Kultura starożytnego Rzymu. podr. s. 165 - 175 Oprac. RM.
1. Język i pismo starożytnych Rzymian
przynależność etniczna Rzymian: należeli do grupy plemiennej Latynów, posługiwali się zatem
ich językiem, czyli j. łacińskim (lingua latina - dosłownie „język Latynów”, czyli j. łaciński)
Rzymianie na potrzeby j. łacińskiego przejęli pismo alfabetyczne (pod wpływem Greków i Etrusków)
rzymskie inskrypcje epigraficzne (napisy na materiale twardym) w j. łacińskim często zostały zapisane
charakterystycznym rodzajem pisma (zwanym kapitałą kwadratową), z którego wywodzą się
duże drukowane litery
2. Wpływ Etrusków na kształtowanie się kultury starożytnego Rzymu (we wczesnym okresie
rozwoju), więcej o kulturze Etrusków - zob. temat: Początki Rzymu, punkt 3, podr. s. 129 - 131
wpływ Etrusków na kulturę i rozwój cywilizacyjny starożytnego Rzymu: przejęcie przez Rzymian pisma alfabetycznego od Etrusków, wysokiego poziomu kultury materialnej (np. budowa dróg, mostów), organizacyjnych wzorców państwa - miasta, etruskiego wróżbiarstwa
3. Wpływy greckie na kulturę starożytnego Rzymu (zjawisko hellenizacji kultury rzymskiej i jej
religii) - jak pisał Horacy, „podbita Grecja podbiła /swoją kulturą/ swego zdobywcę”, czyli Rzym
4. Literatura starożytnych Rzymian
- „złoty wiek literatury rzymskiej” (I w. pne - I w. ne)
- „srebrny wiek literatury rzymskiej” (II w. ne)
- poezja: Horacy, Owidiusz (np. Ars amandi), Wergiliusz (Eneida- poemat nawiązujący do Iliady i
Odysei, poświęcony Eneaszowi - Trojańczykowi, któremu udało się uciec ze zdobywanej przez Achajów
Troi, a następnie osiedlić się w Italii - w Lacjum, z rodu Eneasza miał wywodzić się Romulus)
- retoryka rzymska: Marek Tuliusz Cyceron (np. mowy przeciw Markowi Antoniuszowi, nawiązujące do
Filipik Demostenesa)
- historiografia i pamiętnikarstwo (zob. odrębną notatkę, temat: Historiografia starożytnego Rzymu)
▪ „Galia est omnis divisa in partes tres...” słynny początek Wojny galijskiej Cezara,
▪ zob. wiersz Z. Herberta, Przemiany Liwiusza (z tomiku Elegia na odejście), który sygnalizuje sposób prezentacji historii Rzymu
przez Tytusa Liwiusza - z punktu widzenia rzymskiej tradycji imperialnej (kultu siły i potęgi Rzymu, który ma moralne prawo do podbojów)
- filozofia: eklektyzm rzymskich filozofów, Seneka, cesarz Marek Aureliusz („Rozmyślania”)
Marek Aureliusz, Do siebie samego - „Powiedzieć sobie z rana: dziś spotkam się z kimś wścibskim, kimś niewdzięcznym, pysznym, podstępnym, złośliwym, niespołecznym. Wszystkie te cechy przydarzyły się im z powodu niewiedzy o dobru i złu. Ja zaś, skoro poznałem naturę dobra, że jest piękne, i zła, że jest haniebne, jak też naturę winowajcy, ze jest moim krewnym, nie przez tę samą krew (...), lecz przez uczestnictwo w umyśle i posiadanie cząstki boskości, ani nie mogę doznać szkody od kogokolwiek z nich, żaden bowiem nie uwikła mnie w to, co haniebne, ani też nie mogę gniewać się na krewnego i nienawidzić go. Urodziliśmy się bowiem do współpracy, jak nogi, jak ręce, jak powieki (...) Działanie więc przeciw sobie nawzajem jest wbrew naturze, a czymże jest gniew i odwracanie się, jeśli nie takim właśnie działaniem?” cyt. za: Z. Kubiak, Literatura Greków i Rzymian, s. 587)
5. Prawo rzymskie
- Prawo XII tablic jako pierwszy spisany zbiór prawa rzymskiego (jego ogłoszenie w 450 r. pne było
przejawem dążeń plebejuszy do uzyskania praw politycznych) - zob. podr.,s. 142 - 143
- zasady i sentencje prawa rzymskiego, np. (podr., s.142)
Dura lex, sed lex. Surowe prawo, ale prawo.
Prius quam exaudias, ne iudices. Nie sądź zanim nie wysłuchasz
Non bis in idem. Nikogo nie należy karać dwa razy za to samo.
Lex retro non agit. Prawo nie działa wstecz.
Salus rei publicae suprema lex esto. Dobro publiczne jest najwyższym prawem.
Audiatur et altera pars. Niech będzie wysłuchana druga strona.
- znaczenie prawa rzymskiego:
▪ przewiduje szczególnie surowe kary za naruszenie własności, zapewnia ojcu dominującą pozycję w rodzinie
▪ najdoskonalsze prawo świata starożytnego (zawiera nie tylko opis konkretnych przypadków - kazusów,
ale także normy ogólne oraz opis procedur sądowych)
▪ wpływ prawa rzymskiego na prawodawstwo późniejszych epok - od średniowiecza do współczesności,
▪ prawo rzymskie to jeden z trzech filarów cywilizacji europejskiej - obok chrześcijaństwa i filozofii greckiej
- Kodeks Justyniana: kodyfikacja prawa rzymskiego dokonana w cesarstwie bizantyjskim w VI w. ne za panowania
cesarza Justyniana Wielkiego (534 r.) dzięki Kodeksowi Justyniana prawo rzymskie poznała średniowieczna Europa
6. Kalendarz rzymski
- początek roku od 1 stycznia (tego dnia rozpoczynała się roczna kadencja konsulów), od 153 pne
- podział roku na 12 miesięcy
- reforma kalendarza dokonana w okresie rządów Juliusza Cezara: wprowadzenie tzw. kalendarza
juliańskiego (od 1 stycznia 45 pne): rok ma 365 dni, co cztery lata rok przestępny liczący 366 dni, podr., s. 43
- rzymskie pochodzenie nazw miesięcy: np. Ianuarius (od boga Janusa), Martius (od boga Marsa),
Julius (na cześć Juliusza Cezara), Augustus (na cześć Oktawiana Augusta)
7. Sztuka starożytnego Rzymu
A. Architektura rzymska
innowacje techniczne w architekturze rzymskiej: cegła, zaprawa murarska (cement), okrągłe łuki, arkady, kopuły
- rodzaje budowli rzymskich: mosty arkadowe ( il. w podr., s. 152), łuki triumfalne (wznoszone
w celu upamiętnienia zwycięstw militarnych, np. il. w podr. s. 165),
akwedukty (wodociągi, przybierające czasem architektoniczną formę wielopiętrowego mostu arkadowego, il. w
podr., s. 152), amfiteatry (np. amfiteatr Flawiuszów zwany Koloseum - il . w podr. s. 161),
termy (miejsca kąpieli, a zarazem życia kulturalno- towarzyskiego w rzymskim mieście),
bazylika (przestronny budynek wyższej użyteczności publicznej, np. miejsce rozpraw sądowych, zebrań publicznych itp.),
u schyłku starożytności (od IV w. ne) formę architektoniczną bazyliki przyjęły chrześcijańskie kościoły
zabytki architektury rzymskiej, np: Panteon (świątynia ku czci wszystkich bogów - il. w podr. s. 168, il. w podr. Operonu, s. 143), Koloseum (il. w podr. s. 161), kolumna Trajana (wzniesiona w celu upamiętnienia podboju Dacji przez cesarza Trajana), Forum Romanum (rynek rzymski), akwedukt Pont du Gard ( il. w podr., s. 152), łuki triumfalne cesarzy Tytusa, Septymiusza Sewera, Konstantyna Wielkiego, termy Karakalii
Witruwiusz - najsłynniejszy rzymski teoretyk architektury, autor dzieła „O architekturze”
rzymskie drogi - podr. s. 165
B. Rzeźba rzymska.
- etruska rzeźba nagrobna - il. podr. s. 131
- rzeźba wilczycy kapitolińskiej - il. podr. s. 127
- realizm służący celom politycznym (zob. il. w podr., s. 132, 140, 153), rzeźba rzymska często
przedstawia polityka lub cesarza, przeważnie ważne nie tyle ciało, sylwetka, co twarz lub symbolika
przykłady rzeźby rzymskiej: np.
▪ posągi Oktawiana Augusta (zob. posąg Oktawiana Augusta jako najwyższego kapłana - podr., s. 155,
zob. propagandową wymowę posągu Oktawiana Augusta - podr., s. 154)
▪ pomnik konny cesarza Marka Aureliusza (umieszczony na Kapitolu), podr. Operonu, s. 147
Malarstwo i mozaika rzymska (zob. il. w podr. 135, 160, 161, 166)
Ruiny Pompei i Herkulanum (dwóch miast zniszczonych w wyniku wybuchu wulkanu Wezuwiusz w 79 r. ne) jako ważne źródło archeologiczne oraz przykład rzymskiej architektury, malarstwa i rzeźby; zob. malowidła z Pompei i Herkulanum - il. w podr. s. 135, 160,161, 184
Monety rzymskie - np. podr. s. 136
8. Religie starożytnego Rzymu A. Religia rzymska
- najważniejsi bogowie rzymscy: „trójca kapitolińska” (Jowisz, Junona, Minerwa), Westa, Janus, Saturn, Mars, Neptun),
- kult bogini Westy - ogniska domowego (rola westalek - kapłanek Westy - w starożytnym Rzymie)
- kult bóstw rolniczych (np. Ceres, Saturn), trójca bóstw plebejskich (rolniczych) - podr., s. 136
- świątynie, np. Jowisza na Kapitolu, Panteon (świątynia ku czci wszystkich bogów, gr. pan - wszystko, theos), s. 168
- wróżbiarstwo jako istotny element religii rzymskiej (przejęte od Etrusków, rola Ksiąg Sybillińskich - zbioru przepowiedni)
- hellenizacja religii rzymskiej jako przejaw synkretyzmu kulturowego (utożsamianie rzymskich bogów
z greckimi, np. Jowisza z Zeusem, Marsa z Aresem, Wenus z Afrodytą, Neptuna z Posejdonem - wprowadzenie kultu panującego (kultu cesarzy) w okresie cesarstwa
▪ apoteoza cesarza (zaliczenie cesarza w poczet bogów) - relacja źródłowa, podr.,s.172 - 173
▪ antyrzymskie powstania Żydów (66 - 73, powstanie Bar Kochby132 - 135) jako przejaw opozycji
wobec narzucania przez Rzymian kultu panującego
▪ przyczyny prześladowań chrześcijan: dążenie cesarzy do narzucenia wszystkim mieszkańcom
cesarstwa kultu panującego (żądanie cesarzy oddawania im czci boskiej) - relacja źródłowa, podr. s. 174
- kryzys religii grecko - rzymskiej i jego przejawy: dominacja formy nad treścią w kulcie religijnym,
nadmierny nacisk na zewnętrzne aspekty kultu oraz obrzędowość, znaczne upolitycznienie religii i
jej powiązanie z państwem i osobą cesarza, żądanie cesarzy oddawania im czci boskiej
- zamknięcie w 529 r. ne Akademii Platońskiej w Atenach przez cesarza bizantyjskiego Justyniana
Wielkiego - ostatniego ośrodka starej religii pogańskiej (grecko - rzymskiej) B. Religie wschodnie na obszarze cesarstwa rzymskiego
- rozprzestrzenianie się na obszarze cesarstwa kultów wschodnich (przyczyny: kryzys religii grecko -
rzymskiej i jej nadmierny formalizm spowodował poszukiwanie przez mieszkańców cesarstwa treści
religijnych odpowiadających potrzebom jednostki)
- najważniejsze kulty wschodnie na obszarze cesarstwa rzymskiego:
▪ kult egipskiej Izydy (il. w podr. s. 168) - relacja źródłowa, podr. s. 173
▪ kult małoazjatyckiej Kybele (Wielkiej Macierzy, bogini płodności i urodzaju),
▪ kult irańskiego Mitry (mitraizm, Mitra był uosobieniem odwagi, braterstwa i lojalności, stąd kult Mitry był
bardzo popularny wśród żołnierzy)
▪ rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa (zob. odrębny temat: Chrześcijaństwo i Kościół w świecie późnego antyku)
C. Chrześcijaństwo (zob. odrębny temat: C hrześcijaństwo i Kościół w świecie późnego antyku)
9. Rola igrzysk w kulturze starożytnego Rzymu - podr. s. 161 (opis il.), s.163 (źródło i opis il.),
s.166 (opis il.), s.167 (opis il.), s.186 (tekst źródłowy), polityczne i społeczne funkcje hasła „panem et circenses” („chleba i igrzysk”) w starożytnym Rzymie
10. Wpływ podbojów na zmiany w mentalności i stylu życia starożytnych Rzymian - Pliniusz Starszy uważał, że bogactwa podbitych prowincji (zwł. Azji i Grecji) zdeprawowały Rzymian:
„Zbytkiem zaraziła Italię podbita Azja (...) Rzym zatracił swoją wstrzemięźliwość w kupowaniu, a w minionym
okresie 57 lat społeczeństwo nauczyło się nie tylko podziwiać, ale i kochać przepych cudzoziemski. Także
zwycięstwo nad Achają ogromnie przyczyniło się do rozluźnienia obyczajów (...) Do wzrostu przepychu
przyczyniło się wreszcie zburzenie Kartaginy. Tak złożyły się losy, że kiedy tylko znaleziono upodobanie w
występnym zbytku, nastręczyła się też do niego okazja” (cyt. za: WHS, t. 3, s. 282)
- filozofia życia i mentalność bogatego Rzymianina z okresu wczesnego cesarstwa (I w. ne) - „Co się tyczy
Petroniusza, trzeba dodać trochę wiadomości, jak żył. W dzień spał, noc poświęcał obowiązkom i
przyjemnościom. Jak inni zapobiegliwością , tak on lenistwem doszedł do sławy. Uchodził nie za rozpustnika i
utracjusza, jak większość ludzi, którzy trwonią majątek, lecz za wyrafinowanego znawcę zbytku. Słowa jego i
postępki, im były swobodniejsze i im bardziej cechowały się obojętną niedbałością, tym milej przyjmowano,
jakby były przejawem wrodzonej prostoty. Lecz będąc prokonsulem w Bitynii, a niebawem konsulem, dał się
poznać jako człowiek energiczny i sprawny” (z Roczników Tacyta, cyt. za: Z. Kubiak, Literatura Greków i
Rzymian, s. 547)
- hellenizacja religii rzymskiej oraz wpływ na Rzymian religii wschodnich
- igrzyska w kulturze starożytnego Rzymu (zob. punkt 8)
- zob. il. w podr. s. 135, 184
11. Romanizacja prowincji rzymskich - osadnictwo Rzymian na obszarach podbitych (w rzymskich
prowincjach) oraz przyjmowanie rzymskich wzorców kulturowych (w tym j. łacińskiego) przez ludność
podbitych obszarów (ludność nierzymską), formy romanizacji prowincji:
▪ osadnictwo rzymskich proletariuszy w niektórych prowincjach imperium (np. Galia, Dacja, północna Afryka)
▪ dłuższe przebywanie legionów rzymskich na danym terenie i ich wpływ na procesy
urbanizacyjne (niektóre obozy legionów rzymskich stały się z czasem nowymi miastami), np. Vindobona
(Wiedeń), Augusta Treverorum (Trewir), Colonia Agrippina (Kolonia), Argentoratum (Strasburg), Castra Regina
(Regensburg), Londinum (Londyn)
▪ przyjmowanie rzymskich wzorców kulturowych (niekiedy wraz z j. łacińskim) przez ludność
podbitych obszarów, w tym kultu cesarza oraz akceptacja przez nie „pax romana” (stabilizacji
politycznej i pokoju w ramach imperium rzymskiego)
▪ rozszerzanie się zasięgu obywatelstwa rzymskiego (stopniowo coraz więcej mieszkańców imperium
o różnym pochodzeniu etnicznym uzyskuje status obywateli rzymskich, wszyscy w okresie panowania
cesarza Karakalli w 212 r. ne)
12.„Siedem wzgórz piętrzy się” - topografia „Wiecznego Miasta” (analiza planu miasta Rzym i jego rozwoju terytorialnego w starożytności)
- wzgórze Palatyn jako najstarsza część Rzymu (Palatyn obejmuje obszar miasta założonego przez Romulusa)
- miasto Rzym okresu królewskiego i republiki, mapa w podr., s. 132
▪ siedem rzymskich wzgórz (mapa w podr., s. 132
▪ Forum Romanum - główny plac Rzymu, w dolinie między Palatynem a Kapitolem
▪ świątynia Jowisza na Kapitolu (umieszczono tam m.in. słynną rzeźbę wilczycy - podr., s. 127
▪ wilczyca kapitolińska jako symbol Rzymu (podr. s. 127)
▪ Mur Serwiański (mur obronny Rzymu, którego wzniesienie w VI w. pne tradycja przypisuje przedostatniemu królowi - Serwiuszowi
Tuliuszowi - tabela w podr., s.131) - miasto Rzym w okresie cesarstwa, mapa w podr., s. 176
▪ relacja źródłowa - miasto Rzym za Augusta, podr. s. 159
▪ Mur Aureliański wzniesiony z inicjatywy cesarza Aureliana w II połowie III w. ne - w okresie rosnącego zagrożenia ze strony obcych
ludów
13. Życie codzienne starożytnych Rzymian: opisy il. s. 135,140,152,160, 161,166, 167, 184, teksty źródłowe, s.162, 185 - 186; L. Winniczuk, Zwyczaje i obyczaje starożytnych Greków i Rzymian
1