WYCHOWAWCZE FUNKCJE IDEI
FAIR PLAY W SPORCIE
Teresa Nietupska
Olecko marzec 2007
WSTĘP
Interpretacja fair play w odbiorze społecznym nie jest jednoznaczna. Dla jednych jest to zbiór etycznych zasad postępowania , dla innych bywa zbiorem reguł kwestionowanych , szczególnie w sporcie wyczynowym, gdzie w grę wchodzą duże pieniądze.
Idea fair play jest też odbierana jako podstawowe pytanie dotyczące przyszłości sportu.
Pokolenie dzisiejszych rodziców, dzieci i młodzieży szkolnej było wychowywane w duchu humanizmu sportu. Przekonanie o ogromnej sile wychowawczej sportu a tym samym stanowiących jego integralną część ideach i zasadach fair play nie było kwestionowane przez nikogo.
W dobie współczesnej trudno o tak jednoznaczną ocenę rywalizacji sportowej a tym samym etycznych i humanistycznych wartości jakie niesie ze sobą sport. Wobec tego nie tak też jednoznacznie jawi nam się wychowawcza rola sportu.
Współczesny sport, i to nie tylko ten wyczynowy, który w znacznej mierze uległ komercjalizacji i nabrał charakteru rzymskich igrzysk z konieczności w coraz większym stopniu neguje w praktyce zasady fair play.
Powoduje to w konsekwencji zwiększającą się dehumanizację sportu, jego brutalizację. A co za tym idzie antywychowawcze oddziaływanie na młodzież . W dzisiejszych czasach coraz częściej słyszy się nie o nadrzędności we wszelkiej rywalizacji zasad fair play, lecz o stosowaniu zasady foul play będącej całkowitym zaprzeczeniem poprzedniej. Zasada ta bowiem gloryfikuje osiąganie sukcesu za wszelką cenę niezależnie od środków jakie do niego prowadzą. Nie bierze ona ( tj. foul play) pod uwagę kosztów jakie przyjdzie zawodnikowi zapłacić w przyszłości za dzisiejszy sukces.
W tej sytuacji wydaje się niezwykle celowym rozpoznanie stanu wiedzy, stopnia akceptacji i stosowania w życiu codziennym idei i zasad fair play wśród młodzieży. A tym samym określenie w jakim stopniu idea ta powinna być wykorzystywana jako istotny element codziennej pracy wychowawczej szkoły.
Wychowawcza rola idei fair play
Pojmowanie i interpretacja zasad fair play w odbiorze społecznym jak już wspomniałam nie jest traktowana niejednoznacznie. Można mówić o szerszym i węższym traktowaniu tej idei. Dla pierwszych stanowi ona zbiór zasad i reguł postępowania w sporcie amatorskim, dla drugich - w sporcie wyczynowym. Idea ta jest również traktowana jako fundamentalna zasada decydująca o istnieniu i przyszłości sportu jako formie szlachetnej, dobrej rywalizacji. Jaka więc jest słownikowa definicja tego pojęcia? „ Webster New Intemational Dictionary” (Londyn 1949) podaje , że fair play to „ odpowiednik bezstronnego traktowania, sprawiedliwość”. Angielski słownik „ The Oxford English Dictionary” ( Oxford 1961) stwierdza, że zasada fair play to „prawidłowe zachowanie się w czasie gry, równość pod względem warunków i możliwości, jakimi dysponuje zawodnik”. W polskim „Słowniku wyrazów obcych” wydanym w Warszawie w 1961 roku stwierdza się , że fair play to „ uczciwa gra , współubieganie się przy zachowaniu równych szans”. Natomiast „Słownik języka polskiego” ( Warszawa 1978 ) określa to pojęcie następująco: „ zgodna z zasadami , uczciwa , honorowa , lojalna gra lub walka”. Zaś ,,Encyklopedia PWN” z 2004 roku podaje następującą definicję ,,współzawodnictwo sportowe prowadzone w sposób uczciwy , szlachetny i zgodny z przepisami. Od 1964 przyznawana jest międzynarodowa nagroda i wyróżnienie fair play. W Polsce od 1978 przyznawany tytuł Dżentelmena Sportu; główną nagrodę fair play otrzymali m.in. dwaj Polacy: R. Szurkowski (1970) i D. Zawadzki (1984)”.
Opisując ideę fair play używa się różnorodnych określeń takich jak: uczciwość , lojalność , honor , szlachetność , opanowanie , podporządkowanie się regułom, szacunek dla przeciwnika ,równość szans itp.
Wszystkie te określenia pochodzą z katalogu wartości moralnych i jako takie niosą w sobie elementy wychowawcze. Wychowawcza rola fair play to jednak nie tylko ustanowienie takich zasad współzawodnictwa i ich egzekwowanie, które zagwarantują sprawny przebieg zawodów, lecz również,
a może nawet przede wszystkim, dostrzeganie i premiowanie w różnorodny sposób tych, którzy w swych działaniach w największym stopniu stosują zasady fair play. Idea fair play winna więc znaleźć odzwierciedlenie w programach wszystkich zawodów sportowych. Widowiska sportowe powinny być tak pod tym względem zmodyfikowane aby dobitnie pokazywały, że naczelnym celem sportu jest nie rywalizacja dla zysku czy nawet dla samej rywalizacji.
Ale właśnie taka, która uwypukla stosowanie zasad fair play.
W sporcie młodzieżowym stosowanie idei fair play to nie tylko eliminacja brutalności i przemocy, ale także zagwarantowanie równych szans
we współzawodnictwie uczestnikom o zbliżonych warunkach fizycznych. Jest
to młodzieżowy ale bardzo istotny aspekt rywalizacji w duchu fair play. Młodzi ludzie bardzo boleśnie przeżywają ten aspekt oczywistej nierówności szans. Trzeba zawsze starać się je w sposób rozważny niwelować.
W dyskusjach na temat fair play problematyce tej nie poświęca się tyle uwagi ile ona (t.j. dyskusja) wymaga dla osiągania rezultatów o charakterze wychowawczym. Niezwykle ważnymi aspektami sportu młodzieżowego, którym trenerzy, działacze i organizatorzy sportu młodzieżowego powinni poświęcać znacznie więcej uwagi jest np. ryzyko kontuzji w tym wieku.
W gimnastyce np. jest wiele ćwiczeń niezwykle niebezpiecznych, a bywają trenerzy, którzy pomimo tego zachęcają- „wyprzedź innych, będziesz lepszy”. Argumentując, że każdy zawodnik winien ufać trenerowi praktycznie bezkrytycznie i być posłusznym pozbawionym lęku uczniem. Wychodzą oni
z założenia, że należy maksymalnie wykorzystać w szkoleniu ten etap rozwojowy młodych ludzi, który charakteryzuje się niskim poziomem refleksyjności. Taka postawa nie ma niczego wspólnego z ideą fair play oraz wychowawczą funkcją sportu. Inni trenerzy odwrotnie, preferują taki stosunek do młodzieży, który opiera się na dialogu, w trakcie którego młody zawodnik sukcesywnie kształtuje swoje poglądy i opinie, zdobywa doświadczenie nie ryzykując w bezmyślny sposób. I tylko w takich okolicznościach postawa trenera jest zgodna z zasadami fair play, ma wartości wychowawcze a ponadto decyduje o zdrowiu i losie młodego człowieka. Dlatego też takie zachowania winny być premiowane i rozpowszechniane.
Idę i zasady fair play w sporcie szkolnym można rozpatrywać
w kategoriach indywidualnej i społecznej.
Indywidualne znaczenie fair play wiąże się głównie z osobistą odpowiedzialnością uczestników i dotyczy :
fizycznego i psychicznego kontaktu między przeciwnikami
troski o dobre samopoczucie własne w równym stopniu jak innych
dążenie do osiągnięcia sukcesu na możliwie najwyższym poziomie
akceptowania decyzji sędziego i przestrzegania reguł gry
samokontroli zarówno w przypadku zwycięstwa jak i porażki
świadomości i zainteresowania się tym co dzieje się z innymi uczestnikami rywalizacji
To co określono jako społeczne uwarunkowanie idei i zasad fair play odnosi
się do działalności oraz odpowiedzialności trenerów, działaczy i organizatorów sportu.
Wyróżniamy cztery podstawowe zasady wychowawcze fair play:
1.Samokontrola.
Związana ona jest z podkreśleniem przez trenerów następujących reguł:
obserwuj i ucz się zasad gry;
pokonuj przeciwnika umiejętnościami a nie zachowaniem agresywnym;
nigdy nie dyskutuj z sędziami;
nie stosuj fauli;
reaguj natychmiast na gwizdek sędziego;
nigdy nie bierz odwetu , nie odgrywaj się na przeciwniku;
zwycięstwo przyjmuj w sposób skromny a porażkę godnie.
W praktyce sportowej rzadko próbuje się łączyć te zasady z ideą fair play .Zaniedbanie tych prostych wychowawczych poczynań może spowodować niezrozumienie przez młodzież znaczenia uczestnictwa w sporcie i jego wartości twórczych, które pobudzają młodych ludzi do rozwoju.
2.Orientacja na dziecko.
Główne dyskusje na temat fair play dotyczą sportu wyczynowego
i są przenoszone do sportu szkolnego, nie biorąc pod uwagę jego specyfiki. Trenerów i nauczycieli wychowania fizycznego należy zachęcać do innego, szkolnego widzenia zasad fair play. Trzeba widzieć zachowanie dziecka i jego potrzeby. Nauczyciele i trenerzy muszą pamiętać o wspólnym poszukiwaniu nowości w technice i taktyce, oraz dostosować trening do indywidualnych predyspozycji młodego człowieka.
Organizatorzy sportu muszą również uświadomić sobie, że sport szkolny
to realizacja potrzeb fizycznych i psychicznych młodych ludzi. Należy pamiętać o tym, aby sport młodzieżowy zapewniał realizację tych potrzeb,
a nie podporządkowywał dzieci i młodzież potrzebom sportu.
Zasady fair play w sporcie szkolnym wymagają zwrócenia uwagi na:
sportowe doświadczenie uczestników;
poziom ich rozwoju fizycznego;
ich oczekiwania wobec uczestnictwa w sporcie;
odpowiedni kontakt między trenerem, nauczycielem a uczniem.
3. Pozytywne znaczenie sukcesu
Sport młodzieżowy wymaga szczególnej odpowiedzialności od trenerów
i nauczycieli, o wiele większej niż w odniesieniu do seniorów. Z jednej strony zobowiązani są oni do chronienia młodych zawodników i uczniów przed kontuzjami oraz nieuzasadnionym ryzykiem z drugiej natomiast winni stymulować ich aktywność i umiejętność przezwyciężania trudności.
W środowiskach uczniowskich dążenie do osiągania sukcesów, systematyczne przygotowywanie się do tego jest często oceniane przez grupy rówieśnicze dosyć negatywnie. Przykładowo pracowici i pilni uczniowie często są nazywani „kujonami” w negatywnym znaczeniu tego pojęcia. Inaczej wygląda sytuacja gdy mamy do czynienia z odbiorem systematyczności i konsekwencji
w odniesieniu do młodego człowieka zaangażowanego w sporcie. Przyjmuje
się jako normę fakt, że młody sportowiec musi systematycznie pracować, musi być stale stymulowany do osiągania coraz lepszych rezultatów, a kolejne sportowe osiągnięcia zwiększają jeszcze motywację do dalszego wysiłku. Okoliczności te sprzyjają procesowi upowszechniania i akceptacji wartości etycznych zasad fair play.
4. Fair play w procesie wychowawczym.
Akceptacja zasad fair play wśród młodzieży może i powinna być osiągana w interakcjach pomiędzy członkami grupy ćwiczącej. Nauczyciele i trenerzy winni przyczyniać się do akceptacji idei fair play poprzez wpajanie młodzieży następujących zasad postępowania:
bądź w zgodzie ze swoim sumieniem, lubisz to czy nie, stanowisz przykład do naśladowania
postępuj uczciwie, zachowaj uczciwość wewnętrzną
nie broń się przed oceną i samooceną własnych zachowań, sprzyja
to optymalizacji Twoich zachowań i Twoich decyzji
przywiązuj wagę do tworzenia przepisów i reguł postępowania w duchu czystej gry
nie stresuj uczestników
współpracuj z uczestnikami, aby osiągnąć pełne porozumienie
stawiaj jasne zadania i problemy.
Analiza znaczenia idei fair play w życiu współczesnych społeczeństw prowadzi do wniosków niezbyt optymistycznych. Również w naszym kraju,
pod wpływem kryzysu wartości, pojawiają się postawy negowania idei fair play głównie w sporcie wyczynowym. Uwagę zwraca przenikanie negatywnie ocenianych obyczajów (doping, przemoc, szowinizm) do sportu szkolnego. Dlatego też Międzynarodowy Komitet Fair Play wydał w 1992 roku Deklarację Fair Play pod znamiennym tytułem ,,Fair play dla wszystkich”. Zwraca
się w niej uwagę ,że fair play powinna być obecna we wszystkich formach sportu i w każdej kategorii wiekowej, ze względu na jej uniwersalne wartości wychowawcze. Międzynarodowy Komitet Fair Play apeluje
o współpracę w krzewieniu wartości fair play do rządów różnych państw, klubów i organizacji sportowych, do trenerów, sędziów, działaczy, dziennikarzy, publiczności a szczególnie do sportowców. Idea fair play powinna znaleźć odpowiednie miejsce w programach wszystkich zawodów sportowych.
Niniejszy artykuł nawiązuje do niektórych myśli zawartych w Deklaracji Fair Play.
Fair play w sporcie szkolnym to nie tylko wyeliminowanie przemocy,
ale także:
posiadanie równych szans;
współzawodnictwo z innymi o zbliżonych warunkach fizycznych;
równe zaangażowanie wszystkich uczestników.
Sędziując zawody sportowe, a w szczególności gry zespołowe, a także biorąc w nich udział jako nauczyciel wychowania fizycznego, zaobserwowałam, że zachowanie zawodników na boisku jest uzależnione od sposobu bycia ich trenera. Jeżeli nauczyciel, opiekun drużyny zaczyna zachowywać się niekulturalnie, mieć pretensje do sędziów czy swoich podopiecznych, wprowadza do drużyny zachowanie agresywne. Agresja rodzi agresję i wówczas trudno jest zachować zasady fair play na boisku. Często zdarza się, że uczeń agresję z boiska i trybun przenosi do dyskoteki, klasy, domu i rodziny.
Instruktorzy i nauczyciele wychowania fizycznego - pamiętajmy
o tym , aby swoim zachowaniem dawać przykład sportowej postawy, w której przestrzeganie zasad fair play to podstawowy czynnik kształtowania osobowości ucznia- zawodnika.
Reasumując można powtórzyć za Anną i Andrzejem Dąbrowskimi, którzy piszą: „Fair play jest przede wszystkim osobistym, wewnętrznym zobowiązaniem jednostki do przestrzegania szeroko pojętych wartości humanistycznych, wyrażających istotę człowieczeństwa w różnego typu interakcjach społecznych”. I właśnie na tym polega ogromna wychowawcza rola idei i zasad fair play.
Literatura:
1.Dąbrowscy A.A: „Społeczno-wychowawcze wartości idei fair play
w rekreacji i turystyce” W-wa 1996
2. Żukowscy Z.R: „Wychowanie fizyczne i sport” 1994 nr.2
3. „Wychowanie fizczne i zdrowotne” 12 / 2001, 8-9 / 2006
4. Encyklopedia PWN W-wa 2004