Główne etapy kształtowania się stylów literackich
(na podstawie rozdziału Główne etapy rozwoju polskiego języka artystycznego z książki T. Milewskiego Teoria, typologia i historia języka polskiego; dla nadgorliwych - informacje na temat tego zagadnienia można też znaleźć w książce B. Walczaka Zarys dziejów języka polskiego, która jest dostępna w wersji PDF na chomiku)
Określony system środków języka artystycznego nazywamy jego stylem. Można więc mówić o stylu indywidualnym poety lub o stylu epoki. Właśnie ewolucji stylów epoki przyjrzymy się w tym momencie bliżej.
Style języka artystycznego, które kolejno występowały w Polsce, podzielić można na dwa zasadnicze typy: na style intelektualne i antyintelektualne. W stylach intelektualnych system środków języka artystycznego wywołuje przeżycie intelektualne, związane z procesem poznania i z poczuciem abstrakcyjności proporcji. Ideałem tych stylów jest jasność i harmonijność. W przeciwieństwie do nich style antyintelektualne wywołują przy pomocy środków językowych przeżycia związane z wrażeniem zmysłowym. Po pewnym okresie panowania styl jednego z tych typów ulega zużyciu i zostaje zastąpiony przez styl typu przeciwnego. W sposób schematyczny można uznać, że style intelektualne realizowały się w dobie: Odrodzenia, klasycyzmu i pozytywizmu, a style antyintelektualne w: baroku, romantyzmie i modernizmie.
Około 1560 roku proces kształtowania się polskiego języka literackiego został zakończony i w jego obrębie zaczął krystalizować się pod wpływem kultury odrodzenia polski język artystyczny. Wzorem stali się klasycy łacińscy i greccy. Istotą ich stylu jest jasność, gdyż to ona wywoływała przyjemność, płynącą z łatwego poznania treści tekstu. Drugą zaletą stylu miała być jego harmonia z treścią tj. właściwa proporcja między bogactwem zdobników językowych, a stopniem wzniosłości i powagi treści utworu. Te ideały przyjęli twórcy polskiego języka artystycznego: Jan Kochanowski i Łukasz Górnicki. Podstawą był dla nich język polskich dworów renesansowych, dworu królewskiego, oraz dworów biskupów i magnatów.
Duszą poezji Kochanowskiego jest ciekawość intelektualna, pragnienie poznania wszechświata, który poeta ujmuje w aspekcie religijnym, kultury antycznej, spraw ludzkich, tj. intryg dworskich i politycznych, a wreszcie własnych przeżyć i uczuć. Poeta tworzy tekst jasny i komunikatywny, ogranicza się do słownictwa wyrazów powszechnie używanych, składnia z reguły jest prosta. Ponadto nowością była metaforyka oparta na mitologii greckiej oraz zupełnie nowatorska wersyfikacja, Kochanowski jest także twórcą polskiego wiersza izosylabicznego.
Na tych samych zasadach opiera się styl Łukasza Górnickiego. I tu również występuje ograniczenie słownictwa do wyrazów ogólnie używanych, z dodatkiem tylko zwrotów dworskich. Należy również dodać, że okres retoryczny jest najistotniejszym składnikiem prozy klasycznej, daje zadowolenie intelektualne przez precyzyjne określenie stosunków zachodzących między częściami bardzo złożonej całości myślowej. Jest to możliwe m. in. dzięki bogactwu spójników, z których każdy wyraża inny stosunek zdania podrzędnego do nadrzędnego, czy inności profilu intonacyjnego okresu w stosunku do mowy codziennej (specyficzna rytmika). Ponadto monotonii wywodu zapobiegają rozmieszczone w tekście pytania retoryczne, oraz zdania wykrzyknieniowe.
Intelektualny styl Odrodzenia, społecznie ściśle elitarny, nie trwał u nas w czystej formie dłużej niż jedno pokolenie. Rozszerzając się na szersze masy szlachty i mieszczaństwa, przekształcił się w barok, który nie jest zepsutym renesansem, ale nowym stylem o założeniach antyintelektualnych. Barok polski rozwijał się od końca XVI wieku do połowy wieku XVIII i jest splotem kilku samodzielnych kierunków występujących w różnych warstwach społecznych. Mamy więc barok dworski (Morsztyn, Lubomirski), oparty głównie na wzorach obcych, barok mieszczański: sentymentalny (Zimorowicz) i satyryczny (komedia rybałtowska). Jednakże do najbardziej znanych twórców barokowych zaliczyć można Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, który w treści cyklu swoich sonetów zawarł typowy konflikt baroku. Konflikt między hasłami renesansu: uwielbieniem świata i użycia a ideałami średniowiecza: umiłowaniem Boga i ascezy. Konflikt ten nie może być rozwiązany i wytwarza stałe napięcie, które świetnie wyraża styl poety. Napięcie to wyraża się np. w odrzuceniu zasady jasności, posługiwaniu się zawiłą składnią (inwersja), nagromadzeniu antytez i przerzutni. Ponadto Szarzyński stosuje trudne archaizmy, neologizmy i skomplikowaną metaforykę. Późniejsi poeci baroku rozwijali poszczególne elementy stylu Szarzyńskiego, jednakże to, co u prekursora baroku było wyrazem głębokich przeżyć, u nich stało się sztuczną manierą.
Innym czołowym twórcą okresu baroku jest Jan Chryzostom Pasek, którego Pamiętniki pisane są oryginalnym, zmysłowo-plastycznym stylem, w którym dominuje język codzienny braci szlacheckiej. Słownictwo jest bogate w wyrazy i zwroty związane szczególnie ze środowiskiem ziemiańskim i żołnierskim. Metafory i porównania autor bierze z życia codziennego, jednakże w opowiadaniu napotykamy także fragmenty utrzymane w stylu retorycznym szkół jezuickich, pełne zawiłych okresów, mitologicznych porównań, wyrazów, zwrotów i cytatów łacińskich.
Długie panowanie stylu barokowego doprowadziło do jego stopniowego zaniku w pierwszej połowie XVIII wieku. Od 1740 roku od wystąpienia Stanisława Konarskiego, zaczyna się kształtować styl klasyczny, który do pełnej precyzji dochodzi w utworach poetyckich i prozaicznych Ignacego Krasickiego, wydanych między 1776 a 1780 rokiem. Po raz kolejny skrystalizował się w Polsce styl intelektualny, odmienny jednak od stylu odrodzenia. I tak styl Krasickiego uwydatnia subtelną grę ironii, gdy odsłania pod swym piórem nicość moralną i intelektualną kolejnych środowisk społecznych, czy to dworskich (Myszeis), czy klasztornych ( Monachomachia), czy sądowych (Doświadczyński). Ponadto główną zaletą jego pisarstwa jest jasność i komunikatywność. Krasicki ogranicza słownictwo do najpospolitszych i najczęściej używanych wyrazów. Składnia jest prosta o przejrzystej strukturze. Tekst dzieła jest abstrakcyjny i niezwykle precyzyjny, ale również dyskretny, unikający silnych efektów jak np. nagłe przerzutnie.
Abstrakcyjny styl klasyczny szybko stał się blady i oschły pod piórem pseudoklasyków pierwszej ćwierci XIX wieku. Przygotowało to wszechstronną reakcję, jaką przyniósł romantyzm - kolejny styl antyintelektualny. Dominantą tego stylu stała się u romantyków zmysłowa plastyczność, uzyskana głównie dzięki wprowadzeniu językowego kolorytu lokalnego np. elementy słownictwa ludowego w Balladach Mickiewicza, lub słownictwo orientalne w sonetach krymskich. Równocześnie rozpowszechnia się technika charakteryzowania postaci, występujących w utworach ich indywidualnym językiem i stylem różnym od tego, jaki panuje w wypowiedziach odautorskich (np. Pan Tadeusz). Technika ta prowadzi do uniezależnienia języka artystycznego od literackiego. Na plastyczność stylu romantyków ma również wpływ: rozbudowana metaforyka, nagromadzenie konkretnych przydawek apelujących do naszych doświadczeń zmysłowych i przeżyć emocjonalnych, ponadto wersyfikacja staje się samodzielnym środkiem wyrazu artystycznego i rywalizuje z muzyką. Można więc powiedzieć, że poezja działa bezpośrednio swą formą dźwiękową na zmysły odbiorcy.
Rekcja przeciw wybujałością i niejasnościom epigonów romantyzmu doprowadziła do wytworzenia się w ostatniej ćwierci wieku XIX stylu pozytywistycznego, realizowanego w powieści przez Sinkiewicza, Prusa i Orzeszkową. Była to nowa forma stylu intelektualnego, którego naczelnym zadaniem była jasność i komunikatywność.
Mimo wszystkich zasług dla pozytywizmu reakcja przeciw jego stylowi zwyciężyła w literaturze około 1900 roku. Przyniósł ją modernizm którego najbardziej typowymi reprezentantami w poezji był Wyspiański i Kasprowicz ( o tym, każdy wie kto miał do czynienia z prof. Bursztyńska a w prozie Żeromski i Reymont. Styl modernistyczny jest trzecim w Polsce stylem antyintelektualnym. Jasność i komunikatywność zeszła u wszystkich modernistów na plan dalszy. Hasłem poetów stała się nastrojowość (niejasna symbolika, skomplikowane metafory, użycie archaizmów i neologizmów, wieloznaczne zdania). Natomiast styl powieści występuje w różnych odcieniach. Żeromski zaciera granice między poezją a prozą (poetyzacja prozy). Natomiast naturalizm Reymonta prowadzi do skrajnej stylizacji języka dla wydobycia kolorytu lokalnego. Każde środowisko scharakteryzowane jest formami językowymi w nim używanymi, co w czytelniku wzbudza konkretne wspomnienia wrażeń i uczuć, jakich doznał przy zetknięciu się z nimi.
W tym miejscu Tadeusz Milewski zaznacza, że literatura od wybuchu pierwszej wojny światowej jest mu zbyt bliska by mógł kusić się o charakterystykę jej stylu. Uderza go jedynie jej niezmierna różnorodność i wielokierunkowość, ale zarówno styl intelektualny i antyintelektualny ma swoich przedstawicieli, którzy nawiązują do twórczości okresów poprzednich.