Klasyczne pojęcie sztuki:

SZTUKA KLASYCZNA - model życia literackiego w obrębie kultury zachodu od starożytności (Horacy około roku 0) do oświecenia (koniec XVIII w.); rozwijał się nie w sposób ciągły, podzielona na dwa okresy: 1) okres starożytności rzymskiej, 2) okres od odrodzenia do XVIII w.

GENEZA TERMINU:

- postrzegany jako dawny, tradycyjny, ułożony

- geneza społeczna: termin wywodzi się z tradycji rzymskiej, po łacinie klasy to osoba płacąca najwyższe podatki (5 grupa w skali podatkowej, dochód powyżej 25 tys. asów)

- metaforycznie wykorzystywany przez niektórych rzymskich krytyków literackich; Aulus Gellius w II w. jako pierwszy podobno użyl tego terminu na gruncie literatury jako pozytywnie wartościującego, podkreśla wartość twórcy czy dzieła

- nie stosowany w średniowieczu powrócił w łacinie renesansowej (XV-XVI w.) jako pozytywne określenie znakomitego twórcy, mistrza

- odnalazł swoje znaczenie także w językach narodowych jako synonim tego co doskonałe, znakomite, wybitne itp. Zarazem odnoszony jest przede wszystkim do sztuki antycznej, starożytnej, uznanej w renesansie za najdoskonalszą

- uznawana również za sposób myślenia, który stwierdza, że ludzkość na przestrzeni swoich dziejów osiągnęła szczyt swoich możliwości - etap klasyczny to etap doskonałości

- nostalgia: powrót do utraconej wielkości, obowiązek odrodzenia człowieka i wielkiej kultury

- świadomością klasyczną kieruje mit złotego wieku - okres pełnej doskonałości, mit pełni człowieczeństwa, najbardziej zgodny z naturą, swoim przeznaczeniem;

- utopia ludzkiego szczęścia szukana w przeszłości, utopia powrotu do źródeł - są to utopie regresywne

KLASYCZNY SYSTEM SZTUKI to regresywna utopia z centrum widzianym jako złoty wiek. Osiągnięcie go jest możliwe poprzez przywrócenie zapomnianego „języka” - języka kultury, literatury i sztuki - prawdziwego kodu, właściwych reguł mówienia, naturalnych praw sztuki, wysławiania świata.

Dopełniają go instytucje należące do konstytutywnych i logicznych składników:

- kanon: rejestr spełnień artystycznych, wzorców

- akademia: stoi na straży kanonu i reguł, pilnuje artystów, instytucja ortodoksyjna

KLASYK to ktoś kto pracuje nad językiem, jest to praca nad oczyszczeniem mowy, która prowadzi do języka właściwego, prawdziwego.

POETYKA NORMATYWNA - zbiór reguł języka starożytnego nad którym pracuje klasyk; poetyki te kodyfikują jedyny pożądany język sztuki;

• to traktaty (teksty różnych rozmiarów) powstające od starożytności po oświecenie, których zadaniem było sformułowanie zasad tworzenia literackiego, wskazanie co jest dopuszczalne, a co niedopuszczalne w danym typie wypowiedzi, jak powinna być skonstruowana fabuła, jaki typ stylu można stosować w danej formie literackiej itp.

• to zbiór podstawowych reguł tworzenia, których przestrzeganie pozwoli stworzyć możliwie najdoskonalsze dzieło sztuki

• narzędzie idei powrotu do starożytności, przekonania o spełnionym ideale artystycznym

• kodeks dobrego tworzenia

Różnice pomiędzy trybem wypowiedzi metaliterackiej klasycznej z wypowiedziami współczesnymi:

- obecnie nie posługuje się trybem normatywnym (nakazującym)

- opisuje się rzeczywistość

- postrzega ze względu na kontekst macierzysty

Przykłady poetyk normatywnych:

1. „Poetyka” Arystoteles - około 335 r. p.n.e.

- najwyższy autorytet klasyków

- odkryty przez klasyków nowożytnych pod koniec XV wieku po upadku Konstantynopola, kiedy dotarło do Zachodniej Europy

- najwyższy prawodawca reguł literackich

- normatywną stała się w renesansie

- tekst dość obszerny, mimo to nie pełny, niezachowany w całości, gdyż brakuje drugiej części poświęconej komedii

- traktat naukowy poświęcony dwóm gatunkom literackim: tragedii i eposowi

- źródło norm literackich

- pierwszy tekst teoretycznoliteracki jaki stworzył człowiek

- Arystoteles definiuje swoje zadanie, ustanawia kryterium literatury, istotę wypowiedzi literackiej

- specyfiką wypowiedzi jest mimesis - literackie naśladowania rzeczywistości, fikcja literacka, fikcjonalność świata przedstawionego

- budowa wyraźnej opozycji pomiędzy historiografią (odnoszenie się do faktów) a literaturą (budowanie uogólnień)

- postawienie problemu: należy rozpoznać cel badanego gatunku, a potem odpowiedzieć jak ów cel można najlepiej osiągnąć, np.

TRAGEDIA cel: wywołanie u odbiorcy katharsis

jak osiągnąć ten cel: należy zbudować taki, a nie inny tekst

zawierający określone składniki:

- struktura tragedii jest sfunkcjonalizowana

- myślenie strukturalistyczne

- tekst jako struktura zdaniowa (odpowiednie rozmiary itp.)

2) „List do Pizonów” Horacy - 12-13 r. p. n. e.

- pojawia się w nim świadomość, że ideał został osiągnięty przez Greków w przeszłości

- Rzymianie definiowali swój obowiązek dorównywania Grekom

- druga wielka poetyka normatywna

- utwór poetycki wierszowany, poemat dydaktyczny skierowany do tytułowych Pizonów - przedstawiciele elity rzymskiej, rodzącego się cesarstwa, byli poetami amatorami

- przedstawienie reguł dobrej twórczości, ścisłe, precyzyjne przepisy

- wątek: Horacy sam uważa się za wybitnego twórcę, przemawia jako profesjonalista, wyraża przekonanie, że sztuka jest rzemiosłem, wielkim kunsztem. Polemizuje z tym, że po pióro może sięgnąć każdy amator, gdyż sztuka to domena tych, którzy znają reguły, wiedzą jak pisać („Kto grac nie umie nie ciśnie się do narzędzi na Polu Marsowym”). Wykazuje krytykę amatorów, miernych poetów; perfekcjonizm klasyczny.

Poetyki nowożytne:

3) „Poetices libri septem” Julius Caesar Scaliger - 1561 r.

- wywodzi się z klasycznego źródła - Włochy

- napisana na nowo

4) „L'art. poetique” Nicolas Boileau - 1674 r.

- klasycyzm francuski

- najpełniej utożsamiany z dworem Ludwika XIV

5) „Sztuka rymotwórcza” Franciszek Ksawery Dmochowski - 1788 r.

- polska poetyka normatywna

- klasycyzm stanisławowski (St. August Poniatowski)

WIEDZA O LITERATURZE wg Henryka Markiewicza

- obejmuje rezultaty wszystkich sposobów poznawczego zajmowania się literaturą - zarówno sposób normatywny jak i opisowy

Dzieli się na:

1. Naukę o literaturze

2. Krytykę literacką

KRYTYKA LITERACKA - prawo postulowania, realizacja funkcji stymulatywnej wobec literatury tak jak niegdyś poetyki normatywne

NAUKA O LITERATURZE:

- formuje swoje stwierdzenia nie mówiąc jak literatura powinna wyglądać

- jest to tryb opisowy - poznawanie tego co jest, opisywanie rzeczywistości taka jaka jest nie kreując jej na ideał

- poznanie istniejącej rzeczywistości wedle specyficznych metod posiadających sankcję naukowości, za pomocą wypracowanych narzędzi, spełniające określone kryterium

Metody poznawczego ujęcia przedmiotu badań, które się wzajemnie wykluczają:

1) ujęcie genetyczne - kauzalne, zewnętrzne, egzocentryczne, transcendentne;

poznanie przedmiotu to odpowiedź na pytanie o

genezę badanego przedmiotu, zjawiska;

geneza = pochodzenie;

wyjaśnianie właściwości danych obiektów czy zjawisk przez

odwołanie się do ich genezy, pyta o przyczynę pojawienia

się danego przedmiotu, zjawiska; skutek jakiejś przyczyny

ujęcie immanentne - wewnętrzne, ergocentryczne; sposób poznania, który nie

wychodzi poza badany przedmiot, szuka prawdy

o nim w nim samym; ukierunkowany na docieranie

do istoty, esencji, tożsamości, identyczności danego

zjawiska; stawia sobie pytanie poznawcze: czym dana

rzecz jest? czym różni się od innych rzeczy? itp.; analiza

struktury

3. ujęcie idiograficzne - interpretacyjne; sposób poznania nastawiony na

badanie przedmiotu w jego konkretności, indywidualności,

pojedynczości, dążących do uchwycenia swoistości

danego przedmiotu - jego odmienności od innych

przedmiotów tej samej klasy; analiza zmierzająca do

wydobycia indywidualności, różnicy, odmienności,

oryginalności, wybitności - od czasów romantyzmu

ujęcie nomotetyczne - teoretyczne; sposób poznania nastawiony na wykrywanie

tego co w badanym przedmiocie ogólne, ponadjednostkowe, typowe, wspólne dla wszystkich przedmiotów tej samej klasy; to sposób poznania dążący nie do opisu konkretnego przedmiotu w jego indywidualności, ale docierający do warunkujących go ponadjednostkowych prawidłowości, reguł, zasad, szukający, wspólnego mianownika dla wszystkich egzemplarzy danej klasy przedmiotów; aktualizacje, realizacje pewnej formy literackiej, np. gatunku, obecności środków stylistycznych;

3) ujęcie diachroniczne - patrzenie na badany przedmiot uznając za kwestię

pierwszoplanową uznanie przedmiotu jako kwestii uwikłanej w czas, jest on usytuowany na osi czasu;

tryb poznania traktujący przedmiot jako zjawisko usytuowane w czasie, będące składnikiem, uczestnikiem pewnego ciągu ewolucyjnego, przebiegu historycznego; dany przedmiot wyjaśnia się poprzez odniesienie go do przedmiotu wcześniejszego w czasie, traktuje jako przejaw ewolucji, zmiany, jako postać rozwojową itp.

ujęcie synchroniczne - tryb poznania abstrahujący od czasowego,

historycznego uwikłania badanego przedmiotu; traktujący go jako zjawisko ustabilizowane, statyczne, „gotowe”, niezmienne, nie posiadające swoich konsekwencji, nie będące elementem procesu ewolucyjnego; jako zjawisko istniejące poza czasem, zamknięte, skończone.

Nauka o literaturze dzieli się na:

a) HISTORIA LITERATURY

- dyscyplina interpretacyjna

- zajmuje się konkretem

- bada i porządkuje konkretne zjawiska literackie w układzie chronologicznym w rozmaitych wewnętrznych i zewnętrznych związkach i zależnościach, przede wszystkim przyczynowo-genetycznych

- konkretem może być dzieło literackie, twórczość określonego pisarza, prąd, okres, epoka literacka, aż po literaturę narodową czy powszechną

b) TEORIA LITERATURY

- zrodzona z impulsu immamentnego; jest dyscypliną nomotetyczną - szuka tego co wspólne dla realizacji literackich

- dziedzina badająca ogólne prawidłowości strukturalne i ewolucyjne występujące w sferze zjawisk literackich

- wiedza o jednostkowych zjawiskach literackich stanowi dla teorii literatury punkt wyjścia, jej zasadniczym celem jest dotarcie dotykowych i powtarzalnych cech owych zjawisk

- interesują ją układy modelowe , a nie konkretne, zindywidualizowane przejawy twórczości literackiej

- formułowanie ogólnych twierdzeń

- buduje modele, np. gatunku, chwytu artystycznego, twórczości, zmiany literackiej

W teorii literatury wyróżniamy trzy procesy:

1. PRODUKCJA LITERATURY

- przedmiot powstawania

- teoria procesu twórczego, wytwarzania literatury

- uogólnienia jak powstaje dzieło literackie

- zajmuje się wykrywaniem mechanizmów warunkujących, kształtujących jego powstanie, sposób jego formowania

- np. różne ujęcia genetyczne

2. KONSUMPCJA LITERATURY

- odbiór, recepcje, czytelnictwo

3. POETYKA OPISOWA

Podział TEORII LITERATURY:

1. Teoria procesu historycznoliterackiego - refleksja teoretyczna, która stanowi

fundament każdej poważnie prowadzonej działalności historiograficznej; próbuje udzielić ogólnej odpowiedzi dlaczego literatura się zmienia, bada przyczyny tych zmian

2. Poetyka historyczna - zajmuje się budową dzieła literackiego, ale wypatruje tej

budowy w innym trybie niż poetyka opisowa, która jest dyscypliną synchroniczną; ma wymiar edukacyjny, czasowy, historyczny uznawany za podstawowy; zajmuje się problematyką przekształceń czyli ewolucji form literackich; buduje modele gatunków, np. model powieści, pokazuje jak ewoluował ten model na przestrzeni wieków, a opisowa poda tylko uniwersalny model (np. powieści); dyscyplina diachroniczna

3. Poetyka opisowa - zajmuje się właściwościami strukturalnymi dzieła

literackiego, jego częściami składowymi (budową), typologią form literackich (rodzaje i gatunki); zajmuje się językiem, gramatyką literatury; poza obrębem zainteresowania stawia problem kształtowania i rozwoju form literackich; traktowanie ich jako zjawiska gotowe, od razu ukształtowane

4. Teoria języka poetyckiego - literatura to specyficzny rodzaj mówienia, zajmuje

się badaniem swoistości języka poetyckiego, definiowaniem jego odmienności w stosunku do innych niż artystycznych typów aktywności językowej czyli innych użyć, zastosowań języka

5. Teoria odbioru - refleksja, która szuka odbiorcy w dziele literackim; zastanawia

się co literatura robi z czytelnikiem i odwrotnie - co czytelnik robi z literaturą, zakłada jej odbiorcę

HISTORIA LITERATURY to gałąź nauki o literaturze, obejmująca badanie przebiegu procesu historycznoliterackiego, a więc ciągu przeobrażeń jakim podlega literatura w czasie.

HISTORIOGRAFIA rozpoczyna się już w antyku.

HISTORIOGRAFIA LITERACKA rozpoczyna się później, gdyż dla antycznych

istniał ideał literatury zatem coś takiego jak historia nie jest istotna, a czas i zmiany nie odgrywają żadnej roli, bowiem opisuje ona proces zmian. Jest to opis zmienności rzeczywistości.

refleksja historyczna = rzeczywistość w ruchu

pojawia się w chwili, gdy zakwestionowano dążenie do jednego ideału. Nastąpiło to wraz z nadejściem romantyzmu.

ROMANTYZM jest rewolucją w obrębie literatury. Dochodzi to sporo romantyków z klasykami. Odkrycie różno rodzaju. Zadanie pytania: dlaczego istnieje różnorodność? Czy to tylko niewiedza czy coś więcej?

Zaczęto myśleć, że różnie miejsca, czasy, mają swoje tradycje zatem istnieje takie coś jak względność sztuki, a kanon i jego uniwersalność nie są możliwe. Wszystko zależy od miejsca i czasu. Jak zauważa w swoich tekstach Maria Janion rożnica staje się wartością, fascynacją wszystkim tym co inne. Duży wpływ wywarło na to odkrycie literatury Północy.

ANNA LUIZA HERMINA DE STAEL-HOLSTEIN = Pani de Stael wprowadziła rozróżnienie na literaturę Północy i Południa. Kanon wynika z wrażliwości ludzi południa. Północ ma nieco inną wrażliwość. Odkrycie to zrodziło pytanie: skąd wziąć te różnice?

Odkryto różne zależności: historia, styl życia, miejsca zamieszkania, klimat, otoczenie, ludzie.

ROMANTYCZNY HISTORYZM jest to przekonanie o czasowej względności literatury. Został następnie podjęty i przeformułowany w duchu scjentycznym przez pozytywistów, którzy utworzyli naukę o historii literatury.

POZYTYWIŚCI rzeczywistość humanistyczną zbadali jak rzeczywistość przyrodoznawczą; stworzyli z niej naukę. Wprowadzili następujące kryteria naukowości dotyczące literatury:

- poznanie badanego przedmiotu to określenie jego przyczyny sprawczej, genezy i czynników go determinujących

- składać się na nią mają przede wszystkim czynniki społeczno-historyczne albo psychologiczno-biograficzne

Istotę POZYTYWISTYCZNEGO GENETYZMU świetnie oddaje niemiecka formuła: Ererbtes, Erlerntes, Erlebles - mówi ona, że źródłem twórczości, a więc przyczyną zmiany jest to co odziedziczone, nauczone, przeżyte.

Wilhelm Scherer - 1865 r.: „Podstawową kategorią historyczną jest przyczynowość” - każdy historyk literatury ma obowiązek doszukiwać się przyczyny tego, co się dzieje

Sammeln und hegen - zbierać i otaczać troskliwą opieką - tym powinna się zajmować się nauka poza odkrywaniem przyczyn.

Dla pozytywistów każdy fakt i szczegół jest ważny; w II poł. XIX w. następuje gromadzenie wszystkiego co zostało stworzone; przekonanie, że istnieje jedna metoda naukowa, sposób wyjaśniania zjawisk i rozpoznawania - metodologia przyczynowo-skutkowa

Reprezentant nauki o literaturze:

HIPOLIT TAINE (1828-1893) - francuski uczony, pisarz, twórca najważniejszego manifestu metodologicznego pozytywizmu w dziedzinie literaturoznawstwa. Twierdził, że po zgromadzeniu faktów zawsze należy doszukiwać się przyczyny i niezależnie czy zebrane fakty należą do dziedziny fizycznej czy duchowej muszą istnieć 3 przyczyny, które je wytworzyły:

- ambicja

- odwaga

- prawdomówność

Istnieją także dwa produkty:

- występek

- cnota

Każde zjawisko złożone powstaje ze spotkania się innych zjawisk prostszych, której je od siebie uzależniają.

Głosił on TEORIĘ ŚRODOWISKOWĄ: zjawiska literackie tłumaczą się przez twórcę, którego determinują ściśle określone czynniki:

- rasa (odrębność narodowa, kultura)

- środowisko (twórca jest produktem, przedstawicielem)

- moment historyczny(wytwarza środowisko i rasę)

Dzieło = produkt, świadectwo określonej rzeczywistości; wartość poznawczo-reprezentacyjna;

I etap: TEORIE GENETYCZNE - funkcjonalizacja literatury, przeświadczenie do

czego ona służy.

1. MARKSIZM - przyczyną sprawczą jest klasa, sprężyna powołująca do istnienia

zjawiska literackie; w okresie stalinowskim wprowadzono marksizm wulgarny - forma walki klasowej

2. SOCJOLOGIZMY - warunki społeczne regulują wszelkie zjawiska literackie

3. PSYCHOLOGIZMY - tekst literacki to dokument sytuacji psychologicznej

twórcy, jego kondycji; psychoanaliza

4. BIOGRAFIZMY - tekst literacki opisuje życie twórcy

Nastąpił kryzys paradygmatu pozytywistów na początku XX wieku w wyniku niewydolności poznawczej; pojawienie się zupełnie nowych pytań, niemożliwość rozwiązania pewnych spraw.

Rozwój nauki nie ma charakteru linearnego; ewoluuje poprzez kryzys i rewolucje naukowe.

II etap: rozpoznanie, że pozytywiści instrumentalizują literaturę, a naukę o

literaturze traktują jako naukę pomocniczą dla innych dyscyplin (psychologia, socjologia itp.) - dotarcie do podstaw rzeczywistości społecznej (dusza, rasa itp.)

Początek XX wieku: nowe myślenie, którego istotę można wyrazić tym, że doszło do zmiany pytania dotyczącego swoistości nauki o literaturze. Odrzucono pytanie na genezę, zaczęto pytać o istotę, o to czym jest sztuka i literatura.

Przełom ten zadecydował o kształcie współczesnej nauki o literaturze.

Kazimierz Wóycicki - 1914 r. polski literaturoznawca, w tekście „Historia i poetyka” podejmuje problem artyzmu dla refleksji literackiej, zauważa że inną rzeczą jest tłumaczenie genezy utworu, a inną jego artyzm. Zwraca uwagę na to, że dla pozytywistów dzieło sztuki odnosi się zawsze do zbiorowości, utwór objawia twórcę, a twórca naród, przez co dzieło sztuki traci swoje samoistne znaczenie.

W swojej rozprawie „Historia i poetyka” K. Wóycicki w duchu nowej świadomoścu zaproponował, aby w obrębie NOLu wyodrębnić dwa, zupełnie osobne prądy:

1. ZEWNĘTRZNA HISTORIA LITERATURY - zwana historią psychologiczną; bada genezę dzieła literackiego, jest to geneza psychologiczna, badanie przeżyć inicjujących proces tworzenia. Kontynuacja tego co proponowali pozytywiści

2. WEWNĘTRZNA HISTORIA LITERATURY - historia estetyczna literatury, historia stylów poezji; nowy element badający wytwór procesu twórczego (dzieło literackie); nie bada genezy, ale sam efekt tworzenia w postaci dzieła; Jej wyjaśnienia i oceny nie wykraczają poza świat sztuki, opierają się na celach, związkach i stosunkach odnajdywanych w dziełach; ma charakter immanentny, refleksyjny, wewnętrzny.

JULIUSZ KLEINER - 1915 r. metodolog literatury postulował by na całokształt wiedzy o literaturze złożyły się dwie perspektywy:

1. PERSPEKTYWA HISTORYCZNA - historia literatury; „Tekst jest tylko środkiem, pośrednikiem, źródłem” do poznania czegoś innego niż literatura

2. SYSTEMATYKA LITERATURY - podejście nomotetyczne; tekst ma znaczenie sam przez się; podejście do literatury polegające na analizowaniu i opisywaniu zjawisk literackich niezależnie od ich przynależności czasowej i przestrzennej (lokalnej), i na grupowaniu ich wg wydobytych przez analizę cech istotnych, na szeregowaniu związków pokrewieństwa i podobieństwa bez względu na związki genetyczne.

ZYGMUNT ŁEMPICKI - 1921 r. opublikował tekst „W sprawie uzasadnienia poetyki czystej”, gdzie postuluje utworzenie nowej dyscypliny literaturoznawczej, którą nazywa POETYKĄ CZYSTĄ:

- miała badać wewnętrzną strukturę tworów poetyckich jako takich, samych w sobie

- na fundamencie fenomenologii miała mieć za zadanie docieranie do rzeczy samych w sobie

- stworzenie takich narzędzi, które pozwolą do dotarcia do samego dzieła literackiego

- badanie niezależne od przypadkowych aktów tworzenia, szukanie tego co istotne, esencjonalne

KONSTANTNY TROCZYŃSKI - 1930 r. opublikował rozprawę „Przedmiot i podział nauki o literaturze”, gdzie przedstawił podział na:

1. HISTORIA LITERATURY - dyscyplina idiograficzna, genetyczna

2. TEORIA LITERATURY czyli POETYKA - nomotetyczne, a więc teoretyczne ujęcie elementów literackich, ich typowych układów oraz zmian w nich zachodzących

ROMAN INGARDEN - 1935 r. najwybitniejszy teoretyk literatury, filozof, fenomenolog (uczeń Edmunda Husena), pisał głównie po niemiecku, studiował w Niemczech co ułatwiło mu recepcję w świecie; postawił on pytanie o istotę dzieła literackiego, jego swoistość, strukturę i specyfikę - zauważył, że działo literackie podzielone jest na warstwy; zauważył wagę postaci odbiorcy i kategorii odbioru, włączył do analizy dzieła teorię fikcji literackiej. W tekście „Przedmiot i zadania wiedzy o literaturze” stale podkreśla, że należy badać dzieło literackie, a nie wszystko co znajduje się wokół niego.

Ingarden proponuje, żeby nauka o literaturze składała się z dwóch działów:

1. OPISOWA NAUKA O LITERATURZE - charakterologia literacka; jej zadaniem jest opis istotnych cech i składników dzieła literackiego, dokonany w sposób możliwie niezależny od czynników postronnych; w następstwie tego dzieło literackie jest rozważane w swej czysto obiektywnej strukturze, zostaje jakby wyjęte z procesu historycznego

2. HISTORYCZNA NAUKA O LITERATURZE

W XX-leciu międzywojennym nastąpił kolejny ruch w stronę uzupełnienia, przeformowania refleksji literackiej; nastąpił proces narodzin teorii literatury z perspektywy immanentnej. Jej wyrazicielami były trzy ideologie i szkoły literackie:

formalizm - Rosja - Jakobson

fenomenologia - Niemcy - Ingarden

strukturalizm

NOWOCZESNA TEORIA LITERATURY - rodzi się z pytania „czym jest literatura”, zatem następuje odrodzenie teorii.

- czym literatura różni się od wszystkiego innego

- odrębność literatury od nieliteratury (inne niż artystyczne sposoby przedstawiania rzeczywistości, użycia języka, np. mowa potoczna, naukowa)

- do czego słuzy literatura, jaki ma cel;

WYZNACZNIKI LITERATURY:

1.OBRAZOWANIE - specyfika wypowiedzi literackiej polega na ponadprzeciętnej

zdolności do uruchamiania wyobraźni odbiorcy; unaocznienie tego o czym się mówi; nawiązuje do tradycji ingardenowskiej;

- rozumiane jako ponadstandardowa zdolność tekstu, języka wypowiedzi do wywołania u odbiorcy wyrazistych, bogatych jakościowo przedstawień tego o czym jest mowa w tekście

- takie ukształtowanie składników świata przedstawionego utworu, które przez swe nasycenie konkretnością i plastycznością w szczególny sposób apeluje do wyobrażeń

- literatura maluje słowami - Horacy

- język funkcji wokatywnej - moc unaocznienia przez język

2. FIKCJA LITERACKA - fikcjonalność świata przedstawionego; przeciwstawia się wypowiedzią o charakterze referencyjnym - opisywanie świata rzeczywistego, referowanie, np. reportaż, literatura faktu, biografia, autobiografia, dok. osobiste.

- zadaniem literatury nie jest mówienie prawdy o świecie, opisywanie realiów

- literatura nie kłamie - spełnia swój fikcjonalny charakter

- nie mówi niczego o świecie

- udaje twierdzenia o świecie

- o fikcjonalności świata przedstawionego dzieła literackiego mówimy niezależnie od jego stopnia zbliżenia, „upodobnienia się” do rzeczywistości pozaliterackiej

- dzieła realistyczne są równie fikcjonalne co utwory skrajnie nierealistyczne (baśniowe, fantastyczne)

- fikcjonalności przedstawienia nie należy utożsamiać z jego nieprawdziwością; nie jest fałszem czy kłamstwem

- służy rozrywce i nauce

- są to symbole rzeczy bardziej skomplikowanych

- podlega różnym, indywidualnym interpretacją

- potrafi zaspokajać różnego typu potrzeby (np. fikcji, nauki, doświadczenia)

- nie ma w sobie piękna

Jak tekst musi być skonstruowany by wywołać u odbiorcy pewnego rodzaju skutki?

- miejsca puste, niedookreślone (teksty naukowe dążą do wyjaśnienie tych miejsc) grożą nieporozumieniem ze strony czytelnika; w literaturze są podstawą fikcjonalności - bez nich tekst nie spełniałby swojej funkcji

- czytelnik konkretyzuje świat fikcjonalny, zostaje w niego wciągnięty

Myślenie Ingardenowskie:

- świat przedstawiony w dziele literackim w ogóle nie rości sobie żadnych praw do prawdy w ścisłym tego słowa znaczeniu, tak rozumiana prawda (klasycznie) przedstawienia literackiego odnosi się do świata literatury - fikcji nie można nazwać kłamstwem, gdyż nie aspiruje do mówienia prawdy o świecie

- prawda w twórczości literackiej nie podlega logicznej weryfikacji, np. prawda w nauce, życiu codziennym

- zdania składające się na utwór literacki, z logicznego punktu widzenia nie są sądami sensu stricte, lecz zdaniami na pozór twierdzącymi, quasi-sądami (pseudo sądami) tzn. takimi zdaniami twierdzącymi, w których „nic się na serio nie twierdzi” (Ingarden), które zewnętrznie są podobne do sądów twierdzących, udają je, nie można ich weryfikować w odniesieniu do rzeczywistości

3. UPORZĄDKOWANIE NADDANE - ponad miarę, zbyt dużo; paradygmat formalistyczno-strukturalny reprezentowany przez Romana Jakobsona działającego w towarzystwie humanistycznym Rosyjskiej Szkoły Formalnej i Praskiego Koła Strukturalnego

- język nadmiernie uporządkowany, bardziej niż jest to konieczne

- sądy literackie to pseudo-sądy

- istnieje jeden język, ale w kilku funkcjach

- uporządkowanie ponad potrzebę języka praktycznego

- między nami a światem jest zawsze język, nie dotykamy świata sami - robimy to przez język

- przerwanie rutyny komunikacyjnej - wypowiedź nagle przestaje realizować swoją funkcję - komunikacyjną

- może rodzić efekt odczucia piękna, ale i „zgrzyt”, odczucie brzydoty

- język w funkcji poetyckiej

- automatyzm języka - język na co dzień powinien być całkowicie automatyczny, PRZEZROCZYSTY. Literatura wtedy jest instytucją, gdzie język jest UJAWNIONY, przerywa ona estetyczność języka, jego automatyzm. Z drugiej strony literatura jest po to, żeby przerywać RUTYNĘ JĘZYKOWĄ.

- „żyjemy w języku, granice języka są granicami naszego świata”

JĘZYK DOSKONAŁY TO JĘZYK CAŁKOWICIE PRZEZROCZYSTY

Henryk Markiewicz:

- żaden z tych wyznaczników nie posiada ważności powszechnej ze względu na HETEROGENICZNOŚĆ LITERATURY czyli jej różnorodność

- sygnały literackości są zależne od danej sytuacji, można zauważyć dominantę któregoś z nich

________________________________________________________________

PROBLEMATYKA TEORII ODBIORU - jak ludzie odbierają literaturę?

Trzy stany literatury:

- autor

- dzieło

- czytelnik

* w pozytywizmie zajęcie się genezą, uznanie za głównego bohatera twórcę

* później zwrócenie uwagi na strukturę i na samo dzieło literackie

* od połowy lat 60. XX wieku faza zainteresowań funkcją utworu i jego odbiorcą

III etap: Teoria odbioru jako pewien sposób uprawiania teorii literatury; zwrot w stronę problematyki odbioru dzieła literackiego, uwzględnienie roli odbiorcy, czytelnika. Zastanowienie się nad tym co tekst robi z czytelnikiem oraz o to jak dzieło jest odczytywane - co czytelnik robi z dziełem (recepcja literatury)

MICHAŁ GŁOWIŃSKI - przedstawiciel szkoły komunikacji literackiej w latach 60. XX wieku do przełomu lat 80-90. jakim jest polski strukturalizm:

- aktualizacja tradycji rosyjskiej rozpoczętej w obrębie I wojny światowej kontynuowanej później przez Czechosłowację w latach 20-30. XX wieku

- alternatywna wobec marksizmu i leninizmu w bardzo przemyślany sposób; zasada niewtrącania się w politykę, doza autonomii nauki i kultury

- opisywanie rzeczywistości jedynie artystycznej; nie dotykanie wprost problemów socjalistycznych. Innymi przedstawicielami byli, np. Janusz Sławiński, Okopień-Sławińska i prof. Kostkiewiczowa.

Tekst Głowińskiego:

- zauważa potrzebę badania odbiorcy

- pojawia się problem metodologiczny jak to zrobić? - w porównaniu badanie autorów, twórców jest łatwe

- aktywność czytelnicza z reguły nie pozostawia po sobie śladów, świadectw; jedynie ujawniają się zewnętrzne ślady: czasami notatki

- jak badać czytelnika? na podstawie jakich świadectw?

- przepytanie żywego, realnego czytelnika - badania ankietowe na podstawie których można budować twierdzenie z zakresu recepcji literatury - badania empiryczne

- czytelnik dawny, nieżyjący już (np. recepcja w renesansie), badania bardziej wyrafinowane, badanie tego co ukryte

- wskazuje na wypowiedzi teksty, które pośrednio zaświadczają świadomości czytelnicze

- należy bardzo wnikliwie patrzeć na teksty

Problem stylów odbioru:

- styl literacki, artystyczny (sens metaforyczny)

- działania odbiorcy, a nie pisarza

- tak jak pisarze posiadają styl literacki tak czytelnicy dysponują stylem czytania, czytelnicze działanie

- styl literacki = model, wzór, reguły odbioru

- ogólne reguły ludzkiego czytania nazwane stylami

- większość grup czyta według tych samych reguł

- style nabywane w procesie edukacji (narzucany model posługiwania się literaturą), kulturyzacji

- Głowiński mówi, że style odbioru to „społecznie usankcjonowane konwencje czy wzorce lektury” i mają one charakter historyczny, nie są uniwersalne, istnieje wiele różnych stylów czytania

- tak jak można mówić o stylach pisania, tak można mówić o stylach odbioru

- lista 7 możliwych stylów odbioru:

1. styl mityczny - bardzo historyczny, właściwy czasom; epokom

określanym jako czas kiedy świat organizowany był przez mit, rządzony przez niego - świat mający mityczny charakter;

dzisiaj zdarza się znaleźć przejawy takiego czytania - dzieło literackie staje się świętą księgą, źródłem prawd i praw, źródło odpowiedzi na pytania właściwe mitowi, np. „Alchemik” P. Coelho stanowiący odpowiedź na pewną potrzebę lub literatura dziecięca - zapewnienie poczucia bezpieczeństwa itp. Realizacja zadań właściwych mitowi.

2. styl alegoryczny - wyobrażenie czytelnika na temat literatury, że dzieło

literackie jest alegorią (struktura trwała - podwójny system znaczenia: pod płaszczyzną znaczenia nominalnego ukrywa znaczenie drugie, przenośne; trwale ze sobą związane znaczenia; pewne znaczenia implikują inne, konkretne i określone). Styl bardzo historyczny, właściwy średniowieczu.

zjawisko alegorii narzuconej - kiedy czytelnik imputuje, narzuca tekstowi

literackiemu pewne znaczenie, którego w nim nie ma, nie mogło być wcześnie założone przez autora; występuje w warunkach zaburzenia swobody komunikacyjnej, np. w PRLu gdy obowiązywała cenzura, doszukiwanie się na siłę odnośników do rzeczywistości, polityki, problemów społecznych - reakcja publiczności na wystawienie „Dziadów” w 1968 roku.

3. styl symboliczny - czytelnik uważa, że tekst literacki jest dwuwarstwowy;

struktura symbolu - wieloznaczny sens ukryty, podatny na różne interpretacje, niejednoznaczny.

tak też przesuwało się zainteresowanie badaczy literatury

---