Surowce pobudzające

Kofeina jest głównym alkaloidem nasion krzewu kawowego Coffea arabica. Występuje także w innych roślinach z rodzin Theace i Sterculiaceae.

Kofeina jest substancją o wielokierunkowym działaniu. Działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy, jest analeptykiem ośrodka oddechowego, co jest wykorzystywane w leczeniu niektórych zatruć. Jest także psychoanaleptykiem, polepsza procesy kojarzeniowe, zmniejsza zmęczenie i senność. Rozszerza naczynia mózgowe i wieńcowe, słabo wzmaga diurezę. Zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, powinny więc jej unikać osoby z chorobą wrzodową.

Mechanizm ośrodkowego działania kofeiny nie jest do końca poznany. Przypuszcza się, że blokuje ona receptory wrażliwe na adenozynę. 
Stosowana jest w lecznictwie jako analeptyk do wzmocnienia akcji serca, w migrenach, stanach zmęczenia, w zatruciach narkotykami i alkoholem. W większych dawkach (powyżej 0,5g) powoduje podniecenie, bicie serca, a nawet skurcze tężcowe. Przy zatruciu powodującym hamowanie czynności ośrodka oddechowego stosuje się iniekcje zawierające kofeinę w dawce 100 - 250 mg.

Coffeae Semen - Nasienie kawy

Coffea arabica - Kawa arabska

Coffea liberica - Kawa liberyjska

Rubiaceae - Marzanowate

Związki czynne: 

Surowiec zawiera od 0,7 do 2,5 % kofeiny (związanej z garbnikami i kwasem chlorogenowym), teobrominę, teofilinę (w śladowych ilościach). Ponadto tłuszcze i garbniki.

Ma działanie pobudzające.

Theae Folium - Liść herbaty

Camelia sinensis (Thea sinensis)- herbata chińska 
Cameliaceae (Theaceae) - Kameliowate (Herbatowate)

Związki czynne: 

Surowiec zawiera alkaloidy purynowe: kofeinę (do 4,5%), teobrominę (do 0,5%), i teofilinę (do 0,04%). Ponadto garbniki katechinowe do 20%, saponiny, flawonoidy i rozpuszczalne fluorki. 

Działanie: Pobudza OUN. Ma działanie ściągające. Ze względu na zawartość garbników może być stosowana jako odtrutka przy zatruciach metalami ciężkimi. Popularna używka.

Cacao Semen - Nasienie kakaowca

Theobroma Cacao - Kakaowiec właściwy

Sterculiaceae - Zatwarowate

Związki czynne: 

Proces obróbki surowca jest dość skomplikowany. Owoce poddaje się tygodniowej fermentacji w temperaturze około 60oC. Następnie praży się je w temperaturze 140oC. W tych warunkach owoc rozpada się na łupinę nasienną i liścienie. 
Liścienie są wykorzystywane do otrzymywania tłuszczu nazywanego masłem kakaowym (Butylum cacao, Oleum cacao) oraz kakao. Liścienie zawierają do 4% teobrominy, śladowe ilości kofeiny. Ponadto garbniki katechinowe, tłuszcz i skrobię. W łupinie nasiennej znajduje się prawie 100% teobrominy.

Colae embryo
Zarodek kola FP IX

syn.: Semen Colae - nasienie kola

Cola nitida (C. vera) - Kola błyszcza ( K. prawdziwa) 
Cola acuminata P. - Kola zaostrzona 

Sterculiaceae - Zatwarowate

Związki czynne: garbniki katechinowe, skrobia i małe ilości tłuszczu.

Działanie: Analepticum.
Wyciągi z surowca mają działanie obwodowe i ośrodkowe. Jest to związane z obecnością kofeiny. Wyciągi zwiększają zdolność do dłuższego wysiłku umysłowego oraz szybkość kojarzenia i zapamiętywania. Dlatego stosuje się je w stanach przemęczenia i zmniejszonej zdolności kojarzenia faktów. Po podaniu dochodzi także do pogłębienia oddechu i pobudzenia mięśnia sercowego. W niewielkim stopniu dochodzi do zwiększenia ilości wydalanego moczu i wydzielania soku żołądkowego. 
Surowiec jest wykorzystywany w przemyśle spożywczym do produkcji napojów o działaniu orzeźwiającym.

Wskazania: Stany zmęczenia psychicznego i fizycznego.

Uwaga: Przyjmowanie surowca i jego przetworów może powodować nadpobudliwość i problemy z zasypianiem. Surowiec nasila działanie innych preparatów zawierających substancje o działaniu pobudzającym.

Preparaty: CARDIOL C, GUTTAE CARDIACAE CUM COLAE EXTACTUM FLUIDUM, COLVITAL

Pasta Seminum Paulliniae (Pasta Guarana) - Guarana

Paullinia cupana - Cierniopląt guarana (syn: Osmęta beczkowata, Paulina guarana) 
Sapindaceae - Mydleńcowate

Związki czynne: 

Owoce tej rośliny zawierają jedno duże, czarne nasiono. Zawiera ono znaczne ilości alkaloidów purynowych, głównie kofeiny (4-6%), oraz w mniejszych ilościach teobrominę (do 0,17%) i teofilinę (do 0,06%). Innymi, mniej znaczącymi substancjami zawartymi w tym surowcu są garbniki katechinowe (do 12%), saponiny, związki mineralne oraz skrobia. 

Działanie guarany wynika głównie z obecności kofeiny. Znajduje ona zastosowanie przy zmęczeniu psychicznym i fizycznym. Zalecana jest w stanach depresyjnych, ma działanie adaptogenne. Zmniejsza również uczucie głodu, stąd jej zastosowanie w preparatach odchudzających.

Preparaty: GUARANA, ACTIMAX, GUARANINE, GUARALGAN, COFIT-GUARANA, ALVEO, TABACOFF, NICOFREE CAPSULES

Mate Folium - Liść mate

syn: Yerba Mate, Paraguay tea

Ilex paraguariensis - Ostrokrzew paragwajski 
Aquifoliaceae - Ostrokrzewowce

Związki czynne: 

Liście te zawierają alkaloidy purynowe: kofeinę (0,2-2%), teobrominę (0,2-0,5%) i teofilinę (0,05%), flawonoidy, saponiny triterpenowe, kwasy fenolowe, witaminy i olejek eteryczny.

Działanie Yerba Mate wynika głównie z obecności kofeiny. Wykazuje ona działanie pobudzające i moczopędne. Podnosi poziom cukru we krwi, przyspiesza rozpad tłuszczów w tkankach - co prowadzi do uruchomienia zasobów energetycznych organizmu. Działanie to przypisuje się głównie połączeniu kofeiny z kwasami kawoilochinowymi. Napary z Yerba Mate zmniejszają uczucie zmęczenia fizycznego i psychicznego, stosuje się je również pomocniczo w dietach odchudzających.

Preparaty: YERBA MATE, MATEFIT

Strychni semen 
Nasienie kulczyby FP IV

Strychnos nux vomica L. - Kulczyba wronie oko 

Loganiaceae - Połatowate

Związki czynne: 

Surowiec jest surowcem alkaloidowym - zawiera strychninę (ok. 50% alkaloidów zespołu) i brucynę. Występują w mniejszych ilościach pokrewne im alkaloidy: kolubryna i pseudostrychnina. Innymi substancjami występującymi w surowcu są kwasy loganinowy i chlorogenowy.

Działanie: 

Tonicum, analepticum, stomachicum.
Wyciągi z surowca posiadają działanie obwodowe i ośrodkowe. W dawkach leczniczych po dodaniu doustnym ich gorzki smak powoduje wydzielanie soków żołądkowych. Same alkaloidy kulczyby zostają szybko wchłonięte z przewodu pokarmowego. Powodują one pobudzenie ośrodków wegetatywnych w rdzeniu przedłużonym co objawia się wzrostem ciśnienia krwi i przyspieszeniem oddechu. Dochodzi do zwiększenia percepcji wrażeń wzrokowych i słuchowych. Subiektywnie pacjent odczuwa poprawę samopoczucia, przyrost siły i energii. Za to działanie jest odpowiedzialna głównie strychnina. 

Wskazania: Ze względu na słabo udokumentowana skuteczność i dużą toksyczność surowca nie zaleca się obecnie jego stosowania w lecznictwie. Dawniej jako środek pobudzający i goryczowy.

Uwagi: Dawki większe od leczniczych prowadzą do nasilenia napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych. W dawkach toksycznych dochodzi do porażenia tężcowego wszystkich mięśni szkieletowych, co w prostej drodze prowadzi do uduszenia - surowiec jest do tej pory wykorzystywany w Afryce jako trucizna do strzał.
Obecnie surowiec nie jest stosowany w celach leczniczych (dotyczy to również samej strychniny). Ostatnim dostępnym na naszym rynku preparatem (do 2011) zawierającym wyciąg z kulczyby były krople "Cardiamid z kofeiną"  

Lobeliae herba
Ziele lobelii FP IV

Lobelia inflata - Lobelia (Stroiczka) rozdęta  

Lobeliaceae - Lobeliowate (Stroiczkowate)

Związki czynne: 

lobeline, lobelanine, lobelanidyne, izolobelanidyne, sedanie

Działanie: Analepticum. 
Wyciągi z surowca działają podobnie do lobeliny, jednak znacznie słabiej. Surowiec służy obecnie przede wszystkim do otrzymywania czystych alkaloidów - główny z nich, lobelina ma zastosowanie jako analeptyk. Alkaloid ten ma właściwości zbliżone do nikotyny: początkowo obniża, a następnie podwyższa ciśnienie krwi, zwalnia czynność serca i rozszerza oskrzela. Działa silnie pobudzająco na ośrodek oddechowy, co prowadzi do przyspieszenia i pogłębienia oddechów. Działanie lobeliny jest krótkotrwałe, gdyż w organizmie jest ona szybko rozkładana. Inną wadą tego alkaloidu jest bliskość dawki terapeutycznej i toksycznej, co stwarza możliwość przedawkowania. 
Sam surowiec stosowany był wcześniej jako lek przeciwastmatyczny, zwiększający wydzielanie w oskrzelach i zmniejszający napięcie ich mięśni gładkich - działania te przypisuje się bardziej trwałej izolobininie. W naszym kraju surowiec jest obecnie rzadko wykorzystywany. Ma znaczenie toksykologiczne. Lobelia była kiedyś wykorzystywana przez Indian jako substytut tytoniu. 

---