształcić się przyszłych lekarzy, prawników, wojskowych i innych specjalistów. Bardzo postępową cechą projektu był postulat zorganizowania powszechnego dokształcania dorosłych. Talleyrand chcąc wszystkich zapoznać ze zdobyczami i dążeniami rewolucji proponował organizowanie popularnych odczytów i wykładów na temat życia publicznego i osiągnięć nauki.
W tym okresie powstał także projekt nowej szkolnej pedagogiki rewolucyjnej: Projekt organizacji wychowania publicznego, który przedstawił w 1792r. Jean Antoine Nicolas Condorcet (1743-1794).Projekt postulował powszechne, obowiązkowe i bezpłatne dla wszystkich nauczanie na wszystkich poziomach oświatowych. Celem tego projektu było wychowanie, które będzie rozwijać zdolności intelektualne, moralne i fizyczne, aby w ten sposób „podnosić ludzi na wyższy poziom”. Każdy człowiek dzięki wychowaniu może rozwijać swoje talenty i zaspokajać potrzeby, musi znać i umieć korzystać ze swoich praw oraz musi zdawać sobie sprawę, że ma powinność podnosić ogólny dobrobyt społeczeństwa. Projekt Condorceta przedstawiał pięć szczebli powszechnego systemu edukacyjnego. Na samej górze były czteroletnie szkoły początkowe, które miały nauczać tego, co potrzebne jest człowiekowi do życia, ażeby był w stanie kierować sam sobą i mógł cieszyć się pełnią swych uprawnień. W szkołach tych program przewidywał naukę: czytania, pisania, gramatyki, arytmetyki, rozwój pierwszych pojęć moralnych, łatwy opis wytworów krajowych, zaznajamiania z głównymi zasadami przemysłu i rolnictwa oraz w sposób dla dzieci przystępny z ustrojem politycznym. Trzyletnie szkoły drugiego stopnia organizowane byłyby w każdym powiecie i w każdym mieście, które liczyło cztery tysiące mieszkańców. Program nauczania miał uzupełniać wiadomości z matematyki, chemii i przyrodoznawstwa, szersze rozwinięcie zasad etyki oraz nauki społecznej. Zaplanowane były także elementarne lekcje z handlowości. Każda szkoła musiała posiadać bibliotekę oraz narzędzia meteorologiczne, modele maszyn i okazy przyrodnicze. Instytuty miały być organizowane w każdym departamencie i miały łączyć w programie nauczania wykształcenie ogólne. Instytuty miały kształcić miedzy innymi lekarzy, nauczycieli, mechaników i wojskowych. Na kolejnym szczeblu systemu edukacyjnego znajdowały się licea, obejmujące nauczanie wyższe. Ich zadaniem miało być kształcenie uczonych i profesorów. Na ostatnim szczeblu widniało Towarzystwo Narodowe Nauki i Sztuki i miałoby ono na celu nadzorować zakłady szkolne, kierować nimi, dbać o doskonalenie nauk oraz upowszechniać użyteczne wynalazki. Condorcet chciał szeroko upowszechnić oświatę pozaszkolną wśród dorosłych. Służyć miały temu między innymi: muzea, biblioteki i święta narodowe. Ze wszystkich szkół publicznych miało być wykluczone nauczanie religii w postaci jakiegokolwiek wyznania, ponieważ lekcje te niszczyłyby równość uprawnień społecznych i chciałoby tym lub innym dogmatom zapewnić pierwszeństwo niezgodne z wolnością zapatrywań. Condorcet oddzielał nauczanie, którym powinna zająć się szkoła od wychowania, które powinno należeć do wolnych obywateli, do rodziców. Projekt Condorceta jest doskonałym przykładem rewolucyjnego myślenia oświatowego oraz zaliczany jest do najlepszych dzieł pedagogicznych okresu rewolucji. I choć nie został on przyjęty, ukazuje nam świadectwo nowych dążeń oświatowych kształtującej się nowoczesnej demokracji mieszczańskiej.
Z aprobatą spotkał się radykalny projekt Louisa Michela Lepeletiera de Saint-Fargeau, który krytykował projekt Condorceta. Konwent początkowo przyjął projekt, jednak z czasem go anulowano. Plan wychowania narodowego głosił powszechność nauczania zarówno chłopców, jak i dziewcząt. Le Pelletier wychodził z założenia Condorceta, ale w szczególny sposób podkreślał konieczność tworzenia możliwości kształcenia dzieci najbiedniejszych. Chłopcy od 5. do 12., a dziewczęta od 5. do 11. roku życia mieli być wychowywani i kształceni na koszt państwa. Wszyscy ze względu na równość wobec prawa "powinni otrzymywać takie same ubrania, naukę i opiekę". Był to projekt bardzo radykalny, ale także utopijny, nie możliwy do zrealizowania.
Konwencja opanowana przez jakobinów z Robespierrem na czele wnosiła własne projekty, które zmierzały do bezwzględnej demokratyzacji szkolnictwa, zgodnie z zasadą równości, szkoła nie mogła różnicować obywateli. Proponowała więc zaprowadzenie dla wszystkich jednej tylko „szkoły narodowej” i zniesienie wszystkich szkół wyższych, zwłaszcza uniwersytetów. Wychowanie miało być przymusowe dla wszystkich dzieci od 5 - 6 roku życia i miało trwać dla chłopców siedem, a dla dziewcząt sześć lat. Wszyscy uczniowie mieli mieszkać w tym czasie w internatach prowadzonych na koszt państwa, jeść taki sam posiłek, nosić jednakowe ubranie i wszyscy mieli także pracować fizycznie. Kolejne przesilenie w Konwencji spowodowało, że także te plany nie weszły w życie. Zdołano jedynie zlikwidować uniwersytety oraz uchwalić w 1794 r. powszechny obowiązek szkolny pod groźbą kar nakładanych na rodziców za nie posyłanie swoich dzieci na naukę do szkoły. Po obaleniu jakobinów przyszedł czas na bardziej rozważne ustawodawstwo szkolne.
W 1794 r. uchwalono plan przebudowy szkolnictwa opracowany przez ks. Józefa Lakanala. Projektowano zakładanie szkół początkowych dla każdego tysiąca mieszkańców, z oddziałami osobnymi dla chłopców i dziewcząt, z programem obejmującym: czytanie i pisanie w języku ojczystym, rachunki i miernictwo, wiadomości o najważniejszych zjawiskach przyrody oraz znajomość „Deklaracji praw człowieka i obywatela” i głównych zasad moralności republikańskiej.
Nauczyciele musieli mieć odpowiednie przygotowanie do swojego zawodu; powinni kształcić się w w seminarium. Pod pozorem braku funduszów szkolnictwo elementarne pozostawiało się inicjatywie bardziej uświadomionych rodziców, a przede wszystkim opiece kleru i zakonnic. Wielka burżuazja zainteresowana była natomiast rozbudową szkolnictwa wyższego i średniego, zwłaszcza takiego, które nastawione było na kształcenie zawodowe, przygotowujące oficerów wojsk technicznych i inżynierów cywilnych. Powstawały szkoły centralne, przeładowane nadmierną ilością przedmiotów specjalnych, które nadawały im charakter szkół techniczno-przemysłowych, wojskowych, medycznych, artystycznych oraz języków orientalnych. Ogłoszony w 1804 r. Kodeks cywilny przyznawał każdemu obywatelowi wolność osobistą i wolność sumienia, regulował szczegółowo prawa własności prywatnej i odbudowywał prawa rodziny. Z kodeksem tym, stanowiącym o tzw. pryncypiach życia społecznego, wiązały się ustawy szkolne wydane w 1802 i 1806 r. Powoływały one do życia: silnie scentralizowany system oświaty, gwarantowały państwu pełną kontrolę nad wychowaniem młodzieży, ustalały jego kierunki i cele oraz zapewniały dzieciom burżuazji możliwość przygotowania się do działalności w przemyśle, w handlu i życiu politycznym. Centralną władzą oświatową sprawującą zwierzchnictwo nad wszystkimi instytucjami oświatowymi był Uniwersytet Cesarski. W ustawie o jego utworzeniu zapisano, że na terenie Francji nie może powstać, ani działać, żaden zakład naukowy, ani szkoła, bez zezwolenia wielkiego mistrza Cesarskiego Uniwersytetu. Władze państwa przejmowały w ten sposób całość spraw związanych z wychowaniem dzieci i młodzieży, ale decyzja ta nie oznaczała laicyzacji oświaty. W ustawie wyraźnie bowiem podkreślono, że nauczyciele powinni wychowywać młodzież zgodnie z zasadami religii, która ma być jednym z najważniejszych przedmiotów nauczania. Naukę tę mieli prowadzić kapelani szkolni, rekrutujący się wyłącznie z kleru świeckiego. Podporządkowane Cesarskiemu Uniwersytetowi szkoły średnie dzieliły się na licea, utrzymywane przez państwo, rozlokowane po jednym w każdym departamencie, które zastąpić miały dawne szkoły centralne. Organizacja liceów wzorowana była na oddziałach wojskowych. Uczniowie byli umundurowani i podzieleni na kompanie. Programy nauczania były ujednolicone i podporządkowane ideologii politycznej, której celem było zjednoczenie całego kraju wokół cesarza. Ażeby wszystkim synom oddanych sobie żołnierzy zapewnić możliwość kształcenia się w liceach, polecił założyć przy liceach internaty i ufundował 6 tysięcy stypendiów. Program nauczania był bardzo postępowy. Chociaż z dawnych przedmiotów pozostawiono łacinę, język francuski oraz nowożytne języki obce, to czołowe miejsce zajęły nauki przyrodnicze i matematyka. Zwierzchnictwo nad wszystkimi szkołami i nauczycielami sprawował wielki mistrz Cesarskiego Uniwersytetu, podlegający bezpośrednio ministrowi spraw wewnętrznych, któremu raz do roku składał sprawozdanie o stanie oświaty w całym państwie. Łączność między wielkim mistrzem Uniwersytetu, a akademiami utrzymywali generalni inspektorowie. Oni współpracowali także z inspektorami okręgowymi. W 1828 r. wielki mistrz uniwersytetu został ministrem oświaty.
Z czasem fala rewolucji nieco opadła i zaczęto formułować bardziej umiarkowane i zarazem bardziej realistyczne projekty urządzenia szkolnictwa francuskiego. Taki charakter miała ustawa szkolna z 1795 roku. Była ona bardziej zachowawcza i możliwa do urzeczywistnienia. Zarysowany w niej program szkół początkowych był dużo skromniejszy (nauka czytania, pisania, rachunków). Szkoły średnie zachowały w większym stopniu charakter oświeceniowy, co wyrażało się w zachowaniu w stosunkowo dużym stopniu zestawu przedmiotów matematyczno-przyrodniczych. Powołano także seminaria nauczycielskie, tzw. szkoły normalne, a w 1808 roku Napoleon przywrócił uniwersytety. Zniesiono jednak bezpłatność szkół oraz zrezygnowano z obowiązku szkolnego.
Ogólnie biorąc zdobycze rewolucji w zakresie szkolnictwa okazały się trwałe. Wywarły przemożny wpływ na późniejsze dzieje szkolnictwa europejskiego. Szczególnie ważne było wprowadzenie nowej, racjonalnej organizacji oświaty, czyli postulowanej już wcześniej hierarchii szkolnej, zasady, według której niższe szczeble kształcenia podlegały wyższym.
Wielka Rewolucja Francuska wybuchła pod hasłami równości i wolności. Do warunków uzyskania rzeczywistej równości zaliczano prawo do edukacji. Korzenie tych haseł tkwiły we francuskiej myśli filozoficznej okresu oświecenia. Możliwość ich realizacji otworzyła rewolucja, która zniosła feudalna strukturę społeczeństwa. Zburzony został cały XVIII-wieczny system szkolnictwa, a tym samym powstały nowe modele edukacji i wychowania. W wielu projektach głoszono, że prawo de edukacji ma każdy człowiek, niezależnie od wieku, płci czy zamożności. Wykształcenie laickie, bezpłatne, powszechne i obywatelskie było podstawowym warunkiem równości między ludźmi. Hasła powszechności oraz bezpłatności szkoły dla szerokich warstw ludowych rozeszły się po całej Europie. Inspirowały one teorię i praktykę pedagogiczną. Wywołały rozkwit myśli pedagogicznej, literatury pedagogicznej oraz nowych instytucji oświatowych i wychowania w XIX w.