Maria Konopnicka Poezje
Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław 1991 (hasło: liryka w okresie pozytywizmu).
stosunek do liryki w pozytywizmie był sceptyczny (z powodu programowego zaufania do mimetyzmu, nalegania na obiektywizm i uprzywilejowania prozy, liryka nie posiada celów poznawczych i funkcji dydaktycznej). Maria Konopnicka upominała się o docenienie liryki (zwłaszcza romantycznej, pisywała studia o Mickiewiczu i Słowackim)
Osobista refleksja nad problemami egzystencjalnymi i historycznymi
Niespodziewany na tle XIX wiecznej kultury polskiej motyw zwierzeń zakochanej kobiety-cykl "Listy"1983
Konwencja liryki zbiorowej (chóralnej) zadomowiła się mocno w epoce , obsługując różne odcienie ideowe i odmiany tematyczne pieśni mobilizującej do pracy i działania społecznego.
W zgodzie z dążeniami programowymi epoki pozostawała ta dziedzina poezji lirycznej, w której poeci przyjmowali role wyrazicieli uczuć ludu, stylizując swe utwory na pieśni lub piosenki ludowe. tego rodzaju lirykę, nawiązującą do cenionego przez pozytywistów T. Lenartowicza, uprawiała m. in. M. K. (cykle Na fujarce, 1881; z łąk i pól, 1881-1882; Po rosie, 1882-1887). Liryczny akompaniament emocjonalny towarzyszył także epickim obrazkom o życiu obyczajowym i społecznym biedoty oraz (celowała w nie M.K. ).
Znaczną rolę w twórczości K. odgrywała liryka pejzażowa, w której wyraźnie słychać pogłosy Sonetów krymskich Mickiewicza lub szwajcarskich wierszy Słowackiego (cykl W górach, 1876-1877; Morze, 1894 i inne).
Temat patriotyczny, który po przemilknięciu liryki powstania styczniowego został zagłuszony przez poezję programował i zlewał się z tematyką społeczną, odżywać zaczął pod koniec epoki (głośna Rota, powstała już po okresie pozytywizmu w 1908)
Nie dorównywała swym romantycznym poprzednikom pod względem nowatorstwa tematycznego, rozmachu ideowego i ekspresji uczuć, K. poświęcała wiele starania stylistycznemu, a zwłaszcza weryfikacyjnemu dopracowaniu swych utworów. Sięgała po najbardziej skomplikowane i kunsztowne formy stroficzne, z powodzeniem stosowała różne formy sylabowca i wiersza sylabotonicznego oraz różnorakie układy rymów.
Przy niektórych utworach K. historycy literatury wspominają o pokrewieństwie z klasycyzującym parnasizmem, obca jej była parnasistowska koncepcja sztuki jako celu samego dla siebie, zbliżała jednakże niektóre jej utwory do parnasistowskiej "poezji kultury"- tematyka: estetyzująca refleksja nad dziełami sztuki, kontemplacja fenomenów natury w aspekcie estetycznym, zaduma nad wielkimi artystami przeszłości, fascynacja pamiątkami grecko-rzymskiego antyku (cykl Hellenika, Sonety włoskie; Drobiazgi włoskie)
Wstęp Brodzkiej:
Wiersze zwróciły uwagę Sienkiewicza i Orzeszkowej, widzieli w jej pierwszych wierszach nie tylko udany debiut poetycki, ale poważne i szczere pojmowanie społeczne odpowiedzialności pisarza, zastanawiający był jej gorzki stosunek do warunków życia społecznego, żarliwy protest przeciw uciskowi , a jednocześnie nieco bezradne poszukiwanie przyczyn zła i sposobów jego obalenia. Przyjaźń między Orzeszkową i Konopnicką, Łączy je traktowanie swej pracy jako służby najszerszym masom narodu, jako walkę o dobro i szczęście prostego człowieka.
Nie licząc się z żadnymi przeszkodami ani autorytetami wystąpiła odważnie w imieniu uciśnionych i wyzyskiwanych - przychylna początkowo opinia literacka wkrótce odwróciła się przeciwko niej. krytykowana szczególnie przez obrońców szlacheckiego i klerykalnego wstecznictwa, a nawet liberalnych krytyków mieszczańskich.
Krytyka zarówno konserwatywna jaki liberalna bądź potępiała, bądź nie rozumiała pisarki, wytrawni pisarze i publicyści nie chcieli wniknąć w prawdziwe przyczyny wątpliwości i pytań, którymi były przepełnione jej wczesne utwory.
Po latach sytuacja zmieniła się, zdobyła popularność, krytyka literacka stała się bardziej życzliwa. w przychylnych sądach celowo wypaczano i zniekształcano istotny sens jej twórczości, urabiano opinię, że dawna buntowniczka i rewolucjonistka pogodziła się zupełnie ze stosunkami, w jakich wypadało jej żyć, z uciskiem i przemocą, że zarzuciła myśli o proteście.
Działalność pisarską rozpoczęła jako 35 letnia kobieta. urodzona w 1842 roku w Suwałkach, w rodzinie inteligenckiej wywodzącej się ze szlachty. Maria Wasiłowska (nazwisko panieńskie) już we wczesnej młodości wychowywała się w kręgu postępowych i patriotycznych dążeń narodowo-wyzwoleńczych i od dzieciństwa wchodziła w bliska zażyłość z wielkimi demokratycznymi tradycjami naszej kultury. Wydana bez pytania za mąż w 1862, brała pośrednio udział w powstaniu styczniowym, w obawie przed aresztowaniami wyjechał za granicę, po powrocie do kraju zamieszkała w majątku mężowskim w Guśnie, wychowywała sześcioro dzieci zajmowała się pracami gospodarskimi. przeniosła się wraz z dziećmi do Warszawy, dawała lekcje literatury i pisała. objęła redakcję pisma Świt (1884-86) porzuciła jednak tę pracę gdy stała się ona sprzeczna z jej przekonaniami. wyjeżdżała w celach leczniczych za granicę. W 1890 musiała na stałe opuścić Warszawę z powodu władz carskich. Zmarła w 1910 w październiku
Nie zrezygnowała nigdy z protestu przeciw społecznej i narodowej przemocy; prowadziła ją mocna ufność w społeczna i moralną siłę mas ludowych. W żadnym okresie swej pracy nie była rewolucjonistką świadomą konkretnych dróg i metod walki z uciskiem, ale całą jej twórczość przenika bunt przeciw jego bezkarnemu panowaniu.
Odznaczała się czujnym stosunkiem do współczesnych jej spraw życia społecznego, umiejętność obserwacji warunków bytu i potrzeb szerokich mas narodu, wrażliwość na ucisk klasowy i polityczny, którego doznawały. Postępowe i patriotyczne tradycje wielkiej literatury romantycznej. Mickiewicz, Słowacki i inni pisarze tej epoki byli pierwszymi mistrzami pisarki. W pierwszym tomie Poezji 1881 podejmowała postępowe i patriotyczne i postępowe dążenia ideowe wielkich romantyków. Widać tu, że po zetknięciu z kapitalistycznym miastem, obserwacji bytu pouwłaszczeniowej wsi, budził się w niej głębokie rozczarowanie do programuj pozytywistów, który wg ich entuzjastycznych zapowiedzi miał przynieść dobrobyt i harmonijne współżycie wszystkich klas społecznych. W miarę doskonalenia sztuki pisarskiej znikną z jej utworów owe gorące i naiwne pytania-apele, które miały wstrząsnąć i wzruszyć sprawców zła.
Następne zbiory poetyckie (druga Seria wydana w 1883 i trzecia Seria w 1886) przyniosły utwory świadczące o ukształtowaniu się samodzielnego i dojrzałego stylu. Obok lirycznych wierszy rozwijających podejmowane już w początkach twórczości szlachetne idee patriotyczne , wobu tych seriach po raz pierwszy zebrane zostały utwory o charakterze pieśni ludowych. Były to słynne cykle Na fujarce, Z łąk i pól, Łzy i pieśni i inne. Wiersze te przyniosły prawdziwy przełom w twórczości . nie stylizuje w nich, nie przykrywa swej poezji na modłę ludowej przyśpiewki, nie naśladuje wzorków ludowych. Wartość ideowa i artystyczna polega na tym, że potrafi twórczo wykorzystać bogactwa artyzmu, jakie kryje w sobie pieśń chłopską. Wsłuchanie się w jej treść i rytm, odczucie piękna polegające na prostocie, konkretności i bogactwie intonacji pomogło jej przezwyciężyć tak częste dotychczas w jej poezji elementy retoryki, ukształtowało zwartość i rzeczowość wiersza, rozwinęło ogromne bogactwo rytmiczne. Ale prócz poetyckiego piękna odnalazła w pieśni ludowej także jej głęboki ideowy sens: pragnienia, protest i bunt mas chłopskich przeciw krzywdzie i uciskowi. Głębokie zrozumienie myśli i pragnień chłopskich zadecydowało o sile i szczerości utworów. W swych obrazkach wiejskiej niedoli, w proteście przeciw krzywdzie pisarka szła w ślad za pragnieniami samego ludu. W jej poezji dochodzi do głosu żywiołowy bunt mas chłopskich, ale też zarazem i ich naiwne złudzenia, nieświadomość realnych dróg wiodących do wyzwolenia i sprawiedliwości.
Pieśni ukazują w szerokim zasięgu życie wsi pouwłaszczeniowej. wielokrotnie powraca w nich problem wolnego najmity, obraz przepaści między dworem a wsią Trzy ścieżki idą w pole, oskarżenie egoizmu klasowego i chciwości kleru Dzwony Czasami oddają one poczucie beznadziejności, jak Wsialem ci ja w czarną rolę, Hej, mruga na mnie, mruga. Niekiedy jednak ukazani są w nich winowajcy, pojawiają się żądania równości społecznej, a nawet nuta groźby A kiedy mi przyjdzie zagrać. Demokratyzm jej poezji polega na tym, że dostrzega w masach ludowych właściwa siłę twórczą narodu. Najpełniejszy wyraz temu da w następnych latach twórczości; w pieśniach problem ten wystąpi jedynie przede wszystkim w podkreśleniu patriotyzmu ludowego, w obrazach ukazujących sprzeczność między rolą ludu a jego położeniem A jak poszedł król na wojnę
W następnych latach twórczości trwają sprzeczności światopoglądowe. Wyrażając w licznych swych dziełach bez i pośrednio wzrost świadomości rewolucyjnej i patriotyzmu mas, zarazem nadal wierzyć będzie w istnienie ewolucyjnej, utopijnej drogi przemian społecznych, zniesienia ucisku. Na przestrzeni tego rozległego okresu powstają m. in. wiersze wznawiające demokratyczne tradycje narodowe, jak Ave Patria; Trzeci maj i nawiązujące do internacjonalistycznych i rewolucyjnych tradycji Wiosny Ludów , jak Braciom Czechom; Na zjazd w Kramieryż. wówczas pisze słynna Rotę i wiersz o Wrześni.
W tym samym okresie pojawiają się utwory wprowadzające rozległą problematykę kultury. Należą do nich cykl poetycki Italia (powstały w 93-98, podczas wędrówek po Włoszech). W zabytkach malarstwa włoskie epoki renesansu ceni odwagę w przezwyciężaniu wzorców narzuconych przez estetykę średniowieczną, odkrywcze widzenie świata, realizm w ukazywaniu postaci i przeżyć ludzkich. Do cyklu Italia nalezą również takie utwory jak np. Capri, Dzwonnik z Faenz, Barcajuolo, Antonio, które świadczą o stałej wrażliwości na sprawy życia mas ludowych. W wierszach tych pokazuje realistyczne postaci ludu włoskiego, podkreśla jego patriotyzm i przywiązanie do tradycji walk wyzwoleńczych.
Realistyczne obrazki M. K. ukazując wnikliwie warunki życia mas ludowych, stawały się namiętnym oskarżeniem stosunków społecznych. żarliwość, z jaką przedstawiały byt i losy ludowych bohaterów, bliskość uczuciowa łącząca z nimi pisarkę, a wreszcie realistyczna dojrzałość, umożliwiająca uchwycenie najbardziej typowych przejawów krzywdy społecznej, sprawiały, że najlepsze utwory rozbudzały wśród uciśnionych poczucie własnej godności, służyły dążeniom wyzwoleńczym, walce o obalenie przemocy klasowej.