1.Państwo Polskie 966 - 1320.
ustrój rodowo - plemienny → Starsi + więc
Książę + drużyna → egzekucja prawa
monarchia patrymonialna
B.Chrobry → Rada 12os. + wiece
lata 40. XI w.: dążenie decentral. możnych (reakcja pogańska)→ po 1138 decentr.książąt
lata 30. XII w.: upadek pryncypatu (rady książęce, wiece, możni)
XII w.: immunitety (skarbowe, sądowe) → klasztory
XIII w.: wyodrębnienie stanów (1 duchowny; później mieszczański) ; pierwsze przywileje
XIII/XIV w.: stan rycerski - szlachecki ; później chłopski
system mieszany (!) następstwa tronu: dziedziczność + stopniowo elekcja (bez kobiet)
dziedziczność: Mazowsze, Śląsk, Wlkp, Kujawy
elekcyjność: Małopolska
prawo oporu → np. 1300 Łokietek „wyrzucony” z Wlkp. (!)
b) urzędy → m. patrymonialna: państwowe=dworskie
Urzędy Centralne (dwory książęce): komesowie (komes nadworny: wojsko, dwór, sądy, zastępca księcia → późn. wojewoda); kanclerz (duchowni) → kancelaria; skarbnik ; mincerz ; stolnik; łowczy; koniuszy; cześnik)
Śląsk: komornik wielki, podkomorzy; XIII w. marszałek
po 1138 rozwój „biurokracji”
XIII w. urzędy ziemskie związane z miejscowymi możnymi
1290-91 urząd starosty (Wacław II) → uwolnienie od miejscowych interesów
Starosta: namiestnik monarchy, niedożywotni (!) ; Łokietek: starosty nie było tylko w Krakowie
Regalia: monopol władcy
2.Królestwo Polskie 1320 - 1454: monarchia stanowa(wg Kallasa)
przywileje stanowe ogr monarchę → prawo do oporu
1370 elekcyjność tronu → wzrost znaczenia stanu szlacheckiego
1370 unieważnienie testamentu Kaz. Wlk. (!)→ Kaźko Słupski; wyłączenie innych linii Piastów od dziedziczenia
1374 Przywilej koszycki (!) (dla zapewnienia sukcesji): urzędy ziemskie dla szlachty miejscowej; starosta Polakiem; 2 gr od łana; podatki za zgodą rycerstwa
1385 układ w Krewie → Jagiełło królem (1386)
1413 unia w Horodle: następca Witolda za zgodą króla i panów polskich i litewskich
1413 urzędy wojewodów i kasztelanów na Litwie
1422 Czerwińsk: nietykalność majątkowa bez wyroku(!), moneta za zgodą Rady
1423 statut warecki: usuwanie krnąbrnych sołtysów (!)
1430 przywilej w Jedlni → potwierdzenie praw Jagiellonów ; neminem captivabimus (!)
1434 - 38 rządy rady królewskiej
zjazd elekcyjny: szlachta, przedstawiciele miast, kapituł, lennicy (XV w.)
koronacja: przysięga państwowa (przestrzeganie praw, przywilejów, odzyskanie ziem)
1440 zerwanie unii → Kazimierz na Litwie
1447 Kaz. IV królem Polski → jedynie unia personalna
Rada królewska. Urzędy centralne i lokalne.
Rada królewska: nominacja monarsza, XIV w.: kanclerz, podkanclerzy, marszałek dworu, podskarbi; wojewodowie i kasztelanowie; abp i bp ; rozszerzanie składu → rada wielka
Rada + Król → sąd królewski
Urzędy centralne (z tradycji dworu książęcego krakowskiego): kanclerz, podkanclerzy, podskarbi (nie ma skarbnika), marszałek
Urzędy ziemskie (od 1386 zgoda rady panów ziemi na nominację) dygnitarskie: wojewoda, kasztelan (w dzielnicy krakowskiej ważniejszy od wojewody), kasztelonowie konarscy (Kujawy,z. łęczycka i sieradzka) , podkomorzy, sędzia ziemski
Urzędy ziemskie niższe: chorąży, wojski, stolnik, podstoli, cześnik, podczaszy, łowczy, miecznik
Urzędnicy sądowi: podsędek, pisarz ziemski, woźny sądowy
Starosta: od 1374 tylko Polacy ; namiestnik królewski, sąd, policja, skarb
-> Starosta Generalny: WLKP, ruski, podolski
-> Starosta krakowski
-> Starostwa ziemskie → nie podlegające staroście gen.
na czele grodów - zamków burgrabiowie podlegający staroście
-> Starostwa grodowe
Małopolska: brak starosty → justycjariusz i wielkorządca oraz burgrabiowie + starostowie grodowi
I poł XV w. : incompatibilitas (!) : zakaz łączenia urzędów
1422 zakaz łączenia starosty z sędzią ziemskim
1454 (Nieszawa i Cerekwica -> sejm obozowy): wojewoda i kasztelan nie może być starostą z wyjątkiem starosty krakowskiego (!) ;Pospolite ruszenie → 1454 tylko za zgodą sejmiku (!)
3. I Rzeczpospolita do 1764
poł. XV w. (1569?)- 1795 RP szlachecka (wg Kallasa)
1454 (1505?) - 1652 → demokracja szlachecka (wzrost zn. sejmików od statutów nieszawskich)
1501 - 05 -> RZĄDY SENATU (unia mielnicka)
1652 - 1763 → oligarchia magnacka
1492 zerwanie unii personalnej
1501 unia mielnicka : władza senatu; król przewodn. Senatu
poł. XVI w. sejm naczelnym organem władzy
1504 Piotrków: ograniczenie łączenia urzędów centralnych; koniec z zastawem królewszczyzn
1505 konstytucja sejmu radomskiego Nihil novi (!): demokracja szlachecka ; unia mielnicka zlikwidowana
1518 Toruń: duchowni/szlachta sama sądzi poddanych
1537 wojna kokosza: śr. szlachta
1538 zakaz usuwania szlachcica z urzędu przez krola
1566 II statut litewski
XVI w. ruch egzekucyjny →1.07. 1569 UNIA : powst. 1 państwa, wspólny wybór władcy; sejm, senat, polit. zagr.
Odrębne: wojsko, urzędy centralne, skarb, sądownictwo
1572 - 74 1 bezkrólewie (!)
konfederacje kapturowe szlachty w województwach → sądy kapturowe w sprawach karnych
Konfederacja → województwo; Konfederacja generalna: Korona/Litwa
skład: konsyliarze, marszałek; regimentarze (dowódcy wojsk) ; walna rada (wybór na sejmikach konfederackich)
XVIII w. sejmy skonfederowane (!)
1573 sejm konwokacyjny (!): elekcja viritim, prymas interrexem
1573 konfederacja warszawska: wolność religijna
maj'73 Henryk Walezy (sejm elekcyjny) → pacta conventa (!) (osobiste zobowiązania)
13.05.1573 artykuły henrykowskie (!): wolna elekcja, konf. warszawska, 16 senatorów - rezydentów (1641 → 28) na 2 lata (sprawozdania na sejmie); min. 4 senatorów przy królu: RADA ; wypowiedzenie posłuszeństwa (np. rokosz; konfed. przy królu) ; z czasem artykuły wpisywane do paktów konwentów
styczeń' 74 sejm koronacyjny (odmowa zatwierdzenia artykułów henryk.)
1575: Maksymilian II Habsburg, Stefan Batory (potwierdził artykuły henryk.)
1587 Maksymilian i Zygmunt III (prymas - marszałek)
Sejm koronacyjny: potwierdzenie uchwał z czasów bezkrólewia (!)
1606 - 07 rokosz Zebrzydowskiego → wzrost znaczenia magnaterii: partie magnackie
1686 pokój Grzymułtowskiego: ogr. suwerenności RP (prawa dla prawosławnych) (!)
do 1717 rządy sejmikowe → decentralizacja państwa (liberum veto) (!)
1717 sejmiku pozbawione uprawnień wojskowych i większości skarbowych
1717 Rady senatorów - rezydentów obowiązują króla (!)
1717 likwidacja konfederacji i limitacji
Czasy stanisławowskie: Rady Senatu
sejmiki przedsejmowe → sejm konwokacyjny → elekcyjny → koronacyjny
a) Urzędy centralne i lokalne
→ większość urzędów dożywotnych (chyba, że zbrodnia)
→ urzędy dygnitarskie (centralne):
marszałek wielki koronny i nadworny: zarządzanie dworem, bezpieczeństwo króla, bezpieczeństwo sejmu (straż marszałkowska)
kanclerz i podkanclerzy (od XVI w. tylko 1 osoba duchowna): Metryka Koronna/ Metryka Litewska; kanclerz koronny → stosunki z Zachodem; kanclerz litewski → stosunki z Rosją
podskarbi koronny i nadworny: utrzymanie dworu i króla
hetman wielki koronny i polny (lata 30. XVI w.) → od 1581 dożywotni: artykuły hetmańskie → karanie śmiercią w czasie wojny + występowanie o nobilitację
polityka zagraniczna na wschodzie: rezydenci w Turcji, Krymie, Mołdawii i Wołoszczyźnie
regimentarze: czasowi następcy hetmana
→ urzędy ziemskie:
wojewoda
starosta i burgrabia (urzędnicy królewscy) ; XV w. uprawnienia miejskie starostów → zatw. składów rad miejskich ; dożywotność starostów
podstarości i sędzia grodzki: pomocnicy starosty
kasztelanowie (utrata znaczenia na rzecz urzędników królewskich)
→ sejmiki
b) Król
→ zwierzchnik administracji
→ mianowanie urzędników
→ do sądów ziemskich z kandydatów sejmików elekcyjnych
→ XVII w. sprzedaż urzędów i stopni oficerskich
→ 1578 Trybunał Koronny (!) (Lublin, Piotrków), 1581 Trybunał Litewski (!)→ zrzeczenie się sądzenia szlachty
c) Sejm walny, prowincjonalny. Sejmiki ziemskie
Sejm elekcyjny: Senat w „szopie”, Sejm w „kole”, reszta szlachty wg województw i ziem + przedstawiciele miast
Sejm walny
XIII w.: wiece (colloquium) → XIV w. urzędnicze wiece ogólnopaństwowe (1320 zjazdy ogólnopaństwowe) → poł. XV w. rada królewska + urzędnicy ziemscy + szlachta („publiczność”)+ reprezentaci miast i kapituł
powstanie → 1493
posłowie reprezentantami sejmików + instrukcje poselskie (mandat imperatywny)
2 mieszczan krakowskich włączanych do szlachty krakowskiej (na sejm)
po 1569 170 posłów → w Warszawie ; od 1673 co 3 sejm w Grodnie
SENAT (przewodn. Król): wojewodowie, kasztelanowie, abp i bp katoliccy, marszałek wielki koronny, marszałek nadworny, kanclerz koronny, podkanclerzy koronny, podskarbi koronny, referendarze → głos doradczy. Po Unii Lubelskiej 140 senatorów; (nie było głosowania jedynie opinie Votum a król wydawał konkluzje )
Podskarbi nadworny i hetmani poza Senatem (!)
Czas obrad 6 - 12 tygodni co 2 lata → sejm ordynaryjny z możliwością przedłużenia
Sejm nadzwyczajny ekstraordynaryjny na 2 tygodnie
kanclerz w imieniu Króla → propozycje od tronu
konstytucje sejmowe
1652 liberum veto (brak zgody na prolongatę)→ 1688 zerwanie sejmu przed wyborem marszałka
limitacja → zawieszenie obrad na pewien czas
Kompetencje: podatki, cła, opłaty, pospolite ruszenie, rekrutacja wojsk zaciężnych, nobilitacja (1578), indygenat (1641), prawo łaski, amnestia, sąd sejmowy, przyjmowanie poselstw, wypowiadanie wojny (1616), traktaty, przymierza, nominacje królewskie tylko w czasie obrad, zgoda na mariaż (1573), zgoda na nabywanie dóbr ziemskich (1631), zgoda na wyjazd króla za granicę (1641)
Rugi poselskie: ważność mandatu
Sejmy prowincjonalne (pocz. XIVw.)
Wielkopolska + Kujawy → Koło
Małopolska → NMK
Mazowsze → Warszawa
Prusy Królewskie → Grudziądz/Marlbork/Gniewo
Litwa → Wołkowysk/Słonim
XVI w. → zanikanie (oprócz Pruskiego)
Sejmiki ziemskie(zwoływał król)
XIV w. wiec dzielnicowy → sejmik
1454 przywileje nieszawskie → podatki i zgoda na pospolite ruszenie
uchwały sejmików: lauda ; zasada jednomyślności (limitowanie)
Rodzaje: przedsejmowe, kapturowe, relacyjne, elekcyjne (sądy ziemskie), deputackie (trybunał) (!)
Województwo Pomorskie:
a) Generalik Pomorski na nim wybierano posłów na Generał Pruski
b) Generał Pruski Grudziądz/Malbork/Gniewo
Prezydencja: biskup warmiński lub chełmiński
Pruski Senat => Wielka Rada Prus Polskich (w sumie 15 przedstawicieli)
- 2 biskupi (warmiński i chełmiński)
- 3 kasztelanów
- 3 wojewodów
- 3 podkomorzy
- 3 przedstawicieli miast (Gdańsk/Elbląg/Toruń)
- 1 podskarbi ziem pruskich
Przewodniczący senatu: biskup warmiński Princeps Sacri Imperii Romani (Święty Książę Imperium Rzymskiego)
podlega tylko papieżowi.
8 senatorów pruskich zasiadało w senacie koronnym:
- 2 biskupów
- 3 wojewodów
- 3 kasztelanów
4. I RP w II poł XVIII w.
→ 1764 sejm konwokacyjny: Komisja Skarbowa Koronna, Komisja Skarbowa Litewska; Komisja Wojskowa Koronna i Litewska ; większość głosowań zwykłą większością głosów(ekonomia)
„wpisywanie konstytucji sejmowych do ksiąg grodzkich zaraz po uchwaleniu”
(aby nie stracił ważności po zerwaniu sejmu)
1767 konfederacja litewska w Słucku i koronna w Toruniu → konfederacja gen. w Radomiu
Mikołaj Repnin → zesłanie opozycjonistów (K.Sołtyk)
→ 1767 - 68 sejm delegacyjny (repninowski): prawa kardynalne (!)(jednomyślność, niepodzielność RP, wolna elekcja, prawo oporu, neminem captivabimus, zachowanie przywilejów, dostęp do urzędów, władza nad chłopem, unia z Litwą)
27.02.1768 konfederacja barska → 1772 rozbiór
→ 1773 - 75 sejm skonfederowany (Adam Poniński )(rozbiorowy): zatwierdzenie rozbiorów
1773 KEN (na czele prymas)
→ 1775 prawa kardynalne (!): królem polski szlachcic posesjonat; zakaz „dziedziczenia” tronu, elekcja viritim, prawo nieposłuszeństwa, jednomyślność, nietykalność osobista, równość i dożywotność przy urzędach, zwierzchność nad chłopem
→ 1775 Rada Nieustająca (!) [Otto Magnus v.Stackelberg]: król przewodniczącym + 36 konsyliarzy powoływanych przez sejm w tajnym głosowaniu na 2 lata (4?):18 z ministrów , senatorów i wojewodów oraz 18 z izby poselskiej spośród których marszałek; odpowiedzialnośc przed sądem sejmowym
1776 kompetencje ustawodawcza → rezolucje
5 departamentów resortowych: Interesów Cudzoziemskich (pod przewodn. króla), Policji (Dobrego Porządku
w miastach królewskich), Wojskowy, Sprawiedliwości i Skarbowy
Rada popierana przez ambasadorów i narzędzie Króla
opozycja: hetman koronny Ksawery Branicki
1775 - 88 rządy królewsko - ambasadorskie
Cel Rosji: równowaga król - opozycja (!)
1768 Hetmani Wlk. w Senacie
1775 Podskarbi nadworny w Senacie
Likwidacja hetmanów polnych → wszyscy ministrowie zasiadają w senacie
bp z diecezji zaborów nie zasiadali w Senacie
5. I RP 1791 - 1795 i ziemie pod zaborami do 1806.
a)
1788 - 92 Sejm Wielki → konfederacja → marszałek S. Małachowski i K. Nestor Sapieha (Litwa) ;
zgoda Katarzyny II (liczyła na pomoc w wojnie z Turcją)
1788 100 tys. armia → 65 tys. (!)
1789 10% podatek szlachty z ziemi (!)
styczeń'89 likwidacja Rady Nieustającej (!) → zrzucenie zależności od Rosji
Sejm przejął władzę wykonawczą
marzec'90 przymierze z Prusami
wrzesień'89-sierpień'90 Deputacja do ułożenia projektu nowej formy rządu
październik'89-maj'90 Deputacja miejska
sierpień'90 republikański projekt I.Potockiego
listopad'90 wybór nowych posłów → większość prokrólewska razem 509 osób
grudzień'90 stronnictwo królewskie + stronnictwo patriotyczne
koncepcja konstytucji: H.Kołłątaj, SAP, I. Potocki, ks. Scypion Piattoli
17.04'91 prawo miejskie (!): część praw szlacheckich na właścicieli nieruchomości → dobra ziemskie + nietykalność; dostęp do niższych urzędów; nobilitacja ; plenipotenci miejscy
3 maja 1791 → zamach stanu (!)
5 maja → obowiązywanie konstytucji
paź'91 prawo o sejmikach: wykluczenie szlachty nieposiadającej
głosujący w księgach ziemiańskich ; posłowie na 2 lata; sejmiki powiatowe w miejsce wojewódzkich
Zniesienie urzędu starosty → komisje porządkowe cywilno - wojskowe (15 komisarzy przez sejmiki na 2 lata)
+ 3 mieszczan
Komisje dobrego porządku w miastach → miasta królewskie
Postanowienia konstytucji:
zwierzchnictwo narodu i trójpodział władzy (!)(J.J.Rousseau, Ch.L.Montesquieu)
wolność religijna + uprzywilejowanie katolickiej (król katolikiem)
karalność zmiany religii katolickiej (apostazja)
zwierzchnictwo nad chłopem ; wolność osobista dla dawnych zbiegów i chłopów kolonistów
równość szlachecka, ale prawa dla posesjonatów
Sejm: 204 posłów z sejmików (później ustalono po 68 posłów z 3 prowincji), 24 plenipotentów ze zgromadzeń wydziałowych miejskich → w skład komisji rządowych ; posłowie reprezentatami narodu → koniec instrukcji (!); 2 letnia kadencja; sesja 70 dni z możliwością przedłużenia o 30 ; powołanie komisji - deputacji ; zasada większości głosów (!)→ likwidacja konfederacji i liberum veto ; co 3 sejm w grodnie
Sejm>Senat
zmiana konstutucji dopiero po 25 latach
Senat: 102 świeckich, bp ordynariusze, 30 ministrów ; po śmierci SAP senatorowie wybierani
z podwójnej liczby kandydatów z sejmików (koniec dożywotności (!)); weto zawieszające do następnego sejmu
Król: inicjatywa ustawodawcza, zwoływanie sejmu, na czele państwa, nominacja najwyższych urzędników, prawo łaski (oprócz zbrodni stanu); brak odpowiedzialności (!), kontrasygnata ministerialna ; dziedziczność tronu w ramach elekcji ; przysięga na konstytucję + pacta conventa; Gabinet Królewski, Kancelaria Wojskowa
Straż Praw (rząd) → król przewodniczącym; gabinet ministrów pod przewodnictwem króla
skład: prymas (przewodn. KEN), 5 z 14 ministrów: policji (marszałek), pieczęci ds. wewn (kanclerz), pieczęci ds. zagr (2 kanclerz), wojny (hetman), skarbu (podskarbi) oraz marszałek sejmowy bez prawa głosu; w razie sprzeciwu sejmu inny kandydat
odpowiedzialność konstytucyjna i parlamentarna ministrów (sąd sejmowy)
Komisje wielkie (rządowe): KEN, Policji, Wojska, Skarbu
Komisje → kolegialne ministerstwa ; 14-15 komisarzy wybieranych przez sejm na 2 lata
b)
maj'92 Konfederacja Targowicka → maj - lipiec wojna w obronie konstytucji
wrzesień'93 Konfederacja Grodzieńska → zgoda na rozbiór + odrzucenie Sejmu Wlk.
23.11.'93 Prawa Kardynalne (!): 1 izbowy sejm raz na 4 lata, elekcyjność, pełnia praw szlachty, likwidacja plenipotentów miejskich, powołanie Rady Nieustającej
16.10'93 traktat polsko - rosyjski → reformy tylko za zgodą Rosji
24.03.'94 Insurekcja Kościuszkowska
Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej (dyktator): T.Kościuszko → T. Wawrzecki
Rada Zastępcza Tymczasowa → Rada Najwyższa Narodowa Polski i Litwy : naczelnik, 8 radców i 32 zastępców (również mieszczanie)
Wydziały: porządku, bezpieczeństwa, sprawiedliwości, skarbu, żywności, potrzeb wojskowych, interesów zagranicznych, instrukcji narodowej
Komisje porządkowe w województwach i ziemiach → 7 wydziałowe
(8 szlachciców, 8 mieszczan, 5 duchownych)
Podział kraju na dozory na czele z dozorcami
7.05.'94 uniwersał połaniecki : chłopi pod pewnymi warunkami mogli opuścić wieś, wolność włościan, grunt na własność (obietnica), zmn. pańszczyzny (o 33 - 50 %)
Ziemie pod zaborami 1772 - 1806
PRUSY:kamery wojenno - ekonomiczne ; landraci (powiat); samorząd miejski;
wieś: gromada (sołtys) ; władza stanowa i królewska
AUSTRIA: gubernator Galicji we Lwowie ; starosta w cyrkule ; magistrat ; dominium (wieś ziemiańska)/wójt ; 1795 SEJM STANOWY we Lwowie (ogr. kompetencje)
ROSJA: gubernatorzy cywilni na czele guberni ; urzędy ziemskie na czele powiatów; magistraty (burmistrz i radni); utrzymanie samorządu szlacheckiego
6.Księstwo Warszawskie (ograniczona monarchia konstytucyjna).
1806:Komisja Rządząca → S.Małachowski i Dyrektorium Generalne (rząd)
22.07.'07 Konstytucja oktrojowana (XII tytułów)
LEGISLACJA: tylko członkowie komisji mogą się wypowiadać ; głosowanie tajne
centralizacja i hierarchizacja urzędów ; pensje urzędnicze
wolność osobista chłopów ale nie własność ziemi
równość wobec prawa i sądu; wolność wyznania
prawa polityczne (obywatele) → bez praw = mieszkańcy (Żydzi, obcokrajowcy)
30 tys. armia
tylko obywatele urzędnikami
język urzędowy polski
→ korona książęca dziedziczna w osobie króla saskiego (prawo saskie)
→KRÓL: brak odpowiedzialności ; rząd, władza wykonawcza, możliwość wicekróla, nominacja urzędników, inicjatywa ustawodawcza, najwyższa władza wojskowa, wydawanie ustaw i innych aktów w Dzienniku Praw; nadawanie orderów ; prawo sankcji ustaw
→ ministrowie: 5 resortów + minister sekretarz stanu przy boku króla
minister sprawiedliwości → nadzór nad sądami
minister wojny → naczelne dowództwo
zasada kontrasygnaty → odpowiedzialność przed królem i karno - sądowa za własną działalność (specjalny sąd)
→ Rada Ministrów → w miejsce instytucji wicekróla → prezes na czele (głównie w czasie nieobecności monarchy) → celem uzyskanie akceptacji królewskiej dla działań ministrów ; nadzwyczajne okoliczności = RM władzą centralną Ks.W. (1812 rząd krajowy)
→ Rada Stanu → w składzie ministrowie i prezes (1808 dodano radców stanu); członkowie
w izbie niższej ; referendarze → funkcjonariusze rady
Zadania: projekty ustaw sejmowych i dekretów królewskich, funkcje sądowe → spory kompetencyjne administracja - sąd ; spory administracja - obywatel (umowy), 2 instancja sądu administracyjnego; sad kasacyjny; odpowiedzialność sądowa urzędników (decyzja); oprócz sądu kasacyjnego wszystko wymagało zatwierdzenia królewskiego
→ SEJM (cenzus majątkowy) → na 9 lat, co 3 lata 1/3 ; raz na 2 lata na 15 dni
marszałek Izby na czas sesji (wybór króla)
SEJM>SENAT
sejmiki szlacheckie (60 → 100)/zgr.gminne (40 → 66)→ 1 poseł/deputat z powiatu/okręgu (1 - 3 powiatów) + 13 członków Rady Stanu
Król zwoływał sejmiki oraz zgromadzenia i mianował marszałków/obywateli prezydujących
Czynne prawo: 21 lat + prawa obywatelskie → listy na podstawie ksiąg obywatelskich (chłopi czynszownicy)
Bierne prawo: 24 lata + prawa polityczne + czytać i pisać w j.polskim
Szlachcic mógł zostać deputatem, ale nieszlachcic nie mógł zostać posłem
kompetencje sejmu: budżet + ogr zmiany w prawie cyw (KODEKS NAPOLEONA), karnym i systemie monetarnym
→ SENAT: dożywotni senatorowie świeccy → wojewodowie (6) i kasztelanowie (6) + duchowni(6); od 1810 po 10
monarcha na czele ; prezes senatu i sekretarz ; f.kontrolne (ale król mógł nie słuchać) ; stwierdzanie ważności wyborów + kontrola ksiąg obywatelskich
→ ADMINISTRACJA TERYTORIALNA:
gminy miejskie/municypalność/wiejskie → powiaty → departamenty
burmistrz/prezydent/wójt → podprefekt→ prefekt/rada prefekturalna (spory adm.)
28.06.1812 proklamacja Królestwa Polskiego (Akt Konfederacji Generalnej)
→ SAMORZĄD TERYTORIALNY (rozkładanie ciężaru budżetowego, powoływał król → powiat i departament z kandydatów sejmików/prefekt → rady miejskie i wiejskie/zgr.gminne → municypalność)
rada municypalna/miejska/wiejska → rada powiatowa → rada departamentowa
7.Wolne Miasto Gdańsk 1807 - 1814.
1807 → protektorat Fryderyka Wilhelma III i Fryderyka Augusta
Gubernator: generał Jan Rapp → bezpośr. podległy Napoleonowi
obowiązki: opieka nad francuskim garnizonem i Dyrekcją Ceł
Intendent generalny: sekretariat ds. gdańskich (od 1809 rezydent M.Massias)
Senat (12 - 22) na czele prezydent → administracja miasta i obsada urzędów ; f.sądowe
Ława (2 Ordynek) : organ sądowy (12)
Trzeci Ordynek: 100 członków z pospólstwa (reprezentacja)
Podział terytorialny: dzielnice (kwartały)
8.Królestwo Polskie 1815 - 1832 → monarchia konstytucyjna.
marzec'13 → Rada Najwyższa Tymczasowa Ks. W.
20.06.'15 powstanie Królestwa Polskiego → Rząd Tymczasowy KP
24.12.'15 wejście w życie Konstytucji (7 tytułów)
→ zmiana konstytucji tylko przez Cara
→ KP na zawsze połączone z Cesarstwem Rosyjskim
Postanowienia:
→ wolność wyznania, druku, swoboda przenoszenia osób i majątków
→ nikogo nie wolno więzić bez wyroku sądowego
→ zachowanie własności prywatnej → wywłaszczenie tylko z powodu użyteczności publicznej
→ odpowiedzialność konstytucyjna ministrów
→ Król: siła zbrojna, wojna, pokój, traktaty (wojsko polskie nigdy poza Europą), rozporządzanie dochodami, obsady urzędów, nominacja duchownych, nobilitacje, tytuły, ordery, akty publiczne w jego imieniu, kontrasygnata ministrów, rząd, pełnia władzy wyk, udział w prawodawstwie i sądownictwie ; inicjatywa ustawodawcza; prawo sankcji; każdy car królem → koronacja w Wawie + przysięga na konstytucję
→ Namiestnik (gen.J.Zajączek): w razie nieobsadzenia → prezes Rady Administracyjnej
na czele Rady Stanu; decyzje w czasie obrad Rady Adm. ; kontrasygnata ministra,
→ I Rada Stanu → rząd krajowy: Rada Administracyjna i Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu
Rada Adm: Namiestnik + 5 ministrów → organ doradczy Namiestnika
Skład R.Stanu: Król/Namiestnik, 5 ministrów, radcy stanu (zwyczajni i nadzwyczajni), sekretarz stanu i inni powołani przez Króla
Kompetencje RS: projekty (!) uchwał sejmowych i aktów królewskich (wstępnie przez komisje rządowe), sąd administracyjny nad urzędnikami (!), sąd kompetencyjny(!), przyjmowanie sprawozdań komisji rządowych → raport o stanie kraju , w sejmie bez prawa głosu
→ SEJM
system wyborczy: 51 okręgów gminnych, 77 powiatów → po 1 pośle/deputacie (razem 128 członków)
zgr. wyborcze powoływał Król i mianował marszałków sejmików i zgr.gm.
wojskowi w służbie czynnej pozbawieni praw
profesorowie, nauczyciele prawa wyborcze
cenzus → wpisywanie do ksiąg obywatelskich
czynne prawo: 21 lat, prawa obywat.
bierne prawo: 30 lat, umiejętność pisania i czytania, prawa obywat. + odpow. podatek
nieszlachcic mógł zostać posłem ; urzędnicy i wojskowi wybierani w innym województwie
kadencja: 6 lat co 2 lata 1/3 ; immunitet poselski (!)
stany sejmujące: KRÓL, SENAT, IZBA POSELSKA
organizacja: co 2 lata na 30 dni; sejmy nadzw., król zwołuje; do 1825 jawność obrad
kompetencje: ustawodawstwo karne, cywilne, administracyjne (np. Kodeks Karzący KP 1818, Kodeks Cywilny KP 1825); podatki, budżet (nigdy nie uchwalono), system monetarny, zaciąg do wojska, kontrola nad rządem (raporty RS)
Marszałek mianowany przez króla
→ SENAT
64 członków(nominacje dożywotnie): 9 bp, wojewodowie, kasztelanowie, książęta krwi
Wakat: Senat podwójna liczba kandydatów → wybór króla
wymagania: posesjonat, 35 lat, wysoki podatek
kompetencje: kontrola ksiąg obywat., sąd sejmowy, ustawodawstwo = sejm
SEJM=SENAT ; głosowanie jawne
→ RZĄD:
wydziały rządowe: Komisja Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Komisja Sprawiedliwości, Komisja Spraw Wewnętrznych i Policji, Komisja Wojny, Komisja Przychodów i Skarbu
na czele ministrowie + minister sekretarz stanu w Petersburgu (Sekretariat Stanu KP)
→ RADY WOJEWÓDZKIE : wybór radców przez sejmiki i zgr.gm.
→ Administracja terytorialna. Samorząd gminny.
Komisja wojewódzka: prezes + 5 komisarzy i 4-7 komisarzy delegowanych ; wydziały jak komisje rządowe
Komisarz obwodowy + asesorzy i niższi urzędnicy
Miasta: urzędy municypalne (wojewódzkie: prezydent i radni) : burmistrz i ławnicy
Gminy: wójt
→ 1830 - 31 Władze powstańcze
SEJM POWSTAŃCZY → dyktator Chłopicki (zwoływanie sejmu, skład rządu)
25.01.'31 detronizacja Mikołaja I
uprawnienia Króla między Sejm i Rząd Narodowy
Sejm: obsada stanowisk (wódz naczelny, członkowie) + pełnia ustawodawcza
Po upadku powstania: Rząd Tymczasowy (rząd Engla) w miejsce Rady Adm.
9. Królestwo Polskie 1832 - 1915
luty'32 Statut Organiczny (5 rozdziałów):
Rada Administracyjna rządem pod przewodn. Namiestnika (I.Paskiewicz)
Rada Stanu: dyrektorzy główni (3), radcy stanu, osoby powołane
Kompetencje: projekty aktów do Departamentu Spraw KP przy Radzie Państwa (budżet też)
od 1836 Heroldia KP
Oddzielenie Rady Adm. od Rady Stanu → 1841 rozw. II Rady Stanu → powstanie Ogólnego Zgromadzenia Warszawskich Departamentów Senatu Rządzącego
RZĄD: likwidacja Komisji Wojny → 1 armia ; a także Komisji Wyznań → Komisja SW i Interesów Duchownych oraz Oświecenia Narodowego ; na czele dyrektorzy
→ 1837 rząd guberialny na czele z gubernatorem cywilnym → w miejsce województw
→ 1842 naczelnik powiatu; magistrat w miejsce urzędu municypalnego
→ Najwyższa Izba Obrachunkowa, Prokuratoria Generalna
1861 rady gubernialne, powiatowe i miejskie (nieudane)
1862 reformy A.Wielopolskiego → Naczelnik Rządu Cyw. ; przywrócenie Rady Stanu
1863 Naczelnik: adm. cyw. + naczelne dowództwo
1863 likwidacja Rady Adm. → Komitet Urządzający
1864 likwidacja Komisji
1864 samorząd w gminach wiejskich: zebrania gminne i zebrania gromadzkie ; wójt i ławnicy/ sołtys
1867 likwidacja Rady Stanu → projekty Własna Kancelaria Cesarska ds. KP
budżet włączony do budżetu rosyjskiego
1874 Generał - Gubernator w miejsce Namiestnika
→ Zgr. Stanów Prowincjonalnych → nigdy nie zwołane = koniec parlamentaryzmu
Rosja: DUMA PAŃSTWOWA i RADA PAŃSTWA
Powstanie Styczniowe
Spiskowcy: Kaliszanie, Towarzystwo Patriotyczne
1863 - 64 Tymczasowy Rząd Narodowy
1864 likwidacja centralnych organów państwowych KP
10. Wolne Miasto Kraków 1815 - 1846.
I Konstytucja 1815
→ równość wobec prawa, niezawisłość sądów, wolnośc osobista chłopów
II Konstytucja 1818
III Konstytucja 1833 (Senat 8 członków; 6 lat kadencji prezesa)
a) Ustrój
→ SENAT: 12 członków + prezes (na 4 lata)
4 dożywotnich i 4 czasowych → wybór parlamentu
pozostali członkowie: wybór kapituły i uniwesytetu
cenzus: wiek, wykształcenie, majątek, praktyka adm. (wójt, sędzia, parlamentarzysta)
kompetencje: wł. wykon., powoływanie i odwoływanie urzędników, prawo łaski, zatwierdzanie projektów do obrad parlamentu
→ ZGR. REPREZENTANTÓW
41 członków: 26 wybór zgr.gm., po 3 : senat, kapituła, uniwersytet, 6 sędziów pokoju
od 1833 → 30 członków
sesje: 1 na rok na 4 tygodnie; marszałkiem senator (od 1833 co 3 lata sesja 6 tyg. - tajna)
kompetencje: podatki, budzęt, wybór wyższych urzędników, oddawania pod sąd urzędników, zwierzchnictwo nad sądownictwem
→ WÓJT na czele gminy → pisanie i czytanie w j. polskim
od 1839 komisarz dystryktowy, a Krakowie cyrkułowy
11. Wielkie Księstwo Poznańskie.
Namiestnik ks. Antoni Radziwiłł (do powst. list.) → f.reprezent.
1824 → SEJM PROWINCJONALNY : 3 stany: rycerski, miejski i gmin wiejskich
Stan rycerski: 22 z wyboru (bezpośr.) reszta dziedziczna
Stan miejski: 16 z grona posiadaczy ziemskich
Stan wiejski: 8 z wyborów pośrednich
co 3 lata tajne posiedzenie (marszałek mianowany przez króla)
kompetencje: lokalne → samorząd; opinie na temat spraw przedłożonych przez króla ; petycje i skargi
SEJMIKI POWIATOWE (wzór prowincjonalnego): na czele landrat → rozkład ciężarów
12. Autonomia Galicji.
1849 Namiestnik we Lwowie + starosta w powiatach
a) Dyplom październikowy 1860 (hr. Agenor Gołuchowski)
b) Patent lutowy 1861 (akt wykonawczy dyplomu) → Antoni Schmerling
→ SEJM GALICYJSKI
sejmy krajowe = rada państwa
Statut Krajowy dla Galicji'61 → kurialny system wyborczy
149 wybieranych posłów + 12 wirylistów
wiryliści: abp i bp (katoliccy,greko,ormiańscy); rektorzy ; prezes PAU
kadencja: 6 lat ; Cesarz zwoływał co roku (mógł odroczyć, zamknąć sesję, nominacja marszałka)
SANKCJA CESARZA
prawa wyborcze: 10% mieszkańców (cenzus majątkowy)
Kurie:
I: właściciele ziemscy (44)
II: izby przemysłowo - handlowe (3) → wybory pośrednie
III: większe miasta (31)
IV: gminy miejskie i wiejskie (74) → wybory pośrednie
25% mandatów dla ziemiaństwa stanowiącego 0,5% mieszkańców
kompetencje: kontrola, współudział w ustawodawstwie państwowym, ustawodawstwo krajowe (kultura, gospodarka, budowle użyt. publ.), budżet, nadzór nad adm. , interpelacje wobec namiestnika, wyłonienie delegatów do Izby Poseleskiej w Wiedniu (do 1873)
inicjatywa ustawodawcza: rząd (Namiestnik), komisje sejmowe, 15 posłów, W.Krajowy
→ WYDZIAŁ KRAJOWY: organ wykonawczy (6 lat) ; przewodn. marszałek sejmu krajowego
kompetencje: nadzór nad samorządem
→ MINISTER ds. GALICJI
→ SAMORZĄD TERYTORIALNY:
rada gminna / rada miejska
zwierzchność gminna : naczelnik gminy / magistraty
rady powiatowe ; wydziały powiatowe
(1866: j. polski w adm. krajowej, rządowej i sądownictwie
Konstytucja grudniowa 1867 → powst. A-W)
13. Królestwo Polskie 1915 - 1918.
Generalne Gubernatorstwo Warszawskie → generał - gubernator + Zarząd Cywilny
GG Lubelskie → generał - gubernator + Krajowy Komisariat Cywilny
Akt 5 listopada' 16 : KP monarchią konstytucyjną
grudzień'16 Tymczasowa Rada Stanu (W.Niemojowski): 25 członków (nominacja generał - gubernat.)
sierpień'17 dymisja ; utworzenie KNP w Paryżu
12.09.'17 RADA REGENCYJNA: abp Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski, hr. J. Ostrowski
kompetencje: ustawodawcze, wykonawcze, wojskowe
koniec'17 rząd Jana Kucharzewskiego
6.02.'18 Rada Stanu: 110 członków (12 wirylistów); 55 z wyborów reszta z nominacji RR
paź'18 rozwiązana
14.11.'18 rozw. Rady Regencyjnej
14. II RP 1918 - 1926.
28.10.'18 Polska Komisja Likwidacyjna (rząd dzielnicowy w Galicji)
Śl.Ciesz.: Rada Nar. Ks. Ciesz.
6/7.11.'18 Tymczas. Rząd Rep. Polskiej w Lublinie (I.Daszyński)
3.12.'18 Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu ; Komisariat Naczelny RL
22.11.'18 Dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Rep.Pol. → Tymczasowy Naczelnik do czasu Sejmu Ustawodawczego (423 posłów); RZĄD/SEJM>NACZELNIK; projekty rządowe do akceptacji sejmu; przysięgi na wierność RP i sądy w imieniu RP
28.11 → dekret o ordynacji wyborczej: kobiety; 5przymiotn.
28.11.'22 SEJM I kadencji
1928 SEJM II kadencji
14.12.'22 Prezydent → ustanie władzy Naczelnika
a) 20.02.'19 Mała Konstytucja → likw. urzędu Naczelnika ale nadal sprawuje władzę
→ brak trójpodziału: suwerenem i ustawodawcą SEJM (SEJMOKRACJA) (!)
→ Naczelnik i rząd odpowiedzialni przed Sejmem
→ Naczelnik nie ma inicjatywy ustawodawczej i nie może rozwiązać SEJMU
b) 17.03.'21 Konstytucja marcowa
SEJM>PREZYDENT ; Sejm > Senat
→ nawiązanie do I RP
→ władza zwierzchnia należy do narodu (!)
→ trójpodział władzy
→ jednostka > interes państwa
Prezydent RP: kadencja 7 lat; wybór przez ZGR.NAR.; odpowiedzialność tylko konstytucyjna (3/5głosów)
kompetencje: zwołanie, zamykanie i odraczanie sesji zwyczajnych i nadzwycz.; rozw. Sejmu za zgodą Senatu, obsada stanowisk (wyższych), zwierzchnik sił zbrojnych, rozporządzenia, kontrasygnata premiera i ministra
SEJM I SENAT
444 posłów i 111 senatorów ; 5 letnia kadencja; 5przymiotn. wybory
czynne prawo: 21 lat; 30 lat (czynni wojskowi nie mogli głosować)
bierne prawo: 25 lat; 40 lat
zasada incompatibilitas (zakaz łączenia mandatu z innymi funkcjami) ; immunitet; quorum (1/3posłów)
kompetencje: wybór Prezydenta, ustawodawstwo (ale nie SENAT), interpelacja
RZĄD → zasada primus inter pares (premier tylko przewodniczącym); inicjatywa ustawodawcza ; uchwały i rozporządzenia ; odpowiedzialność konstytucyjna i parlamentarna (zbiorowa) (!)
15. II RP 1926 - 1939.
2.08.'26 Nowela sierpniowa:
→ PREZYDENT: rozw. Sejmu na wniosek Rady Ministrów, Sejm nie mógł się sam rozwiązać, rozporządzenia z mocą ustawy (do 14 dni akceptacja najbliższej sesji sejmowej); ustanawianie budżetu jeśli sejm nie uchwali; wotum nieufności dopiero na nast. sesji
SEJM = PREZYDENT (równowaga)
23.04.'35 Konstytucja kwietniowa (idea państwowa, życie państwowe; demokracja dla zasłużonych)
→ państwo > jednostki
→ państwo > naród
→ dekrety = ustawy ;
PREZYDENT: 7 letnia kadencja (ZGR.ELEKTORÓW: 50 sejm; 25 senat; 5 wirylistów; wskazanie następcy → wybór między 2 kandydatami głosowaniem powszech.); marszałek senatu następcą; PREZYDENT> SEJM,SENAT,WOJSKO,SĄD,kontrola; odpowiedzialność moralna (!)
kompetencje: brak kontrasygnaty (w ramach prerogatyw), rozw. Parlamentu, mianowanie i odwoływanie premiera, prezesa SN, NIK, Naczelnego Wodza, GISZ, prawo łaski; wł. wykonawcza, wł. ustawodawcza, wł. ustrojodawcza, wł. kontrolna, weto przeciw zmianie konstytucji aż do nast. kadencji; zwykła większość przy zmianie konstyt. zaprop. przez Prezydenta ; weto zawieszające
SEJM
208 posłów → po 2 posłów w 104 okręgach (lista zgromadzenia okręgowego: przedst. samorządu teryt.,gosp.
i zawodowego; na czele komisarz wyborczy z nominacji MSW); odrzucenie proporcjonalności; ogr. immunitetu (na czas pracy sejmu?)
czynne prawo:24 lata
bierne prawo: 30 lat
kompetencje: brak rządzenia państwem, ogr. ustawodawstwo i ustrojodawstwo; interpelacja i absolutorium
SENAT
96 senatorów → 32 nominantów prezydenckich ; 64 w pośrednich 2stopn. Wyborach
delegaci zgromadz.obwod. → wojewódzkie kolegium wyborcze
czynne prawo: 30 lat + odpowiednia zasługa, wykształcenie i zaufanie
bierne prawo: 40 lat
kompetencje: f. kontrolne nad ministrami; 3/5 sejmu by odrzucić poprawkę
RZĄD: premier>ministrowie („system kanclerski”) ; odpowiedzialność polity. przed Prezydentem (odwołanie); odpowiedzialność konstyt. przed TRYB.STANU
1935 → 3 ośrodki władzy: J.Beck, Rydz - Śmigły, I.Mościcki
16.Autonomia województwa śląskiego.
Statut Organiczny 15.07.'20 (ustawa konstyt.) → charakter hipotetyczny → jeśli Śląsk w granicach RP (wzmianka o Zaolziu nieobowiązująca)
zachęta Ślązaków → propaganda ; zachowanie wszystkich wcześniejszych aktów prawnych
Nowelizacje: 8.03.'21; 30.07.'21; 18.10.'21
Tymczasowa Rada Wojewódzka:(15 z Górnego Śląska + 10 ze Śląska Cieszyńskiego) → dekrety
Organy autonomicznego województwa:
a) Sejm Śląski
- 1 poseł na 25 tys. wyborców
- ogólnopolska ordynacja wyborcza
- immunitet poselski
- zakaz odczytywania przemówień => wprowadzony, aby poseł nie przemawiał w imieniu interesów prywatnych
- 5 przymiotnikowe prawo wyborcze
- 1922 → 48 posłów
- 1935 → 24 posłów
- 1938 → 28 posłów
b) Śląska Rada Wojewódzka
- wojewoda śląski
- wicewojewoda śląski
- 5 członków wybieranych przez Sejm Śląski
Uprawnienia władzy autonomicznej:
- ustawodawstwo językowe (uznano za urzędowy język polski)
- ustawodawstwo o ustroju śląskich władz administracyjnych
- podział administracyjny Śląska
- ustawodawstwo sanitarne
- organizacja sił policyjnych i żandarmerii
- ustawodawstwo o utrzymaniu dróg lądowych
- szkolnictwo ogólnokształcące i zawodowe wszelkich typów
- sprawy wyznaniowe z wyłączeniem kwestii regulowanych konkordatem
- zaopatrzenie ubogich i zwalczanie żebractwa
- rolnicze organizacje zawodowe
- ustawodawstwo o melioracjach rolnych
- budownictwo wodne
- zaopatrzenie ludności w energię elektryczną
- ustawodawstwo o kolejach lokalnych
- ustawodawstwo przeciwko lichwie
- ustawodawstwo w sprawie zakładów użyteczności publicznej
- ustawodawstwo podatkowe
Sposoby tworzenia autonomicznego prawa w województwie śląskim:
- zaakceptowanie ustawy ogólnopolskiej (stworzonej rzez Sejm Rzeczypospolitej w Warszawie)
- uchwalenie własnej ustawy (śląskiej)
Finanse autonomii śląskiej:
- Skarb Śląski jako instytucja gromadząca podatki wypracowane w autonomicznym województwie
- Tangenta - część wpływów podatkowych przekazywana skarbowi
Sposoby uchylenia autonomii śląskiej:
- art. 44 Statutu Organicznego-> zgoda Sejmu Śląskiego
- po uchwaleniu konstytucji kwietniowej (23 kwietnia 1935 roku) odwołanie autonomii możliwe decyzją
Sejmu RP
- odwołanie autonomii śląskiej - decyzja Krajowej Rady Narodowej z 6 maja 1945 roku
Wojewodowie śląscy w okresie międzywojennym:
Józef Rymer (1922) => jedyny Ślązak na tym stanowisku
Antoni Schultis (1923)
Tadeusz Koncki (1923-1924)
Mieczysław Bilski (1924-1926)
Michał Grażyński (1926-1939)
Najwybitniejsi posłowie do Sejmu Śląskiego:
- Wojciech Korfanty
- Konstanty Wolny
- Edward Pant
- Karol Grzesik
- Włodzimierz Dąbrowski
- Józef Biniszkiewicz