15. Kultura i sztuka w Polsce epoki odrodzenia.

Renesans polski, jako jeden z najbogatszych okresów kulturalnych, jest współbieżny z przemianami zachodzącymi w pozostałych krajach europejskich. Polska wieku XV i XVI to państwo zjednoczone i silne gospodarczo, aczkolwiek słabsza niż w innych krajach jest pozycja polskiego mieszczaństwa. Państwo posiada silny ośrodek naukowy w postaci Akademii Krakowskiej, atrakcyjny również dla cudzoziemców. W XVI wieku rozwija się instytucja mecenatu artystycznego (m.in. Jan Łaski i Jan Zamojski). Wysoki poziom osiąga szkolnictwo, zarówno średnie, jak i wyższe. Z inicjatywy Jana Zamojskiego powstaje Akademia w Zamościu (1591), wzrasta liczba szkół parafialnych, nowo powstały zakon jezuitów zakłada liczne kolegia. Reformacja i re­ligijne spory nie prowadzą w Polsce do wojen religijnych, luteranizm przyjmuje się wśród mieszczan, szlachta natomiast bardziej skłania się ku kalwinizmowi. Mimo edyktów Zygmunta Starego, zakazujących przywożenia do Polski pism in­nowierczych. wpływy reformacyjne obejmują coraz szersze kręgi, a Polska staje się schronieniem dla cudzoziemskich protestantów. Najbardziej radykalnym i prześladowanym odłamem religijnym byli bracia polscy (arianie), którzy uformowali się w latach 1562-65, po rozłamie Kościoła kalwińskiego. Krytyka tradycji Kościoła katolickiego, idea głosząca pierwotne człowieczeństwo Chrystusa, radykalne po­stulaty społeczne, hasło powrotu do Biblii, stały się przyczyną napaści przeciwni­ków na arian. Bracia polscy pozostawili po sobie świetnie rozwinięte szkolnictwo, dzieła literackie i przekłady Biblii, mieli w swoich szeregach wybitnych naukow­ców. Na mocy uchwały sejmowej z 1568 roku nakazano arianom zmianę wyzna­nia, bądź opuszczenie kraju. W 1570 roku, z inicjatywy różnych odłamów reformacyjnych, uchwalono tzw. zgodę sandomierską, określającą zasady pokojowej współegzystencji wszystkich wyznań, z wyłączeniem braci polskich. Ogłoszona trzy lata później, w 1573 roku, konfederacja warszawska głosiła pokój religijny oraz hasła tolerancji.

Bardzo szybko, podobnie jak w innych krajach, rozwijało się polskie drukar­stwo. Głównym jego ośrodkiem stał się Kraków, w którym swoje drukarnie zało­żyli m.in. Jan Haller, Florian Ungler, Hieronim Wietor, Łazarz Andrysowicz, jego syn, Jan Januszowski i Maciej Szarffenberg. Działalność wydawniczą prowadzili również arianie (głównie w Pińczowie i Rakowie) oraz inne odłamy wyznaniowe (kalwińska drukarnia w Brześciu). W krakowskich drukarniach ukazał się tzw. "Statut haskiego", " Raj Duszny" Biernata z Lublina, pierwsze wydanie "O poprawie Rzeczypospolitej" Andrzeja Frycza Modrzewskiego, niektóre utwory Mikołaja Reja oraz większość dzieł Jana Kochanowskiego. Rozwój drukarstwa przyczynił się do ekspansji pisanych dzieł literackich oraz wzrostu czytelnictwa, albowiem ruchliwi drukarze i wydawcy udostępniali w przekładach na język polski liczne romanse, zbiory nowelistyczne itp.

Literatura

Pierwsi poeci humanistyczni pisali tylko po łacinie. Generacja Kochanowskiego jest dwujęzyczna (z pewnymi, ale mniej istotnymi wyjątkami).

Wzór antyku był zarówno szkołą, jak i przeszkodą w rozwoju poezji w językach narodowych. Szkołą, bo łacina antyczna dostarczała systemu tak w zakresie stylu, jak i przekonań o świecie. Przeszkodą, bo rozumo­wanie wedle schematu: ,,starożytni stworzyli piękności nieprześcignione" musiało prowadzić do powtarzania ujęć już znanych, inaczej mówiąc: poeci, operując w materiale uznanym za zbiór zamknięty, musieli dokonywać za­biegu o charakterze kombinatorycznym, a ponieważ ilość sensownych kom­binacji jest ograniczona, do naśladowania, które staje się już tylko powiela­niem, zostaje ledwie krok.

Wiemy, że rekonstrukcji łaciny antycznej (odróżnianej od obiegowej łaciny wieków średnich) towarzyszyła rekonstrukcja świata obyczajów, przedmiotów, stosunków i gustów rzymskich (i poprzez rzymskie grec­kich). I tu także tkwiło niebezpieczeństwo: świat współczesny, objęty siatką pojęć antycznych, był raczej światem przebranym w antyczny ko­stium. Co więcej, ten kostium stawał się przedmiotem snobistycznej pre­tensjonalności.

Włoskie cinquecento, które jest finalnym etapem odrodzenia, z charak­terystyczną dla schyłku skłonnością porządkowania próbuje podsumować i skodyfikować zasady twórczości poetyckiej. Oryginalny tekst Arystotelesowskiej "Poetyki" wychodzi w Wenecji w roku 1508. Potem ukazują się liczne komentarze i nowe poetyki oparte na Arystotelesie i Horacym. Najważniejsza z nich to "Poetices libri septem" J. C. Scaligera (1561). Cechą wspólną wszystkich tych poetyk normatywnych, a także i poetyk średniowiecz­nych w tym względzie opartych na autorytecie starożytnych, jest teoria trzech stylów i zasada decorum.

Renesans podniósł literaturę do rangi sprawnego i potężnego narzędzia. O tym, aby rządzić słowem, marzył Modrzewski. Rządzić było trudno, ale na pewno można było wierszem nagradzać, wyróżniać, kompromitować, kupować łaskę. Panegiryk i pamflet rozwijają się na tej samej glebie. Jeśli istnieje znormatywizowana odpowiedniość (decorum, wysokości stylu ważności przedmiotu (w tym sensie i osoby) oraz adresata, jakaż pokusa, aby podnieść godność tematu czy adresata przez podniesienie wysoko stylu!).

Architektura

Architektura tego okresu powstała dzięki artystom włoskim pracującym w Krakowie. W 1499 roku spłonął wawelski pałac i król podjął decyzje odbudowa­nia go w nowym stylu. Kierownikiem prac po roku 1507 został rzeźbiarz i architekt włoski Franciszek Florentczyk. Po nim przejął tę funkcję również rzeźbiarz i architekt Bartolomeo Berecci, a następnie Polak, Benedykt z Sandomierza.

Architektura Krakowa stała się wzorem dla licznych bu­dowli w całej Polsce. Do mecenatu królewskiego dołączają przedstawiciele magnaterii, duchowieństwa i mieszczaństwa. Zasięg dzieł renesansowych obejmuje już całą Polskę. Mnożą się zwłaszcza budowle świeckie: ratusze, kamienice i pałace. Ruch budowlany ożywia się dzięki coraz większej liczbie architektów polskich. Renesans poprzez imigrujących z terenów lombardzko -szwajcarskich budowniczych, tak zwanych „komasków", trafia do twórczości cechowej. Duże znaczenie maja artyści niderlandzcy osiedleni li­cznie, zwłaszcza w Gdańsku, nadal jednak silnie działają wpływy włoskie.

Odtąd attyka, znacznie bardziej rozbudowana niż w Italii, stanie się charakterystyczną cechą renesansu w Polsce. W renesansie wykonywano wiele projektów miast idealnych, bardzo nieliczne natomiast doczekały się realizacji. Należy do nich Zamość zapro­jektowany przez Bernarda Morando dla hetmana Zamoyskiego oraz Żółkiew dla Żółkiewskiego.

Architektura polska doby renesansu w zasadniczych swych rysach została ukształtowana przez architektów włoskich. Dość prędko nabrała cech rodzimych, ujawniających się najsilniej w architekturze świeckiej. Jest to przede wszystkim ogólny wyraz budowli o mocniejszych, „osiad­łych" bryłach, pogodniejszych w tonie niż włoskie, przywodzących na myśl renesansowy związek człowieka z naturą i rozliczne przyjemności, których doświadczał. Do cech dość zewnętrznych stylu, należy rozpow­szechnianie się krużgankowych dziedzińców wzorowanych na wawelskim i kaplic wzorowanych na Zygmuntowskiej. Istotna w polskiej architektu­rze jest attyka — zawsze dość potężna i bardzo ozdobna. Reszta cech wiąże się w równej mierze z tradycjami gotyku, jak cechami północy:

smukła sylwetka kamienic, trójkątne szczyty, „nałożony" ornament o formach antycznych, spadziste dachy, wysokie kominy.

Rzeźba

Rzeźba okresu pierwszego wykonywana była zarówno w drewnie, jak w brązie i kamieniu. Drewno i brąz reprezentują jeszcze późnogotyckie rzeźby Wita Stwosza. Nagrobna płyta Kaliimacha, zaprojektowana przez Wita Stwosza, została odlana w brązie przez warsztat Vischera w Norymberdze.

Pełnię renesansowej rzeźby reprezentują dzieła artystów włoskich wy­konywane w kamieniu.

W okresie drugim dochodzi do głosu rodzimy nurt sztuki, którego najpełniejszym wyrazem jest twórczość Jana Michałowicza z Urzędowa.

W trzecim okresie, podobnie jak w architekturze- występują już ten­dencje zapowiadające nowy styl. Rzeźbiarze włoscy przeszczepili na nasz grunt typ przyściennego na­grobka — w wydaniu już Sansowinowskim. Nagrobki kaplicy Zygmuntowskiej zostały wykonane w twardym czerwonym marmurze węgierskim, następne dzieła wykonywane były w piaskowcu i pińczowskim kamieniu, co wpływało na większą łatwość obróbki i w konsekwencji bardziej miękki wyraz formy.

Rzeźbiarzami byli Bartłomiej Berecci — twórca kaplicy Zygmuntowskiej i prawdopodobnie nagrobka Zygmunta I, Jan Maria Padovano autor pięknych groteskowych motywów kaplicy. Benedykt z Sandomie­rza, który stworzył portale wawelskie. Santi Gucci działający w II i III okresie rozwoju renesansu mistrz płyty nagrobnej Anny Jagiellonki, grobowca Stefana Batorego oraz licznych dekoracji stiukowych. Nagrobki tego artysty różnią się już bardzo od typowych renesansowych.

Najwybitniejszym rzeźbiarzem polskim był Jan Michałowicz z Urzędo­wa. Wykonał między innymi nagrobki Andrzeja Zebrzydowskiego i Filipa Padniewskiego w katedrze wawelskiej. Jan Michałowicz operował zwartą syntetyczną bryłą, klasycznymi w wyrazie formami, postaci zmarłych stanowią świetne studia psychologiczne.

Malarstwo

Przez cały XV wiek przeżywa rozkwit malarstwo gotyckie (sztalugowe). Wyjątkowo silny w Polsce system cechowy tamował długo rozwój indywi­dualnej twórczości. Sprzyjał też przywiązaniu do tematycznych i ikono­graficznych schematów gotyckich, które utrzymywały się długo, nawet ponad połowę XVI wieku. Znamiennym rysem dzieł przełomu jest wprowadzenie pejzażu do tła obrazu, czynienie prób w kierunku sugerowania przestrzeni perspektywą linearną, stopniowa rezygnacja ze złotego tła. Przykładem może tu być wspomniany już obraz ołtarzowy "Legenda Jana Jałmużnika" w Krakowie. Poza tym malarstwo sztalugowe doby renesansu rozwijało się słabo i nie wydało dzieł godnych postawienia w jednym rzędzie z dziełami mistrzów włoskich czy niderlandzkich.

Natomiast wspaniale rozwija się malarstwo miniaturowe, zwłaszcza w 1. połowie XVI wieku. Wielu malarzy obcych tworzyło w Polsce. Wśród nich warto wymienić dekoratora Wawelu Hansa Durera - brata słynnego Albrechta. i Hansa Suessa z Kulmbachu, autora "Poliptyku św. Katarzyny Aleksandryjskiej" (w Krakowie).

Wybitnym przedstawicielem późnego malarstwa był wrocławianin Marcin Kober pracujący w czasach Stefana Batorego. Jego portret króla, odznaczający się prostotą i dojrzałością środków malarskich, zainauguro­wał polski portret sarmacki przeżywający szczyt rozkwitu w dobie baro­ku. Cała postać ujęta jest w pozie konwencjonalnej, ustawiona na tle kotary w ciemnym, obojętnym tle.

Szczególnie piękna jest portretowa półpostać Anny Jagiellonki (w Krakowie i w Warszawie) o wyjątkowo subtelnej, niemal wyrafinowanej tonacji barwnej. Zestawienie złocistej tkaniny w tle z wyszukanym i zwiewnym błękitem nakrycia głowy, spokojne, rzeczowe potraktowanie rysów królowej przypomina renesansowy dworski portret w malarstwie francuskim.

---