Stanisław Ignacy Witkiewicz - życie i Teoria Czystej Formy

Stanisław Ignacy Witkiewicz (pseud. Witkacy) był jedynym synem Stanisława Witkiewicza, malarza i krytyka sztuki, uczestnika powstania styczniowego. Ojciec postanowił wykształcić syna poza szkołą, twierdził, że szkoła wypacza psychikę dziecka. Tak więc młody, niezwykle i wszechstronnie utalentowany Stanisław Ignacy uczył się w domu, składając coroczne egzaminy w gimnazjum. Efektem takiej polityki był z jednej strony szybki rozwój dziecka i szeroka, choć nieco chaotyczna wiedza. Z drugiej jednak strony, nieustanne oczekiwanie na realizację pokładanych w nim nadziei spowodowało, że Witkacy wzrastał w atmosferze niepokoju i lęku przed przyszłością.

Wchodząc w dojrzałą fazę twórczości Stanisław Ignacy Witkiewicz stworzył własną teorię sztuki, określaną mianem teorii Czystej Formy. Punktem wyjścia jego rozważań było przekonanie, że świat ogarnia wielki kryzys. Zanikają religia, filozofia i sztuka, czyli wartości, które od wieków stanowiły o postępie i rozwoju cywilizacyjnym. Teraz ludzkość stanęła na skraju przepaści. Trzeba więc tworzyć inną, nową sztukę. Teoria Czystej Formy wskazuje na to, co Witkacy miał na myśli mówiąc o zmianach formalnych, dotyczących przede wszystkim teatru. Wyszedł on mianowicie z założenia, że teatr naturalistyczny przeżywa kryzys, w związku z czym sztuka powinna teraz realizować zupełnie inne postulaty.

Najważniejszym z postulatów było całkowite odpolitycznienie sztuki. Sztuka nie powinna służyć czemukolwiek, tym bardziej żadnej ideologii. Powinno się zrezygnować z funkcji utylitarnych, ideologicznych, politycznych. Widać tu nawiązanie do postulatu "sztuka dla sztuki", czyli wskazania, że celem sztuki jest sztuka sama w sobie. Dzieło sztuki powinno istnieć dla samego piękna formalnego, a nie dla jakiejkolwiek idei.

Sztuka powinna wyzwolić się spod rygorów sztuki realistycznej. Realizm odzwierciedlał rzeczywistość, ukazywał świat takim, jakim on był naprawdę, zwracał uwagę na logicznie uporządkowaną fabułę, akcję. Teraz akcja i fabuła powinny ulec destrukcji, nastąpić też musi rezygnacja z łańcucha przyczynowo-skutkowego. Konsekwencją tego jest luźne powiązanie ze sobą kolejnych scen, osłabienie związku między nimi, uwolnienie bohaterów od prawideł psychologicznych, biologicznych, moralnych, a nawet fizycznych. Takie zerwanie z logicznie uporządkowaną treścią sztuki sprawia, że u Witkacego osoba zabita w jednym akcie, w drugim ożywa i przechadzając się jak nigdy nic, w dalszym ciągu wygłasza swoje, często bezsensowne, kwestie.

Bohaterowie są z reguły artystami, którzy przeżywają na scenie ból istnienia, próbując zgłębić tajemnicę sensu bytu ludzkiego w ogóle.

Eksperymentują więc, nierzadko wykraczając poza kanony dobrego smaku, gustu i zdrowego rozsądku. Ponieważ celem teatru jest drażnienie widza, prowokowanie jego zmysłów i doznań artystycznych, często u Witkacego pojawia się język potoczny (również wulgarny), ogromną rolę odgrywa erotyzm i przemoc.

Program ideowo-artystyczny Stanisława Ignacego Witkiewicza wzbudził szereg kontrowersji, sprowokował innych pisarzy i krytyków do ostrych protestów i polemik, czego dowodem jest choćby spór Witkacego z Karolem Irzykowskim.

Teoria Czystej Formy, podobnie jak cała twórczość Stanisława Ignacego Witkiewicza, jest wyrazem obaw artysty przed otaczającym go światem. Świat ten zmierza do uniformizacji, czyli ujednolicania wszystkich ludzi, odebrania jednostce prawa wyboru, głosu, niezależności i intymności. Witkacy żył na co dzień z tymi obawami. Kiedy rozpoczęła się druga wojna światowa, zrozumiał, że katastrofa jest już blisko. Gdy na ziemie polskie wkroczyła Armia Czerwona, nie wytrzymał, 18 września 1939 roku popełnił samobójstwo, zażywając truciznę i jednocześnie podcinając sobie żyły.

---