Teoria literatury
--------------------------------------------------------------------------------
Teoria literatury to dział nauki zajmujący się budową, klasyfikacją, nazywaniem, badaniem zjawisk literackich od strony formalnej, strukturalnej, czyli jak dzieło jest zbudowane i dlaczego tak jest, jakie są historyczne uwarunkowania zjawisk literackich.
Teoria literacka wyróżnia trzy rodzaje literackie: EPIKĘ (proza, gatunki np.: opowiadanie, powieść, nowela), LIRYKĘ (poezja, wiersze, gatunki np.: epigramat, relegia, poemat itd.) i DRAMAT (dawniej tragedia, utwory sceniczne, przeznaczone do grania na scenie, pisane z podziałem na role, gatunki np. tragedia antyczna, komedia, dramat romantyczny).
Zależnie od epoki literackiej w literaturze dominowały lub odgrywały znaczną rolę pewne zjawiska, rodzaje i gatunki. dlatego ten mini słowniczek terminów literackich został podzielony na epoki, w których dane zjawiska występowały z większą intensywnością.
--------------------------------------------------------------------------------
akcja akt alegoria aluzja anakreontyk antypowieść apel apostrofa archaizm arcydzieło literackie artykuł awangarda bajka ballada barbaryzm biografia cytat dialog didaskalia dramat dramat romantyczny dygresja dytyramb dytyramb ekspresja ekspresjonizm elegia elipsa epigramat epika epitet epizod epoka literacka epopeja esej fabuła farsa felieton fraszka groteska grupa poetycka (literacka) hiperbola hymn impresjonizm indeks inwersja inwokacja ironia karykatura kazanie klasycy komedia komedia komizm kompozycja dzieła kontrast kronika kubizm legenda liryka metafora misterium modernizm monolog wewnętrzny moralitet motto narrator nastrój oksymoron oktawa onomatopeja opis opowiadanie pamflet pamiętnik parodia pastisz pean peryfraza pieśń poemat poemat dygresyjny poemat heroikomiczny poetyka porównanie porównanie homeryckie powiastka filozoficzna powieść powieść historyczna powieść poetycka powieść produkcyjna powieść psychologiczna powieść realistyczna powtórzenie prąd literacki program literacki przerzutnia przypowieść psalm psałterz pseudonim publicystyka pytanie retoryczne recenzja refren roczniki rym rym męski rym żeński satyra sielanka sonet streszczenie styl stylizacja symbol symbolizm synonim świat przedstawiony tragedia tren wiersz biały wiersz stychiczny wiersz sylabotoniczny wiersz średniowieczny wiersz toniczny wiersz wolny wulgaryzm
Teoria literatury: Antyk
anakreontyk- od Anakreonta, starożytnego autora krótkich utworów biesiadnych.
--------------------------------------------------------------------------------
dytyramb- pieśń pochwalna na cześć kogoś o charakterze wzniosłym lub tragicznym.
--------------------------------------------------------------------------------
elegia- utwór liryczny o nastroju smutnym wyrażający żal po czyjejś śmierci.
--------------------------------------------------------------------------------
epigramat- krótki utwór liryczny z puentą.
--------------------------------------------------------------------------------
epopeja- epos, dłuższy utwór epicki, zwykle wierszowany, nacechowany patosem i powagą, mówiący o ważnych wydarzeniach dla danej jednostki lub grupy ludzi.
--------------------------------------------------------------------------------
hymn- pieśń pochwalna, dzisiaj religijna lub patriotyczna.
--------------------------------------------------------------------------------
komedia- odmiana dramatu o tematyce lekkiej i zabawnej, w antyku była przeciwieństwem tragedii(zob.).
--------------------------------------------------------------------------------
pean- pieśń pochwalna.
--------------------------------------------------------------------------------
pieśń- utwór odznaczający się dźwięcznością, melodyjnością, układem stroficznym, dawniej przeznaczony do śpiewania.
--------------------------------------------------------------------------------
poetyka- część teorii literatury, teoria dzieła literackiego zajmująca się badaniem środków artystycznych, językowych, kompozycyjnych, rodzajami i gatunkami literackimi.
--------------------------------------------------------------------------------
porównanie- zestawienie pojęć na podstawie jakiegoś podobieństwa przy użyciu łączących je wyrazów: jak, jakby, podobnie itp.
--------------------------------------------------------------------------------
porównanie homeryckie- porównanie bardzo rozwinięte.
--------------------------------------------------------------------------------
przypowieść- parabola, opowieść o charakterze pouczającym, przekazuje myśl moralną poprzez przykład zaczerpnięty z życia lub wymyślony, służy tłumaczeniu prawd biblijnych.
--------------------------------------------------------------------------------
psalm- pieśń religijna.
--------------------------------------------------------------------------------
psałterz- zbiór psalmów, jedna z ksiąg Starego Testamentu.
--------------------------------------------------------------------------------
tragedia- antyczna odmiana dramatu, (z gr. tragos- kozioł, ode-pieśń, dosłownie pieśń koźla, powstała pod wpływem świąt Dionizosa, aktorzy byli przebrani w kożle skóry), charakteryzuje się budową: prolog (wstępna pieśń chóru), stassimony ( pieśni chóru pomiędzy epejsodionami), epejsodiony ( epizody, dziś akty, do 5 ep.), eksodus ( pieśń chóru kończąca dzieło) oraz zachowanie trzech jedności miejsca, czasu i akcji (akcja dzieła rozgrywa się w tym samym miejscu, nie przekracza 24 godz. i jest jednowątkowa). Podejmuje temat tragedii losu człowieka w świecie kreowanym przez bogów. Sprawami mniej poważnymi zajmowała się komedia obliczona na wywołanie śmiechu u widza.
--------------------------------------------------------------------------------
Teoria literatury: Średniowiecze
apostrofa- zwrot bezpośredni do osoby, pojęcia abstrakcyjnego, przedmiotu spoza dzieła literackiego.
--------------------------------------------------------------------------------
archaizm- wyraz przestarzały, którego dzisiaj nie używamy.
--------------------------------------------------------------------------------
kazanie- wypowiedź o charakterze dydaktycznym.
--------------------------------------------------------------------------------
kronika- opis zdarzeń według chronologii.
--------------------------------------------------------------------------------
legenda- opowiadanie oparte na motywach chrześcijańskich lub opowieść fantastyczna o wydarzeniach historycznych.
--------------------------------------------------------------------------------
misterium- przedstawienie teatralne o treści religijnej.
--------------------------------------------------------------------------------
moralitet- przedstawienie teatralne wywodzące się z misterium, o tematyce świeckiej i charakterze pouczającym.
--------------------------------------------------------------------------------
roczniki- spisy wydarzeń o charakterze publicznym pisane w porządku chronologicznym.
--------------------------------------------------------------------------------
wiersz średniowieczny- składniowo-intonacyjny, w którym kolejne zdania zapisywane są w wersach.
--------------------------------------------------------------------------------
Teoria literatury:Renesans
dialog- wypowiedź dwu lub więcej osób w dziele.
--------------------------------------------------------------------------------
fraszka- krótki utwór liryczny o charakterze żartobliwym.
--------------------------------------------------------------------------------
inwersja- przestawienie czasowe lub wyrazowe w utworze.
--------------------------------------------------------------------------------
peryfraza- omówienie, zastąpienie określenia innym, szerszym.
--------------------------------------------------------------------------------
pytanie retoryczne- pytanie nie wymagające odpowiedzi posiadające charakter oznajmujący.
--------------------------------------------------------------------------------
przerzutnia- przeniesienie części zdania do następnego wersu lub strofy.
--------------------------------------------------------------------------------
rym- tożsamość brzmieniowa ostatnich głosek lub ich zespołów w dwóch wersach.
--------------------------------------------------------------------------------
rym męski- obejmuje część ostatniej sylaby poczynając od samogłoski, najczęściej występuje przy wyrazach jednozgłoskowych.
--------------------------------------------------------------------------------
rym żeński- obejmuje ostatnią samogł. oraz ostatnią sylabę szeregu (wersu).
--------------------------------------------------------------------------------
sonet- utwór o swoistej budowie i treści: dwie strofy 4-wersowe oraz dwie 3-wersowe. Dwie pierwsze mają charakter opisowy, trzecia i czwarta refleksyjny.
--------------------------------------------------------------------------------
sielanka- utwór opiewający urodę życia na wsi.
--------------------------------------------------------------------------------
tren- utwór lir. o charakterze żałobnym.
--------------------------------------------------------------------------------
wiersz biały- wiersz bez rymów.
--------------------------------------------------------------------------------
Teoria literatury: Barok
alegoria- obraz lub opowiadanie posiadające cechy przenośni stałej.
--------------------------------------------------------------------------------
aluzja- wypowiedź domyślna, odwołująca się do wiedzy odbiorcy, posiadająca sens tylko w odwołaniu się do znanych faktów.
--------------------------------------------------------------------------------
barbaryzm- zapożyczenie
--------------------------------------------------------------------------------
epitet- określenie poetyckie, najczęściej przymiotnik lub imiesłów, który dla uzupełnienia nazwy przedmiotu zwraca uwagę na jego właściwości lub cechy, np. pożółkłe lica.
--------------------------------------------------------------------------------
hiperbola- przesadnia,wyolbrzymienie, przesada.
--------------------------------------------------------------------------------
oksymoron- epitet sprzeczny, np. wymowne milczenie.
--------------------------------------------------------------------------------
oktawa-klasyczna forma strofy ośmiowersowej złożonej z jedenastozgłoskowców o układzie rymów: abababcc.
--------------------------------------------------------------------------------
pamiętnik- opowiadanie o wydarzeniach jego uczestnika.
--------------------------------------------------------------------------------
wiersz stychiczny- wiersz ciągły, bez podziału na strofy, występuje częściej w epice i dramacie niż w liryce.
--------------------------------------------------------------------------------
Teoria literatury: Oświecenie
Popularność w oświeceniu zyskały sobie klasyczne gatunki literackie: bajka, satyra, poemat heroikomiczny, także nowe gatunki publicystyki, esej i felieton; sentymentalizm preferował sielankę, pieśń liryczną, elegię.
artykuł- utwór publicystyczny przeznaczony zwykle do czasopisma lub wydawnictwa zbiorowego.
--------------------------------------------------------------------------------
bajka- utwór wierszowany lub epicki o charakterze moralizatorskim.
--------------------------------------------------------------------------------
felieton- krótki utwór publicystyczny, literacki lub naukowy, pisany w lekkiej formie.
--------------------------------------------------------------------------------
ironia- przypisywanie komuś lub czemuś cech pozytywnych, których w sposób oczywisty nie posiada, ukryta drwina, szyderstwo.
--------------------------------------------------------------------------------
komizm- kategoria estetyczna, właściwości kogoś lub czegoś pobudzające do śmiechu; wyróżnia się komizm postaci, słowny i sytuacyjny.
--------------------------------------------------------------------------------
parodia- ośmieszające naśladowanie poważnych utworów literackich.
--------------------------------------------------------------------------------
poemat heroikomiczny- utwór łączący motywy bohaterskie z komicznymi, zwykle o charakterze satyrycznym.
--------------------------------------------------------------------------------
powiastka filozoficzna- opowiadanie ilustrujące jakieś stanowisko filozoficzne.
--------------------------------------------------------------------------------
powieść- gatunek epiki, dłuższy utwór fabularny pisany prozą.
--------------------------------------------------------------------------------
publicystyka- piśmiennictwo omawiające tematykę bieżącą, którego celem jest kształtowanie opinii społecznej.
--------------------------------------------------------------------------------
satyra- utwór ośmieszający osoby lub zjawiska.
--------------------------------------------------------------------------------
Teoria literatury: Romantyzm
Najpopularniejszymi gatunkami literackimi poza liryką była powieść poetycka i dramat romantyczny.
akt- jedna z głównych części dramatu.
--------------------------------------------------------------------------------
arcydzieło literackie- dzieło, któremu przypisuje się najwyższe oceny w historii literatury.
--------------------------------------------------------------------------------
artyzm- cecha dzieła wzbudzająca przeżycia estetyczne.
--------------------------------------------------------------------------------
ballada- utwór epicko-liryczny przedstawiający zdarzenia dziwne, zagadkowe, o akcji z wyeksponowanym punktem kulminacyjnym i ulirycznionej narracji.
--------------------------------------------------------------------------------
didaskalia- tekst poboczny w dramacie, wskazówki od autora.
--------------------------------------------------------------------------------
dramat- jeden z trzech rodzajów literackich obok epiki i liryki, pisany w formie dialogu z przeznaczeniem do gry w teatrze. Zbudowany z aktów lub części i scen rozpisanych na role. Klasyczne odmiany dramatu to tragedia i komedia.
--------------------------------------------------------------------------------
dramat romantyczny- ukształtowany w epoce romantyzmu na wzór dramatu szekspirowskiego, o luźnej kompozycji, zawierający pierwiastki fantastyczne, partie epickie i liryczne, charakteryzuje się brakiem zachowania zasady trzech jedności.
--------------------------------------------------------------------------------
dygresja- zboczenie z głównego tematu wypowiedzi, chwilowe odejście od głównej myśli.
--------------------------------------------------------------------------------
inwokacja- odmiana apostrofy na początku dzieła (zob. R.II).
--------------------------------------------------------------------------------
liryka- jeden z trzech rodzajów literackich obok epiki i dramatu, w którym przedmiotem przedstawiania jest wyznanie podmiotu lirycznego.
--------------------------------------------------------------------------------
motto- cytat z innego dzieła umieszczony przed tekstem i związany z nim treściowo.
--------------------------------------------------------------------------------
poemat- powieść poetycka, dłuższy utwór wierszowany zbliżony treścią do współczesnej noweli lub powieści, zawiera partie liryczne, epickie i dramatyczne.
--------------------------------------------------------------------------------
poemat dygresyjny- poemat, w którym fabuła nie jest głównym trzonem wypowiedzi, lecz jest swobodnie przerywana innymi rozważaniami, dygresjami.
--------------------------------------------------------------------------------
powieść poetycka- zob. poemat. scena- część aktu w dramacie.
--------------------------------------------------------------------------------
Teoria literatury: Pozytywizm
Pozytywizm to epoka rozwoju powieści i nowelistyki, poezja rozwija się w mniejszym stopniu.
akcja- układ zdarzeń w dziele literackim dotyczących głównego bohatera lub bohaterów.
--------------------------------------------------------------------------------
apel- bezpośredni zwrot do odbiorcy.
--------------------------------------------------------------------------------
biografia- życiorys.
--------------------------------------------------------------------------------
cytat- dosłowne przytoczenie cudzej wypowiedzi.
--------------------------------------------------------------------------------
epika- jeden z trzech rodzajów literackich obok liryki i dramatu, który charakteryzuje się opowiadaniem jako główną formą podawczą przedstawiania przedmiotu lub wydarzeń.
--------------------------------------------------------------------------------
epizod- cząstka akcji słabo z nią związana.
--------------------------------------------------------------------------------
fabuła- układ powiązanych ze sobą wątków w utworze epickim, obejmuje akcję, prolog, epilog, epizody.
--------------------------------------------------------------------------------
narrator- wprowadzona przez autora dzieła epickiego osoba opowiadająca, nieidentyczna z nim.
--------------------------------------------------------------------------------
nowela- krótki utwór epicki o zwartej konstrukcji fabularnej zbliżonej do dramatycznej, o jednotorowej akcji, mocno zaznaczonej pozycji narratora i silnym akcencie w zakończeniu zawierającym puentę.
--------------------------------------------------------------------------------
opis- jedna z form przedstawiania świata(tzw. forma podawcza) w dziele literackim charakteryzująca się statycznością, np. omówienie cech przedmiotów.
--------------------------------------------------------------------------------
opowiadanie- sposób wypowiadania się(tzw. forma podawcza); utwór epicki niewielkich rozmiarów, bardziej rozwinięty od noweli i luźny kompozycyjnie.
--------------------------------------------------------------------------------
powieść historyczna- odmiana powieści o tematyce historycznej.
--------------------------------------------------------------------------------
powieść psychologiczna- przedstawia wnikliwą analizę przeżyć bohaterów.
--------------------------------------------------------------------------------
powieść realistyczna- fotografuje rzeczywistość.
--------------------------------------------------------------------------------
świat przedstawiony- w dziele literackim układ elementów treściowych połączonych kompozycyjnie w całość.
--------------------------------------------------------------------------------
wątek- element fabuły, kompleks współzależnych motywów.
--------------------------------------------------------------------------------
Teoria literatury: Młoda Polska
Wśród twórców moderny popularnością cieszyła się liryka i dramat.
ekspresja- wyrażanie przeżycia, uzewnętrznianie go.
--------------------------------------------------------------------------------
ekspresjonizm- kierunek w sztuce , charakteryzuje go dążenie do przeciwstawiania subiektywnych przeżyć, nadawanie dziełu silnego napięcia emocjonalnego. impresja- wrażenie, spostrzeżenie.
--------------------------------------------------------------------------------
impresjonizm- kierunek w sztuce dążący do przedstawienia przelotnych, subiektywnych wrażeń artysty z pominięciem wiedzy o rzeczywistości.
--------------------------------------------------------------------------------
kubizm- kierunek w sztuce w latach 1908-20 uznający prymat formy dzieła nad treścią, przeciwny ekspresjonizmowi i impresjonizmowi
--------------------------------------------------------------------------------
metafora- przenośnia, przeniesienie znaczenia wyrazu lub wyrazów na inne znaczeniowo różne.
--------------------------------------------------------------------------------
modernizm- nowatorstwo w sztuce, nazwa wszystkich kierunków, które miały wpływ na literaturę w Młodej Polsce.
--------------------------------------------------------------------------------
nastrój- określone zabarwienie uczuciowe nadawane dziełu literackiemu.
--------------------------------------------------------------------------------
prąd literacki- wspólny charakter ideowy i artystyczny szeregu wybitnych dzieł powstałych w pewnej bliskości czasowej.
--------------------------------------------------------------------------------
pseudonim- nazwa zmyślona, przybrana przez autora.
--------------------------------------------------------------------------------
symbol- znak, pojęcie lub układ pojęć użytych dla oznaczenia innego przedmiotu.
--------------------------------------------------------------------------------
symbolizm- kierunek w sztuce, technika literacka posługująca się symbolami.
--------------------------------------------------------------------------------
Teoria literatury: Międzywojnie
antypowieść- powieść nowatorska, zob. wyż.
--------------------------------------------------------------------------------
awangarda- dosłownie: straż przednia, termin używany w odniesieniu do twórców dzieł wykraczających poza kanony epoki, wyprzedzające je, odkrywcze.
--------------------------------------------------------------------------------
elipsa- pominięcie jakiegoś członu wypowiedzi, którego i tak można się domyślić.
--------------------------------------------------------------------------------
epoka literacka- okres w historii literatury powszechnej lub narodowej, dominuje w nim zazwyczaj dany prąd lub kierunek literacki powstały w zależności od podłoża społecznego.
--------------------------------------------------------------------------------
grupa poetycka (literacka)- zespół poetów, pisarzy, którzy stawiają sobie podobne postulaty ideowo-artystyczne, działają wspólnie, często mają sformułowany program, skupiają się wokół jednego czasopisma.
--------------------------------------------------------------------------------
kompozycja dzieła- konstrukcja utworu literackiego, sposób jego budowy i istnienia treści, forma, struktura.
--------------------------------------------------------------------------------
kontrast- przeciwstawienie pojęć.
--------------------------------------------------------------------------------
monolog wewnętrzny- odtwarzanie w kształcie językowym uczuć, przeżyć bohatera utworu.
--------------------------------------------------------------------------------
program literacki- teoretyczne uzasadnienie poglądów estetycznych, założenia twórcze.
--------------------------------------------------------------------------------
refren- powtórzenie częśąci wersu, całego wersu lub ich zespołów w stałych miejscach układu stroficznego.
--------------------------------------------------------------------------------
streszczenie- skrótowa formuła utworu.
--------------------------------------------------------------------------------
styl- indywidualny lub typowy sposób ekspresji językowej, wyrażanie się twórcy poprzez odpowiedni dobór wyrazów i środków artystycznych.
--------------------------------------------------------------------------------
stylizacja- kształtowanie wypowiedzi przez naśladowanie pewnego wzorca już zaistniałego w literaturze.
--------------------------------------------------------------------------------
Teoria literatury: Lit. współczesna
esej- szkic literacko-naukowy.
--------------------------------------------------------------------------------
indeks- spis tematów, rzeczy, nazwisk według przyjętego schematu, najczęściej wg alfabetu.
--------------------------------------------------------------------------------
farsa- odmiana komedii czerpiąca temat z życia codziennego, o błahych konfliktach.
--------------------------------------------------------------------------------
groteska- rodzaj satyry silnie deformującej rzeczywistość.
--------------------------------------------------------------------------------
karykatura- deformowanie przedstawianego przedmiotu lub osoby wyolbrzymiające cechy celem ośmieszenia.
--------------------------------------------------------------------------------
klasycy- twórcy dzieł epokowych, wzorcowych; twórcy nawiązujący do tradycji wartości antycznych.
--------------------------------------------------------------------------------
onomatopeja- słowne naśladowanie dźwięków spoza języka.
--------------------------------------------------------------------------------
pamflet- utwór o charakterze napastliwym.
--------------------------------------------------------------------------------
pastisz- celowe, świadome naśladowanie stylu danego dzieła lub twórcy
--------------------------------------------------------------------------------
personifikacja- uosobienie, przenośnia ukazująca pojęcia abstrakcyjne w postaci osób.
--------------------------------------------------------------------------------
powieść produkcyjna- zaangażowana w problematykę społeczno- -polityczną, ukazująca pracę jakiegoś zespołu i trudności, na które napotyka zazwyczaj na skutek wroga klasowego.
--------------------------------------------------------------------------------
powtórzenie- kilkakrotne użycie tego samego wyrazu lub grupy wyrazów, wersów, zwrotek w wierszu dla wywołania wrażenia.
--------------------------------------------------------------------------------
recenzja- analityczne i krytyczne omówienie dzieła, oceniające jego wartości artystyczne.
--------------------------------------------------------------------------------
synonim- wyraz bliskoznaczny, określenie jednego przedmiotu kilkoma wyrazami bliskoznacznymi.
--------------------------------------------------------------------------------
wiersz sylabotoniczny- sylabotonik, cechuje się równą ilością sylab i regularnym rozkładem akcentów w wersach, jednostką miary jest tu stopa charakteryzująca się liczbą sylab i pozycją akcentu.
--------------------------------------------------------------------------------
wiersz toniczny- tonik, cechuje się równą ilością zestrojów akcentowych w wersach.
--------------------------------------------------------------------------------
wiersz wolny- nieregularny.
--------------------------------------------------------------------------------
wulgaryzm- wyraz pospolity, ordynarny, dosadny.
--------------------------------------------------------------------------------
(C) Roman Rzadkowski