Katarzyna Szymańska
Anita Waśniewska
IGRZYSKA OLIMPIJSKIE I OLIMPIA JAKO OŚRODEK KULTU PANHELLEŃSKIEGO
Starożytne igrzyska olimpijskie,często określane są również mianem świętych igrzysk olimpijskich. Było to najważniejsze wydarzenie sportowe i religijne w starożytnej Grecji. Odbywały się co 4 lata. Miały charakter panhelleński, co oznacza, że były igrzyskami ogólnogreckimi.
Poza tymi w Olimpii istniały jeszcze trzy igrzyska, które również nosiły miano panhelleńskich, były to:
- igrzyska pytyjskie w Delfach
- igrzyska istmijskie w Istmii (koło Koryntu)
- igrzyska nemejskie w Nemei (między Argos a Kleonaj)
Cały cykl określa się mianem - periodos. Zwycięzca wszystkich 4 igrzysk zyskiwał tytuł - periodonikes.
Zawody w starożytnej Grecji określano mianem agonów. Łączyły w sobie zmagania sportowe, muzyczne i teatralne. Wiązały się z uroczystościami religijnymi, które odbywały się w sanktuariach. Igrzyska olimpijskie były najważniejszymi i najstarszymi.
Olimpia (na Półwyspie Peloponeskim), w której to miały miejsce te najważniejsze igrzyska, była najsławniejszym miejscem kultu religijnego Zeusa. Od V w. uważana była za jedno z najświętszych miejsc w Grecji. Znajdowało się tam sanktuarium Zeusa, które powstało ok.1000 r. Umieszczone było w prostokątnym gaju tzw. Altis.
Najważniejszą budowlą była ukończona w ok. 456 r. świątynia Zeusa (projekt - Libona), w której znajdował się posąg Zeusa Olimpijskiego - jeden z siedmiu cudów świata (wykonany przez Fidiasza), poza tym: wielki ołtarz Zeusa, posąg Nike (dłuta Pajoniosa), święte drzewo oliwne (z którego gałęzi robiono wieńce olimpijskie), świątynia i ołtarz Hery (najstarsza świątynia, w środku posągi Zeusa i Hery, każda kolumna w świątyni jest inna - różnią się stylem, średnicą, kamieniem), świątynia i ołtarz Rei, pelopejon (kopiec, miejsce pochówku Pelopsa), filippejon (budynek wzniesiony przez Filipa Macedońskiego, kolisty), prytanejon (miejsce wystawnych uczt na cześć zwycięzców igrzysk), buleuterion (siedziba rady olimpijskiej, w środku posąg Zeusa Horkiosa), leonidajon (hotel dla gości honorowych i oficjalnych przedstawicieli państw greckich), portyk Echo (odbywały się tam zawody heroldów i trębaczy, z tyłu był magazyn sprzętu sportowego), portyk południowy ( można było oglądać konie i rydwany kierujące się na hipodrom i wracające po zawodach), portyk Agnaptosa (między nim, a portykiem południowym przygotowywano konie i rydwany do wyścigów), portyk południowo-wschodni (siedziba greckich sędziów), budynek „grecki” (pierwotnie sanktuarium Hestii, potem były tam warsztaty), heroon (pierwotnie była to łaźnia; nazwa od znalezionego przy nim ołtarza nieznanego herosa), theokoleon (długo uważany za dom kapłanów i miejsce spotkań oficjalnych przedstawicieli religijnych), skarbce (przypominały miniaturowe świątynie, niemal wszystkie były postawione przez kolonie, gromadzono w nich wartościowe przedmioty oraz pieniądze) i pracownia Fidiasza.
Wokół sanktuarium powstały: stadion, stanowiska sędziów, tunel prowadzący na stadion, palestra, basen pływacki, hipodrom, gimnazjon i łaźnie.
Początki igrzysk nie są do końca znane. Za ich twórcę uważany jest Herakles. Przyjmuje się za datę pierwszych igrzysk w Olimpii rok 776. Zostały one podobno wówczas wznowione przez króla Ifitosa z Elidy, któremu zasugerowała to wyrocznia delficka (pytał co zrobić, aby zapobiec wyniszczającym wojnom domowym i zarazie).
Igrzyska olimpijskie były raczej świętem religijnym niż sportowym, a publiczność stanowili raczej pielgrzymi niż kibice.
Zawodnicy przybywali zazwyczaj miesiąc wcześniej do Elis, aby trenować pod okiem trenerów i sędziów. W zawodach brali udział wyłącznie mężczyźni. Występowali nago lub prawie nago (ich ciała były namaszczone oliwą, w celu uniknięcia poparzenia słonecznego; po ćwiczeniach oliwę zdrapywano z ciała skrobaczką). To wszystko ma związek z kultem siły i piękna męskiego ciała. Dlatego też, przedstawienia sportowców były częstym tematem dzieł artystów.
Kilka dni przed igrzyskami przybywali goście ze wszystkich greckich polis, a także kupcy z różnych stron świata.
Początkowo igrzyska trwały 5 dni, z czasem jednak w miarę dodawania konkurencji przedłużano je. Na czas ich trwania i miesiąc przed, przestrzegano ogólnogreckiego rozejmu - tzw. ekecheiria (pokój boży) - aby każdy mógł bezpiecznie dotrzeć do Olimpii i z niej wrócić do domu. Warunki tego rozejmu były wyryte na dysku z brązu, który przechowywano w świątyni Hery w Altis. Zawieszano wykonywanie kary śmierci i procesy sądowe, nie można było też prowadzić wojen. Złamanie rozejmu karano wysokimi grzywnami.
Przed rozpoczęciem igrzysk wysyłano z Elis 3 heroldów z wieńcami oliwnymi i laskami do wszystkich greckich miast i kolonii, aby ogłaszali dokładną datę uroczystości i pokój boży, a także zapraszali Greków do udziału. Nazywani stąd byli spondoforoj - niosący rozejm.
Grecy bardzo cenili rywalizację sportową, a zwycięstwo było dla nich znakiem przychylności bogów. Indywidualna rywalizacja była dla nich ważniejsza niż sporty zespołowe. Zwyciężał zawsze tylko jeden Grek. Nagrodami początkowo były wieńce z gałązek oliwnych, honor i przywileje przyznawane przez miasto ojczyste, a potem także pieniądze (ten rodzaj nagrody prowadził do korupcji i oszustw, w igrzyskach olimpijskich nie było nagród pieniężnych). Zwycięzca zyskiwał sławę na wszystkie greckie polis, poeci pisali na jego cześć poematy chwalebne, współobywatele stawiali pomniki, a największym przywilejem było zwolnienie z płacenia podatków. Zdarzały się przypadki, że wyścig kończył się remisem, wtedy wieniec oliwny dedykowano bogu.
Pierwszym odnotowanym zwycięzcą igrzysk był Korojbos z Elidy, który zwyciężył w biegu na 1 stadion (192 m).
Przebieg igrzysk:
- dzień 1 :
zawodnicy przysięgali uczciwą walkę, co potwierdzali drugą przysięgą, że przykładali się do ćwiczeń przez poprzedzające igrzyska 10 miesięcy (przy pomniku Zeusa Horkiosa - Przysiąg w beleuterionie) - nieuczciwi zawodnicy musieli postawić pomnik Zeusowi na którym ryto nazwisko i opisywano wykroczenie, stawiano je obok świątyni Zeusa
zaprzysięgano sędziów(przy pomniku Zeusa Horkiosa)
zawody heroldów i trębaczy
biegi chłopców
zapasy i zawody bokserskie
publiczne i prywatne modlitwy oraz ofiary w Altis
mowy filozofów, recytacje poetów i historyków
zwiedzanie Altis
zapalano znicz olimpijski - symbol igrzysk (święty ogień zapalano na ołtarzu Zeusa, bo igrzyska mu poświęcano) - zapalenie znicza to początek igrzysk, a zgaszenie - koniec
- dzień 2:
procesja na hipodrom
wyścigi koni i rydwanów
pentatlon
rytuały pogrzebowe na cześć herosa Pelopsa
parada zwycięzców wokół Altis
śpiewanie hymnów zwycięskich
uczty, rozrywki
- dzień 3:
procesja sędziów, oficjalnych przedstawicieli greckich państw, zwierząt ofiarnych wokół Altis do wielkiego ołtarza przed świątynią Zeusa
ofiara dla Zeusa ze 100 wołów
biegi
publiczna uczta w prytanejonie
- dzień 4:
zapasy
zawody bokserskie
pankration
bieg w pancerzach (tzw. bieg hoplitów)
- dzień 5:
procesja zwycięzców do świątyni Zeusa
rozdanie nagród i zakończenie igrzysk
uczty
W przerwach odbywały się konkursy recytatorów i poetów, którzy mogli zaprezentować swoje umiejętności przed ogromna publicznością. Publiczność początkowo stanowili tylko mężczyźni, potem pozwalano także uczestniczyć niezamężnym kobietom. Mężatki miały zabroniony udział pod kara śmierci.
Kobiety miały swoje własne igrzyska, które również odbywały się w Olimpii, ale ku czci małżonki Zeusa-Hery. Były to tzw. heraja. Podobnie jak olimpijskie były organizowane co 4 lata. Jedyną dyscypliną był bieg na dystans 160 m (czyli krótszy o 20 m od biegu mężczyzn). Nagrodami były wieńce oliwne i część ofiarnej jałówki.
Coraz większe znaczenie igrzysk olimpijskich doprowadziło do powstania sportu zawodowego oraz przyjęcia rachuby czasu według nich. Okres między kolejnymi igrzyskami olimpijskimi nazywano olimpiadą (4 lata).
Igrzyska miały przede wszystkim uświadomić Grekom, że są jednym ludem, narodem o wspólnych korzeniach, religii, kulturze i tradycji. Łączyły ludzi w celu wspólnego świętowania, zabawy i szlachetnej rywalizacji.
Na igrzyska przybywali ludzie, którzy pragnęli zdobyć sławę wykazując się niebywałą sprawnością fizyczną.
Igrzyska olimpijskie zostały uznane przez cesarza Teodozjusza I Wielkiego za pogańskie i w 393 r. n. e. zostały zniesione.
Potem, w XIX w. stały się inspiracją dla Pierre'a de Coubertina (francuski pedagog, działacz społeczny i sportowy), który to uważany jest za twórcę nowożytnych igrzysk olimpijskich. Z jego inicjatywy został powołany Międzynarodowy Komitet Olimpijski. Zdecydowano się zorganizować pierwsze nowożytne igrzyska olimpijskie w 1896 r. w Atenach. Od tego czasu odbywają się regularnie co 4 lata. Nie odbyły się do tej pory 3 razy:
w 1916 r. z powodu I wojny światowej
w 1940 i 1944 r. z powodu II wojny światowej
Główne dyscypliny sportowe na starożytnych igrzyskach olimpijskich:
- bieg pojedynczy (dromos lub stadion): wyścig biegaczy, rozgrywany na dystansie jednego stadionu (w Olimpii 192m), był pierwszą i jedyną konkurencją od pierwszych (776r.) do czternastych (724r) igrzysk olimpijskich. Zawodnicy startowali z kamiennego progu, zwanego balbis, w którym wykuwano rowki startowe dla dwudziestu biegaczy. Początkowo sportowcy ścigali się w przepaskach, od piętnastych igrzysk całkowicie nago. W pierwszym biegu w historii zwyciężył Korojbos z Elidy.
-bieg podwójny (diaulos): na dystansie dwóch stadionów, został wprowadzony na czternastych igrzyskach olimpijskich (724r.)
-pięciobój (pentathlon): było to połączenie pięciu dyscyplin -skoku w dal (halma), wykonywanego z pomocą kamiennych lub metalowych ciężarków, nazywanych halteres, rzutu dyskiem (diskos), rzutu oszczepem (akon). W tych trzech dyscyplinach konkurowano wyłącznie w ramach zawodów pięcioboju. Pozostałe konkurencje pięcioboju to bieg pojedynczy i zapasy. Aby odnieść zwycięstwo w pięcioboju, zawodnik musiał wygrać walkę zapaśniczą oraz zwyciężyć w dwóch innych dyscyplinach. Pięciobój pojawił się po raz pierwszy w czasie osiemnastej olimpiady (708r.)
-zapasy (pale): zwycięzcą w tym pierwszym z tzw. sportów ciężkich zostawał zawodnik, któremu udało się trzy razy rzucić przeciwnika na ziemię. Walczono stojąc, a dotknięcie ziemi jakąkolwiek inną częścią ciała niż stopą, uznawano za upadek. Jako osobną konkurencję zapasy zaczęto rozgrywać od igrzysk osiemnastych.
-pięściarstwo (pygme): kolejny ze sportów ciężkich pojawił się na dwudziestej trzeciej olimpiadzie (688r.). Zawodnicy walczyli tak długo, aż jeden z nich uniósł palec w geście poddania się lub został znokautowany. Bokserzy stosowali rękawice z miękkich rzemieni (himantes), mających chronić ich przedramiona i pięści, a nie jak współcześnie, ciało przeciwnika.
-pankration: była to ostatnia i najbardziej brutalna dyscyplina sportów ciężkich, a w której dozwolone były wszystkie rodzaje ataku (rzuty, ciosy pięścią i kopnięcia, dźwignie, a nawet duszenia) z wyjątkiem uderzeń w oczy, drapania i gryzienia. Po wstępnej fazie pojedynku (wymianie ciosów i kopnięć), następowała walka w parterze, w trakcie której starano się unieruchomić przeciwnika duszeniem, bolesną dźwignią lub nokautującym uderzeniem. Inaczej niż w boksie, nie stosowano rękawic.
-wyścigi rydwanów czterokonnych (tethrippon): były jedną z najbardziej emocjonujących dyscyplin. Zawodnicy ścigali się na hipodromie (plac o zarysie wydłużonego prostokąta, zakończony z węższych stron półokrągło, pełniący funkcję toru wyścigowego dla koni i rydwanów), pokonując dwanaście okrążeń (nie znamy dokładnej długości hipodromu, przyjmuje się, że wyścig liczył ok.12-14km). W tych zawodach wielką popularność zdobywali nie tylko woźnice, ale również koniec i właściciele zaprzęgów. Wyścigi kwadryg były najdroższą dyscypliną igrzysk, więc na udział w zawodach mogli pozwolić sobie tylko najbogatsi obywatele lub całe polis. Po raz pierwszy wyścigi kwadryg rozegrano na igrzyskach dwudziestych piątych (680r.)
-wyścigi jeźdźców (keles): odbywały się od olimpiady trzydziestej trzeciej (648r.)
-wyścigi zaprzęgów dwukonnych (synoris): tą dyscyplinę dodano w 408r.
-hoplitodromia, „bieg Hipolitów”: czyli wyścigi w zbrojach. Ta niezwykła konkurencja została wprowadzona na 65. olimpiadzie (520 r. p.n.e.), jako praktyczny trening wyrabiający kondycję i technikę biegania w pancerzu potrzebną na polu bitwy. Zawodnicy ścigali się prawdopodobnie na dystansie 4 stadiów, czyli ok. 768 m. Na głowach mieli hełmy, na nogach nagolenice, a w rękach tarcze. Nie jest pewne, czy nosili także napierśniki. Na późniejszych olimpiadach obciążenie ograniczono do samych tarcz.
Bibliografia:
Swaddling J., Starożytne igrzyska olimpijskie, Poznań 2004
Pomocnik historyczny, 2500 lat od wielkiej bitwy Maraton - Grecja i Grecy epoki klasycznej, czyli korzenie Europy, Polityka 10/2010