NARZĘDZIA POLITYKI PIENIĘŻNEJ
BANKU CENTRALNEGO
1. Stopa rezerw obowiązkowych - minimalna relacja rezerw gotówkowych do wkładów, jaką muszą utrzymywać banki komercyjne (handlowe) na mocy decyzji banku centralnego
Stopa ta jest formą podatku - im wyższa jest stopa rezerw obowiązkowych, tym relatywnie większa część aktywów musi być utrzymywana przez banki komercyjne w formie rezerw obowiązkowych (oznacza to spadek możliwości kredytowych ww. banków).
W sytuacji, gdy bank centralny wymaga utrzymywania rezerw obowiązkowych ponad poziom, który przezorne banki utrzymywałyby i tak w każdych warunkach, następuje ograniczenie zakresu kreacji wkładów bankowych, obniżenie wartości mnożnika kreacji pieniądza i zmniejszenie podaży pieniądza (M1) przy każdym poziomie bazy monetarnej (M0).
Sposoby „omijania” ograniczeń wynikających z konieczności utrzymywania wysokiej stopy rezerw obowiązkowych przez banki komercyjne:
pożyczanie pieniędzy od banku centralnego (sposób nieskuteczny, ponieważ bank centralny może również podnosić stopy procentowe od udzielanych kredytów),
skłonienie sektora poza bankowego do zamiany gotówki na wkłady bankowe (poprzez podnoszenie stopy oprocentowania wkładów terminowych lub wydłużanie czasu otwarcia banków),
przeprowadzanie operacji bankowych poza granicami kraju
2. Stopa redyskontowa - stopa procentowa stosowana przez bank centralny przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym
Przykład:
załóżmy, że minimalny bezpieczny poziom relacji gotówka/wkłady wynosi 10% (wynika to albo z decyzji banku centralnego o ustaleniu minimalnego poziomu stopy rezerw obowiązkowych, albo z oceny sytuacji gospodarczej przez banki komercyjne),
załóżmy, że rzeczywista stopa rezerw gotówkowych wynosi 12%
Pytanie: czy bankom komercyjnym opłaca się obniżyć stopę rezerw gotówkowych do poziomu 10%?
W celu udzielenia odpowiedzi na tak postawione pytanie, należy porównać korzyści (możliwe do uzyskania przez banki komercyjne odsetki od udzielonych dodatkowych kredytów) oraz koszty pojawienia się ewentualnej paniki finansowej na rynku, która mogłaby spowodować, że stopa rezerw obowiązkowych spadłaby poniżej 10%.
Możliwe są dwa warianty:
pierwszy, gdy rynkowa stopa procentowa = stopie redyskontowej = 8%
W takiej sytuacji banki komercyjne zawsze mogą pożyczyć gotówkę na 8%, w przypadku, gdy stopa rezerw spadnie poniżej 10%. Banki komercyjne obniżają więc stopę rezerw gotówkowych do poziomu 10%, aby móc zarabiać na dodatkowo udzielonych kredytach (w przypadku pojawienia się paniki finansowej na rynku, banki komercyjne nie mogą ponieść strat, ponieważ koszt zaciągnięcia kredytu na „wyrównanie” stopy rezerw do minimalnego wymaganego poziomu (10%), będzie wynosił 8%, czyli dokładnie tyle samo, ile banki zarabiają na udzielanych kredytach)
drugi, gdy rynkowa stopa procentowa = 8%, natomiast stopa redyskontowa = 10%
W takim przypadku bankom komercyjnym nie opłaca się udzielać kredytów na 8%, ponieważ, gdy będzie mu brakować pieniędzy (w razie pojawienia się paniki finansowej), to będzie musiał je pożyczyć od banku centralnego na 10% - czyli, że poniesie stratę (zarabiał na kredytach tylko 8%, a teraz musi płacić odsetki od zaciąganych kredytów w wysokości 10%).
Banki komercyjne będą więc utrzymywać swoje rezerwy wg stopy rezerw = 12%. Wkłady bankowe są teraz mniejszą wielokrotnością rezerw gotówkowych, niż w przypadku utrzymywania rezerw gotówkowych na poziomie 10% wkładów - spada wartość mnożnika kreacji pieniądza, czyli że podaż pieniądza (M1) jest mniejsza dla każdego poziomu bazy monetarnej (M0).
3. Operacje otwartego rynku - polegają na zmianie wielkości bazy monetarnej przez bank centralny w wyniku sprzedaży (następuje wtedy zmniejszenie bazy monetarnej) lub zakupu (następuje wtedy zwiększenie bazy monetarnej) papierów wartościowych na otwartym rynku.
a) załóżmy, że bank centralny sprzedaje obligacje o wartości
1 mln złotych - nie ma znaczenia, czy transakcja tego rodzaju zawierana jest z bankami komercyjnymi (w takim przypadku następuje natychmiastowy spadek poziomu ich rezerw gotówkowych), czy też z podmiotami spoza sektora bankowego (wówczas ludność wypisuje czeki w ciężar swoich rachunków (wkładów) bankowych, a w konsekwencji rezerwy banków komercyjnych również obniżają się),
b) załóżmy, że bank centralny kupuje obligacje o wartości
1 mln złotych - następuje dopływ gotówki do systemu bankowego i rezerwy banków komercyjnych rosną, zarówno w przypadku, gdy bank centralny kupuje obligacje od banków komercyjnych, jak również gdy kupuje je od ludności, która lokuje znaczną część uzyskanych ze sprzedaży obligacji pieniędzy na rachunkach bankowych)
4. Pułapy kredytowe - odgórne (administracyjne) ograniczenie możliwości kredytowych banków komercyjnych przez władze monetarne. Narzędzie stosowane głównie w gospodarce centralnie planowanej (nakazowo-rozdzielczej).
5. Perswazja - apelowanie przez bank centralny do banków komercyjnych o ograniczenie skali ekspansji kredytowej. Jest to narzędzie o ograniczonej skuteczności - banki komercyjne nie muszą postępować zgodnie z zaleceniami banku centralnego.
Narzędzia 1 i 2 wpływają na wartość mnożnika kreacji pieniądza, natomiast narzędzie 3 na wielkość bazy monetarnej.
Bank centralny - naczelna instytucja systemu bankowego każdego kraju. Współczesna instytucja banku centralnego jest wynikiem ewolucji, która datuje się od założenia w 1694 Banku Anglii. Doprowadziła ona do zróżnicowania zakresu działania, uprawnień, stopnia autonomii, funkcji i narzędzi działania banków centralnych w różnychkrajach.
Bank centralny spełnia cztery podstawowe funkcje:
1) jest bankiem emisyjnym, tzn. jedynym bankiem uprawnionym do emisji pieniądza. Wyjątkiem jest tu system bankowy Stanów Zjednoczonych, w którym prawo do emisji jednolitej waluty (dolara) ma 12 Rejonowych Banków Rezerwy Federalnej (System Rezerwy Federalnej),
2) jest bankiem banków. Funkcja ta przejawia się w kilku płaszczyznach: bank centralny nadzoruje operacje banków komercyjnych, dokonywane zarówno w walucie krajowej, jak i walutach obcych. Udziela im pożyczek na rozszerzenie działalności kredytowej, a stopa ich oprocentowania wyznacza pośrednio stopy oprocentowania kredytów i depozytów w bankach komercyjnych. Ustala stopy rezerw obowiązkowych, regulując zgodnie z potrzebami gospodarki aktywność kredytową banków komercyjnych (polityka pieniężna),
3) BC jest bankiem państwa - gromadzi dochody i realizuje wydatki budżetu państwa, udziela rządowi kredytów na sfinansowanie deficytu budżetowego, zarządza długiem publicznym, dokonuje operacji otwartego rynku, gromadzi rezerwy złota i dewiz,
4) jest bankiem gospodarki narodowej. Reguluje podaż pieniądza, utrzymując ją na poziomie dostosowanym do aktualnych potrzeb gospodarki, zapewnia dostępność i określa warunki kredytowania oraz reguluje wartość wymienną waluty. Działania te zmierzają do zapewnienia wewnętrznej stabilności gospodarki i jej rozwoju.
Bank centralny współpracuje z bankami centralnymi innych krajów, przede wszystkim w zakresie międzynarodowej wymiany walutowej w celu stabilizacji lub regulacji kursów. Bank centralny jest z reguły własnością skarbu państwa, a jego dochody są składnikiem dochodów budżetu państwa. W Polsce bankiem centralnym jest Narodowy Bank Polski.
8