Od zabawy do pracy w metodach i organizacji procesu nauczania i uczenia się czytania w wieku przedszkolnym i klasie pierwszej.
Podstawową funkcję w rozwoju małego dziecka spełnia zabawa, która stopniowo, a zwłaszcza w czynnościach poznawczych u dzieci w wieku 6-8 lat zaczyna przekształcać się w pracę. Trudno określić różnicę między właściwościami zabawy i pracy, ponieważ w działalności zarówno dorosłych , jak i dzieci praca staje się często zabawą , a zabawa pracą. Można by wprawdzie określić pracę jako działanie zmierzające do wyniku , który nie jest wynikiem bezwzględnym w zabawie. Ale w tym ujęciu czym byłyby gry dydaktyczne , zabawy konstrukcyjne, czy tematyczne ? Ten brak wyraźnej różnicy między zabawą i pracą trzeba wykorzystać w toku nauki czytania, która z zabawy powinna przekształcać się w pracę nad odkodowaniem znaków.
Wynik tej zabawy to pojmowanie znaczenia znaków i zastosowanie ich jako informacji do poprawnego wykonania działania, co wymaga często zapamiętania dłuższych treści, rozważania sposobu wykonania zaleceń, poszukiwania związków między przedstawionymi w tekście faktami, a nawet samodzielnej interpretacji odczytanych słów. Zainteresowanie dziecka wynikami powoduje wytrwałe wykonywanie pracy . Kształtuje motywację w pokonywaniu trudności np. w toku rozpoznawania znaków graficznych, ich identyfikacji , wiązanie z wyobrażeniami słuchowymi, zapamiętywania treści i związków między jej fragmentami. W ten sposób zabawa staje się podstawową metodą wychowawcza zmierzającą do realizacji celów dydaktycznych: przyswajania umiejętności czytania nie tylko jako opanowania techniki, lecz przede wszystkim jako niezbędnego związania z nią treści informacji.
Formy zabawowe występują w wieku przedszkolnym i w młodszym wieku szkolnym, we wszystkich czynnikach wielostronnego kształcenia, w procesach uczenia się przez przeżywanie, działanie, poszukiwanie, przyswajanie gotowej wiedzy.
Ze względu na właściwości psychiczne dzieci 6-cio letnich zabawa jest nie tylko formą organizacji procesu nauczania, lecz metodą polegającą na stosowaniu zasad wielostronnego kształcenia poprzez wyżej wymienione czynniki. Wdrażanie i zachęcanie dzieci do nauki czytania, a przede wszystkim kształtowania motywacji przezwyciężania trudności powoduje, że zabawa dominuje w tym wychowawczo - dydaktycznym procesie w ciągu całego roku, ale dominacja ta stopniowo maleje w związku z dokonywaniem analizy i syntezy literowej, a co za tym idzie z samodzielnym odczytywaniem nowych tekstów. Odczytywanie krótkiego tekstu, interpretacja jego treści za pomocą wypowiedzi, ekspresji plastycznej, wykonania jakiegoś polecenia - to już jest etap,
w którym zaczyna dominować osiągnięcie nawyku, a więc zasadniczy element wytrwałej pracy.
W wychowaniu przedszkolnym i klasie pierwszej wykorzystuje się szereg zabaw:
Zabawy tematyczne: np. w sklep, w lekarza, w teatr. W zabawach tych dostarczamy dziecku tylko wybrane obrazy graficzne słów i stopniowo dodajemy nowe.
Zabawy ruchowe: zabawy te możemy wzbogacać o elementy czytania np. zabawa
„ Kto prędzej?”. Dzieci dzielimy na dwa zespoły - nauczycielka pokazuje dwa napisy - są to imiona dzieci z jednego i drugiego zespołu . Dzieci muszą odczytać te znaki i na sygnał dobiec do wyznaczonej mety.
Przy zabawach konstrukcyjnych możemy umieszczać napisy na wybudowanych przez dzieci budowlach np. dom, kino , kiosk.
Zabawy recepcyjne dotyczyć będą odczytywania pewnych słów i związków frazeologicznych zaczerpniętych z poznanych utworów literackich np. teatrzyku dziecięcego czy przedstawienia kukiełkowego.
Osobne miejsce w pracy wychowawczo - dydaktycznej w pracy z dziećmi sześcioletnimi zajmują zabawy i gry dydaktyczne . Stanowią one w dużym zakresie przejście od typowej zabawy do pracy, a następnie do lekcji szkolnej. W grze dydaktycznej dziecko ma rozwiązać zadanie, a więc wykonać pracę, a jej wynik sprawdzić. Gry dydaktyczne służą przede wszystkim rozwijaniu procesów poznawczych w toku nauki czytania. Chodzi tu o dokonanie analizy wzrokowej znaku graficznego przez porównanie go z innymi, dostrzeganie różnic i podobieństw, kształtów, kierunków, znaków diakrytycznych oraz powiązanie tej umysłowej pracy z brzmieniem, z reprodukcją głosową. Analiza dźwiękowa znaku synchronizuje się w tym procesie z analizą wzrokową. Wymaga tego poprawne rozwiązanie zadania ba zasadzie ustalonej reguły dydaktycznej. Rozwiązaniem kieruje emocjonalne pobudzenie dzieci - dążenie do osiągnięcia wyniku , dającego się sprawdzić.
W początkowej nauce czytania możemy stosować gry przy wyodrębnianiu liter.
Nauczyciel rozdaje każdemu dziecku tekst , w którym dzieci zaznaczają czerwoną kredką literę i , zieloną u. Następnie zestawiamy wyniki. Jakich liter było najwięcej ? Jakich najmniej? Pracę punktujemy.
Innego rodzaju ćwiczeniami , prowadzonymi na krótkim tekście jest wyodrębnianie liter występujących w wyrazach, a następnie odczytywanych przez nauczyciela.
Kto uzbierał więcej wyrazów z literą e, a kto więcej z literą u ?
Jedna z odmian gry w Listonosza . Listonosz wręcza każdemu dziecku kopertę, w której są kartki z parami wyrazów różniących się jedną literą , oprócz tego inne wyrazy, których nie można połączyć w pary tego rodzaju. Dzieci dobierają w pary wyrazy, pozostawiając na boku kilka kartek z wyrazami, których nie da się połączyć. Zadanie punktujemy.
Zabawy i gry dydaktyczne kształtujące poprawną wymowę dziecka.
Stanowią one podstawę rozpoczynania nauki czytania. Wszelkie wady wymowy, a nawet wymowa nieustalona , uniemożliwiają lub co najmniej utrudniają dokonywanie analizy słuchowej wyrazów. Toteż na ćwiczenia artykulacyjne , oddechowe zwracamy szczególną uwagę. Kształcenie poprawnej artykulacji jest podstawowym problemem w przygotowaniu do czytania.
Przykłady gier i zabaw oraz krótka charakterystyka
Zabawa „Miś bawi się razem z nami”
Każde dziecko otrzymuje lizak ; na jednej stronie narysowany jest miś. Nauczycielka umawia się z dziećmi, że będzie wymieniała różne słowa, gdy usłyszą w słowie głoskę a na końcu / lub inną wg polecenia/ podnoszą lizak z misiem. Kto poprawnie wykona zadania, otrzymuje czerwona kropkę.
Zabawa „Telefon bez drutów”
Zabawa ta służy nie tylko nauce czytania , ale również ćwiczeniu mowy. Dzieci dzielą się na dwa zespoły. W I i II kolejno nadaje nauczycielka szeptem , ale wyraźnie jakieś słowo / kot, worek , rak/. Dzieci powtarzają to słowo kolejno w podobny sposób siedzącemu obok koledze. Słowo „wędruje” aż do ostatniego dziecka, które je głośno wypowiada. Dzieci i nauczycielka sprawdzają poprawność przekazu. Ostatnie dziecko podchodzi do stolika i układa z liter nadane słowo, nie biorąc już udziału w następnym nadawaniu. Jeżeli zdarzy się pomyłka , koduje to dziecko, które nadawało, ale w następnym nadawaniu nie bierze już udziału. Błędy punktujemy. Wygrywa ten zespół , który popełnił mniej błędów.
„Kostka obrazkowa”
Gra składa się z kostki z kolorowymi obrazkami oraz wyciętymi kartonikami z napisami, które są odpowiednie do kostek. Napisów jest 8. Sześć spośród nich to nazwy narysowanych na kostce przedmiotów, dwa dodatkowe wprowadzamy w celu utrudnienia i stworzenia możliwości wyboru.
„Układanka odwracanka”
W skład gry wchodzą : duże plansze, na których znajdują się szlaczki stanowiące dla dzieci wzory do układania małych kartoników. Małe kartoniki przedstawiające elementy kolorowych szlaczków. Podstawę kompletu stanowią 22 kartoniki, będące odpowiednikami 22 liter alfabetu. Małych kartoników jest tyle , ile ich potrzeba do ułożenia odpowiedniej liczby szlaczków. Na odwrocie każdego kartonika znajdują się litery. Kieszonki wykonane są z przeźroczystego materiału, do których dzieci wkładają małe kartoniki w celu ułożenia szlaczka. Sposób wykorzystania:
Wybieramy dzieciom dowolny szlaczek. Kładziemy tak , by czarna linia znajdowała się zawsze pod szlaczkiem , a elementy w części górnej. Dzieci wkładają do kieszeni kartoniki, dokładnie odtwarzając szlaczek. Następnie odwracają całość szlaczka, by odczytać z tyłu wyraz.
Zabawa dydaktyczna „Po śladach” - Labirynt
Celem zabawy utrwalenie analizy i syntezy wyrazów i odczytywanie wyrazów. Składa się z kompletu kartoników, liter / do każdego kartonika należy dołączyć litery wchodzące w skład wyrazu/. Każde dziecko wybiera sobie jeden kartonik, z kompletu liter wybiera te, które znajdują się w górnych ramkach zgodnie z wzorem. Następnie „sprawdza” literki na dół po wyznaczonych śladach i odczytuje powstały w ten sposób napis.
„Milczek”
Gra składa się z obrazków i podpisów do nich. Nic nie mówiąc kładziemy na tablicy flanelowej kartkę z napisem tato , dzieci spośród obrazków muszą wyszukać odpowiedni, podnoszą do góry , za podniesienie dobrego obrazka / co oznacza prawidłowe odczytanie z tablicy/ dziecko dostaje czerwone kółeczko , a za złe niebieskie. Na końcu zajęcia podliczamy kółeczka i wpisujemy wyniki do tabeli. W następnym zajęciu zmieniam role w „Milczku”. Na tablicy flanelowej wieszam obrazki, a dzieci wyszukują odpowiedni wyraz. Wszystko odbywa się w milczeniu. Nikt nic nie mówi, o nic nie pyta. Dzieci są skupione, myślą i przeżywają.
Domino
Gra składa się z podłużnych kartek przedzielonych na dwie części. Po lewej stronie karty jest napisany wyraz, a po prawej znajduje się obrazek. Obrazek nie stanowi ilustracji wyrazu napisanego na tej samej kartce. Napis pasujący do danego obrazka znajduje się na innej kartce. Zestawiając odpowiednie napisy z ilustrującymi je obrazkami może dziecko ułożyć wszystkie kartoniki w jeden ciąg, w którym na przemian występują obrazki i napisy. Ciąg ten można układać dobierając napisy do obrazków lub obrazki do napisów. Gra ta może być stosowana indywidualnie lub we dwójkę - wtedy wygrywającego nagradzamy punktem.
Por.I. Bartkowska : Rozwój wymowy dziecka przedszkolnego
2 H.Mystkowska: Uczymy czytać w przedszkolu
Wychowanie w Przedszkolu nr 5 1990
Wychowanie w Przedszkolu nr 7 1994