Izabela szybczyńska
Włocławek
rola karate w wychowaniu młodzieży szkolnej
Współczesny system wychowania zmaga się w zwalczaniu agresji i przemocy wśród młodzieży szkolnej. Poszukując coraz skuteczniejszych środków i metod wychowawczych, proces pedagogiczny ma na celu kształtowanie jednostki, poprzez kreowanie wartościowych postaw drogą aktywności ruchowej, która nie tylko rozładowuje negatywne napięcia emocjonalne, ale również wraz z harmonijnym rozwojem ciała, przyczynia się do budowania pozytywnych zmian osobowościowych, tak bardzo potrzebnych młodzieży, która pragnie czuć swoją wartość i przynależność do życia w społeczeństwie.
Zastanówmy się, więc: Jaką rolę w wychowaniu może spełniać Dalekowschodnia Sztuka Walki karate, która w Polsce uprawiana jest od lat siedemdziesiątych minionego wieku, a w Japonii obok kendo i judo stanowi bazę rozwoju psychofizycznego młodego pokolenia?
Historia
Karate jako sposób walki wręcz przechodziło na przestrzeni wieków różne transformacje, zanim wykrystalizowało się w formę współcześnie występującą. Geneza powstania sztuk walki była bardzo prosta, gdyż wynikała przede wszystkim z potrzeby walki o przetrwanie. Pierwowzorów karate można się doszukać na olimpijskich stadionach starożytnej Grecji (ok. 770 r. p.n.e.) w pankrationie, który po licznych modyfikacjach ma postać „full contactu”. Równocześnie w Azji zaczęły kształtować się metody uodparniania rąk i nóg, które pozwalały zmienić je w bardzo groźną broń. Azjatyckie systemy walki w początkach swojego istnienia zaczęły ze sobą łączyć się w pewien system, zawierający metody zmieniania stóp i rąk w narzędzia zniszczenia, wiedzę o fizjologicznych skutkach uderzeń w określone okolice ciała oraz gimnastykę, będącą metodą osiągnięcia ogólnej sprawności fizycznej. Był to proces długotrwały, który w wyniku syntezy stworzył dzisiejszy system walki zwany karate.
Propagatorem indyjskiej sztuki wojennej był dwudziesty szósty patriarcha buddyzmu Bodhidharma. Opracował on dla swoich mnichów zestaw ćwiczeń I - ching - ching (księga zmiany mięśni). Zawarł w niej praktyki cielesne i wiedzę o możliwościach ludzkiego ciała nabytą w Indiach oraz poznane pobieżnie chińskie rodzaje walki wręcz. Stworzyło to system składający się z metod koncentracji umysłu, ćwiczeń oddechowych opartych na wzorach indyjskiej jogi i umiejętności walki opartej na dużej sprawności ogólnej. Duże znaczenie dla rozwoju dzisiejszego karate miały kontakty Chin z niewielką wyspą Okinawa. Przenoszona z Chin sztuka walki wywodziła się z klasztoru Shaolin. Przenoszenie tej sztuki na wyspę związane było z licznymi misjami dyplomatycznymi. Dalszy rozwój karate na Okinawie związany był z mistrzem walki wręcz A. Itosu, który w 1904 roku wprowadził karate w charakterze wychowania fizycznego do pierwszej szkoły - Shihan Gakko. W 1906 roku zorganizował on pierwszy publiczny pokaz karate. Ułożył pięć szkoleniowych form (jap. Kata) oraz zapoczątkował używanie w stylach karate stopni dan (mistrzowskie) i kyu (uczniowskie).
Początek dynamicznego rozwoju tej formy walki w Japonii i na całym świecie przypada na rok 1921, kiedy to w Japonii odbył się wielki publiczny pokaz karate przez mistrza Gichina Funakoshiego, uważanego za twórcę współczesnego karate i mistrza Motobu Choki. W 1933 roku grupa stylów karate została w Japonii urzędowo zaakceptowana. Federacja Sztuk Walki (jap. Butoku - kai) oficjalnie uznała ją za regionalną japońską sztukę walki z wyspy Okinawa. Pierwszą i jedyną organizacją karate, która w 1958 roku została uznana przez japońskie Ministerstwo Kultury jako dobro kultury narodowej, było Japońskie Stowarzyszenie Karate - JKA (Japa Karate Association), która również została wpisana w rejestr japońskiego Ministerstwa Oświaty.
Karate-do, co znaczy „droga pustych rąk” polega na zadawaniu ciosów twardymi częściami kończyn i blokowaniu ataków. Karate dzieli się na kumite, czyli walkę z przeciwnikiem, gdzie mistrzostwo polega na wyprowadzaniu technik z nienaganną kontrolą (technika zatrzymywania ciosu jest przed celem) oraz kata, czyli formę opracowaną przez starych mistrzów, polegającą na wykonywaniu różnych technik obrony i ataku, w odpowiednim rytmie, ukazująca walkę z wyimaginowanym przeciwnikiem.
Etyka - Reigi
Podstawą karate jest pojęcie „Karate ni sente nschi”, co oznacza - „Karate nigdy nie atakuje pierwsze”. „Jest to opis stanu ducha, który powinien zawsze towarzyszyć ćwiczącym. Jest to wyrażenie własnego opanowania i powstrzymywania się od walki. Jest wolą ćwiczącego, aby między wszystkimi ludźmi nastała harmonia.” Słowa mistrza Masatoshi Nakayamy (8 dan, 1955 r. szef JKA) odzwierciedlają prawdziwy sens i cel w praktykowaniu karate. Każdy ćwiczący powinien znać tę zasadę i w myśl niej poznawać sztukę walki nie po to by umieć władać swoim ciałem, lecz po to by umieć walczyć przede wszystkim ze samym sobą, ze swoimi słabymi stronami charakteru takimi jak: strach, lęk, złość, nieśmiałość itp. Wzbogacanie własnego wnętrza, dążenie do jedności pomiędzy ciałem, umysłem i duchem, przyczynia się do harmonii między światem wewnętrznym ćwiczącego a światem zewnętrznym. Nauczyciel przekazując wiedzę teoretyczną i praktyczną karate w myśli, iż „Karate ni sente nashi”, przyczynia się do kreowania u ćwiczących takich postaw i cech charakteru, rozwijając dobro, życzliwość do ludzi i świata oraz odwagę w pokonywaniu trudnych zadań, jakie niesie życie, unikając przede wszystkim agresji i przemocy.
Inną regułą, która jest swoistą drogą życia, którą wywiedli japońscy wojownicy to „heijio shin koro michi”. „Oznacza to, że wojownik musi dążyć do tego, by jego zachowanie i nieustanne opanowanie ukrywało to, co ma on zamiar uczynić lub, komu stawiać czoła. Czy załatwia on codzienne interesy czy idzie walczyć na śmierć i życie, musi być na zewnątrz wciąż taki sam, cichy, pewny siebie, niezachwiany, a wewnątrz stale czujny. Wszystko po to by przygotować swój umysł na dowolne sytuacje.” Przekładając tę zasadę na współczesne życie, praktyka sztuk walki uczy opanowania umysłu, co prowadzi do mistrzostwa nie tylko pod kątem sportowym, ale przede wszystkim pod kątem życiowym.
Umiejętnie prowadzone zajęcia karate dążą do właśnie takiego stanu umysłu.To długotrwały i ciężki proces wymagający od uczniów przede wszystkim wytrwałości w pokonywaniu ciężkich treningów. Jednakże sukces jest nieunikniony a uczeń w swoim życiu będzie umiał odważnie i pewnie dążyć do swoich celów życiowych, potrafiąc zachować spokój i rozwagę oraz cierpliwość w sytuacjach, które powodować mogą brak przekonania, wiary a w najgorszym wypadku rezygnację z dalszej swojej drogi. Dla trenującego sztuki walki wojownik to ten, kto walczy, podejmuje życiowe wyzwania i potrafi im sprostać. Miejscem zdobywania doskonałości jest dojo - czyli miejsce praktykowania karate, której należy się szacunek. Uczeń na sali uczy się przede wszystkim dyscypliny i porządku. Jest to niezbędne dla utrzymania „ducha” karate i koncentracji ćwiczących. Od uczniów wymagana jest skromność i grzeczność oraz szacunek do swego nauczyciela. Również uczniowie o niższym stopniu zaawansowania winni szanować starszych stopniem - to szacunek do pracy, jaką musieli włożyć by otrzymać kolejny stopień wtajemniczenia. Natomiast od uczniów wyżej zaawansowanych wymagana jest pomoc i również szacunek kolegom niższego stopnia, gdyż nie można zapominać tego, iż uczniem jest się do końca życia.
Kurtuazja, pokora, szacunek do innych i siebie samego oraz innych wspaniałych cech osobowościowych uwidacznia u ćwiczących sam ukłon - Rei, który jest najważniejszy w każdej sztuce walki. Ukłon uwidacznia zasadę „karate ni sente nashi”. Jest postawą otwartą na uprzejmość, uwidaczniając wyżej wymienione cechy charakteru. Ukłon składany jest przy wejściu i opuszczaniu dojo, jako podziękowanie za to miejsce, w którym uczeń może praktykować karate. Ukłon składany jest współćwiczącemu jako podziękowanie za pomoc w praktykowaniu karate. Przed każdą walką kumite, jako oddanie szacunku i respektu swojemu przeciwnikowi oraz przed rozpoczęciem kata i zakończeniem formy, który wyraża stan ducha walczącego, pełnego koncentracji, opanowania i wewnętrznej determinacji.
Wszechstronny rozwój psychofizyczny uprawiających karate
Trening karate jest doskonałą formą „wyżycia się” tzn. dania upustu młodzieńczej energii, być może nawet wyładowania nadmiernej agresji. Jest to właściwe miejsce i czas, w którym młodzieńcza energia może być wykorzystana z pożytkiem dla ćwiczących. Trening karate cechuje symetryczny rozwój obu stron ciała, przyczyniając się do harmonijnego rozwoju. Karate podobne jest do baletu ze względu na podobne wymagania względem koordynacji ruchowej. Zarówno górna jak i dolna część ciała musi wykonywać zawiłe, skoordynowane ruchy. Obok gier sportowych, karate jest dyscypliną kształtującą najwyższy poziom koordynacji. Sytuacje, jakie zmieniają się podczas walki z przeciwnikiem wymagają od ćwiczącego umiejętności szybkiego reagowania na zmieniające się warunki i błyskawiczny wybór odpowiednich technik prowadzących do wygranej walki. Ta umiejętność wymaga ciężkiej i mozolnej pracy na treningu, która rozwija tym samym u ćwiczącego wysoką koncentrację i panowanie nad swym ciałem i umysłem. Karate rozwija doskonale zwinność i gibkość, poszerzając zakres ruchów w stawach, co korzystnie wpływa na elastyczność mięśni i ścięgien u rozwijającej się młodzieży, wzmacnia aparat więzadłowo-mięśniowy, przyczyniając się tym samym do harmonijnego rozwoju organizmu i higieny estetycznej ciała.
Karate różni się od innych dyscyplin sportu tym, iż od młodzieży nie wymaga się specjalnych predyspozycji motorycznych, jak np. w biegach. W związku z tym nie ma ograniczeń psychicznych u młodego pokolenia, gdyż cały rozwój sprawności i umiejętności nabywa uczeń na treningu w sposób dostatecznie optymalny, by móc nauczyć się samoobrony a w przyszłości zostać nawet mistrzem tej sztuki walki. Karate jest doskonałym środkiem hartującym organizm. Konfrontacja z partnerem nie raz prowadzi do przykrych, bolesnych kontaktów u początkujących. Z czasem adaptacja bólu prowadzi do jego znoszenia a ćwiczący nabiera umiejętności panowania nad nim i nabierania postawy walecznej, która nie ukazuje słabości. Jest to pierwsza lekcja ucząca młodych karateków patrzenia w oczy przeciwnikowi i tym samym pokonywanie słabej strony charakteru.
Treningi prowadzone są w późniejszych etapach szkolenia gamą środków, które oprócz atrakcyjności zajęć, kształtują silne ciało i wolę. Takim środkiem treningowym jest makiwara - deska przymocowana do ściany lub wbita w ziemię, która jest najskuteczniejszym przyrządem w walce w pokonaniu własnych lęków. Uderzane techniki ręczne i nożne nie tylko hartują układ kostny, ale prowadzą również do wysokiej koncentracji nad wykonywaniem danej techniki, prowadząc do samokontroli i odwagi.
Ćwiczenia fizyczne karate uczą sztuki oddychania. Przeponowe oddychanie, które jest źródłem do wykonywania technik z odpowiednim potencjałem energetycznym, powoduje u ćwiczących doskonalenie samokontroli i panowania nad sobą. Tak prowadzony trening prawidłowo podnosi wydolność organizmu oraz wyzwala negatywne emocje powodowane stresem. Ćwiczący uczy się relaksacji, co korzystnie wpływa na stan psychiczny, w sposób wyciszający i koncentrujący. Prawidłowe oddychanie, które powinno być podstawą każdego treningu, wyzwala u karateki samokontrolę, zdecydowanie i pewność siebie. Dzięki takiemu treningowi uczeń doznaje wewnętrznego spokoju, pozbywa się wszelkich negatywnych emocji.
Techniki karate polegają na naprzemiennym napinaniu i rozluźnianiu aparatu nerwowo-mięśniowego, co kształtuje mechanizm regulacji napięć mięśniowych i tym samym umiejętność pozbywania się stresu i panowania nad nim, w wyniku rozwijania mechanizmu samoregulacji napięć emocjonalnych. Ponadto uczeń poznaje swoje ciało, jego mechanikę, która sprawia, że karateka doznaje większych wrażeń estetycznych w czasie danego aktu ruchowego a to z kolei uczy wrażliwości i otwarcia na otaczający go świat.
„Karate służy pielęgnowaniu i wzbogacaniu siebie emocjonalnie, fizycznie, duchowo.” Rozwój duchowy karate jest celem ostatecznym. Cele karate są ściśle związane z filozofią Zen, która zmierza do samo wyzwolenia, czyli osiągnięcia stanu nadświadomości. Nadbudowa filozoficzna jest elementem różniącym karate od innych dyscyplin sportu; wykracza ona poza naukę techniki walki, stając się metodą kształtowania osobowości. Trening karate jest kursem treningu stanowczości. Kiedy początkujący stają twarzą w twarz z przeciwnikiem i jeden z nich ćwiczy opanowanie, kiedy drugi ćwiczy tradycyjny okrzyk bojowy (kiai). Jest to doskonała lekcja panowania nad emocjami. Ta zdolność służy uczniom w sprawach, które wykraczają poza salę treningową.
Karate przyczynia się do rozwoju umiejętności zdobywania celów. Uczniowie pracują by poprawić swoje umiejętności jak najlepiej potrafią, z uporem dążą do perfekcji i tym samym mają większą szansę ukształtowania tej cechy swojej osobowości. Karate pozwala każdemu występować na najwyższym poziomie. Jest to sport wyraźnie indywidualny. A jednak może spełniać dziecięcą potrzebę przynależności. To sprzyja poczuciu bycia wyjątkowym. Poczucie przynależności do grupy praktykującej sztukę walki stanowić może „ochronę” przed wdawaniem się dziecka w czynności negatywne. Poprzez trening, który wymaga skupienia na niskiej pozycji, pamiętaniu każdego skomplikowanego ruchu i wykonanie go z odpowiednią siłą, uczy skupienia i koncentracji, co korzystnie wpływa na polepszenie wyników w nauce.
W wyższych stadiach treningu ćwiczenia formalne - kata wykonywane są podświadomie, gdzie dochodzi do przełączenia funkcji lewej na prawą półkulę mózgową, która uważana jest za bardziej twórczą i płynną. Dochodzi do medytacji w ruchu, która przyczynia się do jedności między ciałem, umysłem a duchem, powodując rozwój stanu nadświadomego zwanego intuicją. Ćwiczenia kata wymagają wielkiej koncentracji od ucznia, gdyż musi wyobrażać sobie przeciwnika, z którym walczy. Trening taki rozwija u młodzieży szeroki zakres wyobraźni i twórczości w sposób logiczny (techniki ataku i obrony w kata stanowią interpretację walki z niewidzialnym przeciwnikiem). Włączając w trening praktykę zazen, czyli medytację przed każdym treningiem i po jego zakończeniu, czyni praktykujących zrównoważonymi, wzmacnia wiarę i akceptację samego siebie. Filozofia Zen, jako integralna komponenta wszystkich sztuk walki jednoczy ciało i umysł wyzwalając ducha walki. Tak uduchowiona sztuka walki może funkcjonować jako system wychowawczy kształtujący prawidłowo młodzież, wpajając jej społeczne pożądane cechy, nawyki i wartości. W raz z duchowym nastawieniem następuje korzystny rozwój fizyczny, który stymulowany zbiorem różnorodnych bodźców daje porządany efekt harmonii.
„Karate - do jest środkiem, przez który każdy wzbogaca swój charakter. Ulepszanie siebie nie polega, więc na czasowym lub przemijającym sukcesie. To proces, który musi postępować przez całe życie, będąc wspieranym przez codzienny trening. Uczeń, którego ciało i umysł zaczną współdziałać, zaczyna się nieustannie rozwijać niezależnie od wieku. Aż do dnia śmierci proces się nie kończy, bo choć nikt nie może być idealny, to możemy się przecież starać być coraz lepsi.”
Podsumowanie
Uprawianie karate przez dzieci i młodzież wpływa na harmonijny rozwój fizyczny, motoryczny i psychiczny. Rola nauczyciela w kreowaniu takich postaw i doskonalenie charakteru młodzieży jest niezmiernie ważna. Aby uczeń mógł osiągnąć pełne wartości swojej osoby i dążyć do rozwoju wewnętrznej doskonałości, nauczyciel powinien być wzorem i przykładem dla swoich uczniów. Brak przekonania ucznia do swojego mistrza lub brak szacunku i wiedzy na temat karate, może przyczynić się do odwrotnych skutków wychowawczych, kształtując lub też pogłębiając złe nawyki rozwoju osobowości ucznia.
Większość zapisujących się na zajęcia karate idzie w celu nabycia umiejętności samoobrony, która w rzeczywistości może spowodować krzywdę drugiej osobie. Bardzo istotna jest tutaj rola wychowawcza nauczyciela, który powinien uświadamiać swoich podopiecznych, iż technika karate jest środkiem a prawdziwym celem karate jest samodoskonalenie. Ciężki i mozolny trening zwiększa dyscyplinę, ćwiczący poznaje na sobie jak wiele pracy trzeba włożyć by osiągnąć zamierzone cele, marzenia. Ciężki trud i wysiłek wynagradzany jest odpowiednim stopniem kyu, który prowadzi przez upór i wytrwałość do stopnia mistrzowskiego dan.
Egzaminowanie uczniów jest kolejnym krokiem wychowawczym, gdzie uczeń zmaga się z lękiem i zdenerwowaniem, które z czasem hartują jego umysł i przygotowują do kolejnych etapów swojego życia. Trening karate wyrabiając siłę wewnętrzną u ćwiczących, podwyższa ich wartość i samoocenę w podejmowaniu decyzji w różnych sytuacjach życiowych. Trening karate przynosi wszechstronne walory wychowawcze, wyrabia u ćwiczących takie cechy charakteru, które są niezbędne młodzieży szkolnej przygotowującej się krok po kroku do życia w społeczeństwie i poczucia przynależności do niego. Karate uważane jest przez wiele znawców za najlepszy system pedagogiczny świata, najlepiej technicznie i integralnie opracowany. Integruje w sobie zaplanowany i wypróbowany sposób pracy nad psychiką, emocjami, intelektem oraz nad stanem somatycznym człowieka.
Poczucie odpowiedzialności, samodyscyplina są niewątpliwie podstawowymi cechami potrzebnymi w procesie wychowawczym, które skutecznie są rozwijane w trakcie ciężkiego treningu karate. Poszukując źródeł wychowawczych w dyscyplinie karate należy pamiętać, iż najwyższym celem w karate - do nie jest zwycięstwo czy porażka, lecz doskonałość ludzkiego charakteru.
W. Rój: Geneza i rozwój karate jako sposobu walki. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” 1996, nr 13
K. Witkowski: Z historii systemów walk Dalekiego Wschodu. Wrocław 1993
R. Murat: Historia karate - do. Warszawa 1994
„JKA - KARATE. Historia Japan Karate Association” 2003, nr 1
M. Nakayama, www.torakan.republika.pl\Historia.htm
Ibidem
T. Guja: Dalekowschodnie sztuki walki i sporty walki w praktyce pedagogicznej. „Wychowanie Fizyczne i Zdrowie” 2004, nr 5
J. Świerczyński: Karate. Warszawa 1983
T. Guja, op. cit.
C. Kuśnierz: Oblicza Karate. „Lider” 1998, nr 3
M. Nakayama, op. cit.
C. Kuśnierz, op. cit.
C. Kuśnierz, op. cit.
M. Nakayama, op. cit.
M. Smoleń: Młodzież uprawiająca sport walki. „Lider” 2002, nr 3
287