ROZDZIAŁ VI ŚREDNIOWIECZE
Początek średniowiecza: 476 r. czyli upadek Cesarstwa Zachodnio Rzymskiego. Jako koniec średniowiecza przyjmuje się rok 1492(odkrycie Ameryki przez Kolumba). Niektórzy łączą koniec epoki z upadkiem Konstantynopola w 1453 r. inni z wybuchem Reformacji w 1517 r. lub z początkami oświecenia (schyłek XVII w.). Termin wprowadzili humaniści w XV-XVI w. Wyróżnia się wczesne (od XI w.), pełne(XI-XIII w.) i późne(XIV-XV) średniowiecze. Średniowiecze było epoką wybitnie religijną i takie również było wychowanie. W przeciwieństwie do starożytności nie chodziło o kształcenie indywidualności. Artyści tworzyli anonimowo. Położono nacisk na ascezę. Ze szkoły usunięto wychowanie fizyczne. Ciało powinno być poddane duchowi. Zrezygnowano z nauki greckiego. Pojawili się uczeni chrześcijańscy stanowiący między kulturami pomost. Nastąpił wielki rozwój szkolnictwa w Europie.
Boecjusz, ostatni Ojciec Kościoła, wykształcony w Akademii Platońskiej, wywodził się z rodu Anicjuszy. Filozof, znawca greki, matematyki, astronomii i konstrukcji. Udostępnił średniowieczu geometrię Euklidesa i astronomię Ptolemeusza oraz filozofię Arystotelesa. Planował przetłumaczenie dzieł greckich na łacinę. Jego dzieło „O pocieszeniu, jakie daje filozofia”(napisane po części prozą i wierszem w więzieniu skazany za obrazę majestatu) było popularne w średniowieczu, tłumaczone na wiele języków stało się lekturą w szkołach zakonnych XVI-XVIII w. Boecjusza nazywano „pierwszym scholastykiem”. Zainicjował nauczanie zwane „szkolarstwem”. Sformułował scholastyczną zasadę łączenia wiary i wiedzy. Nauczyciel metody scholastycznej. Zaprzeczył go(rozdział między wiarą a wiedzą) Wilhelm Ochham nazwany z tego powodu „ostatnim scholastykiem”. Boecjusz zapewnił ciągłość kultury Zachodu od starożytności do średniowiecza.
Kasjodor z rodu wywodzącego się z Syrii. Doradca Teodoryka Wielkiego, urzędnik państwowy, uczeń Boecjusza. Wraz z papieżem Agapitem I dążył do utworzenia w Rzymie chrześcijańskiej uczelni teologicznej na wzór szkół w Aleksandrii i Nisibis. Z powodu śmierci papieża (536r.) wycofał się z założył w 557 r. klasztor Vivarium będący też szkołą. Polecił kopiować dzieła Starożytności zapoczątkowując zwyczaj przepisywania dzieł w klasztorach. W ramach podniesienia wykształcenia duchownych dał w kompendium pt.”Nauki boskie i ludzkie” zarys wiedzy niezbędnej. Tak jak Św. Augustyn twierdził,że nie można wyjaśnić fragmentów Pisma św. bez znajomości sztuk wyzwolonych. Jako pierwszy połączył kształcenie teologiczne z naukami świeckimi. Od tego czasu sztuki wyzwolone przyjęto przez szkoły chrześcijańskie. Boecjusz i Kasjodor dążyli do udostępnienia przyszłym pokoleniom dorobku greckiej i rzymskiej starożytności klasycznej.
Izydor z Sewilli potomek sławnego rodu rzymskiego w Kartaginie, spadkobierca erudytów starożytnych, najwybitniejszy uczony VI i VII w. Od jego imienia pochodzi nazwa epok : renesans izydoriański. Podjął się uporządkowania całej wiedzy ówczesnej w encyklopedii pt. „Początków czyli etymologii ksiąg 20”. Etymologie Izydora stały się podstawą nauczania na wszystkich poziomach. Życie ludzkie i jego wychowanie dzieli na 6 stopni:niemowlęctwo, dzieciństwo, młodzieńczość, młodość, dojrzałość i starość. Jako uczony stawiał sobie podobne cele jak Boecjusz i Kasjodor, zachowania wszystkiego z kultury antycznej, uświęcenia triumfu Kościoła i stworzenia warunków dla zlania się dwóch kultur: rzymskiej i panującej wówczas w Hiszpanii kultury gockiej.
DRUIDZI kapłani cetltyccy, którzy prowadzili szkoły do czasu jej ewangelizacji (432-460) przez Patryka w Irlandii, która uniknęła panowania rzymskiego. Po przyjęciu chrześcijaństwa wstępowali do klasztorów kościoła iroszkockiego będących ośrodkami chrześcijańskiej kultury, nauki, szkolnictwa i wychowania w Irlandii. Mnisi irandzcy do najazdów Normanów (IX w.) wykazywali dużą aktywność w chrystianizacji Szkocji i Anglii oraz kontynentu europejskiego. Zwalczani przez benedyktynów przyczynili się do podniesienia poziomu umysłowego ich samych.
BENEDYKTYN założycielem zakonu benedyktynów był św. Benedykt z Warsji. Ich hasłem było: ora et labora „módl się i pracuj”.Ich obowiązkiem była codzienna lektura indywidualna. Pierwszy klasztor powstał w 529 r. na Monte Cassino. Każdy klasztor powinien posiadać własną bibliotekę i kopistów oraz szkołę dla kształcenia świeckich. Wśród benedyktynów pozycję zdobył uczone angielski doktor kościoła Czcigodny Beola, archeolog, filozof i matematyk, autor „Historia kościelna narodu angielskiego”. Nauczyciel nawiązywał do pisarzy starożytnych: Pliniusz Starszy, Sw. Ambroży. Pisał na temat gramatyki łacińskiej, opracował słownik poprawnej łaciny. Innym znanym uczonym benedyktyńskim był twórca tzw. renesansu karolińskiego, Anglik Alkuin z Corku , który został kierownikiem szkoły pałacowej Karola Wielkiego. Benedyktyni przyczynili się do przechowania tradycji i kultury rzymskiej. Św. Benedykt został uznany patronem Europy. Dla podkreślenia związku z dawnym Cesarstwem Rzymskim papież Leon III koronował Karola Wielkiego w 800 r. w Rzymie na cesarza rzymskiego. Aktem tym reaktywowano zachodnie cesarstwo rzymskie (ku niezadowoleniu Bizancjum).Ze swej stolicy w Akwizgranie cesarz chciał uczynić drugi Rzym. Cenił znajomość łaciny i greki. Na wzór szkół rzymskich zorganizował słynną szkołę pałacową przeznaczoną dla rodziny królewskiej i synów arystokracji. Reforma karolińska w dziedzinie nauki i oświaty zasadziła się na elementach tradycji germańskiej, antycznej, kulturze rzymskiej i chrześcijańskiej. Podstawą nauczania w szkole pałacowej było 7 sztuk wyzwolonych, wzbogaconych o naukę o piśmie świętym. Podręcznik pisał Alkuin. W szkole nauczano zasad kancelaryjnych - umiejętności redagowania dekretów królewskich i cesarskich. Szkoła pałacowa stała się centralnym elementem tzw. odrodzenia karolińskiego. Alkuin opuścił ją i osiadł w 796 r. w opactwie św. Marcina w Tours, gdzie przyczynił się do rozkwitu miejscowej szkoły. Pod wpływem Alkuina Karol Wielki przyjął teokratyczną interpretację swej władzy. W opactwach, parafiach chciał widzieć ośrodki kultu religijnego i kultury. Zarządził by klasztory przyjmowały uczniów w celu nauczania pisma, psałterza, kalendarza i śpiewu kościelnego.
Nauka i kultura w czasach Karola Wielkiego miała charakter elitarny. Większe upowszechnienie nauki nastąpiło w XII w. Wtedy miał miejsce wielki rozwój nauki i filozofii. Powstała warstwa społeczna zawodowych intelektualistów, czyli inteligencji europejskiej. Wzrosło zainteresowanie kultura starożytna (renesans XII w.). Paryż stał się najważniejszym centrum szkolnym i naukowym. Do Paryża ściągali klerkowie (studenci). Powstała nowa filozofia i teologia scholastyczna. Autorem tego traktatu scholastycznego był Piotr Abelard nawiązujący do filozofii Boecjusza. Arabowie interesowali się filozofia grecką ze względów religijnych. Tłumaczyli dzieła greckie na język arabski. Gromadzili biblioteki i tworzyli szkoły czytania i pisania przy meczetach i szkoły wyższe np. w Kordobie. Współpracowali z uczonymi żydowskimi, w Kordobie obok szkoły arabskiej była szkoła- Akademia Żydowska (Jesziwot ) intelektualne centrum judaistyczne. Uczeni chrześcijańscy w X w. zaczęli studiować pismo arabskie w celu zapoznania się z filozofia grecką. Do poznania kultury i filozofii greckiej przyczyniły się wyprawy krzyżowe od XII do XIII w. (odzyskanie ziemi świętej przez muzułmanów). Chrześcijanie handlowali dziełami starożytnych z arabami. Łacina na zachodzie była językiem nauki. Uczeni arabscy wywierający wpływ na twórców scholastyki: Awicenna, Awerroes, żyd Majmonides- inspiratorzy Arystotelesa. Rozwijały się wszystkie typy szkolnictwa.
Klasztory od dawna przejmowały role ośrodków naukowych i szkolnych. Alkuin, który został w 796 r. opatem w Tours kształcił nauczycieli. Jego wychowankowie na słynnych szkołach w Europie. Klasztory gromadziły biblioteki ( św. Benedykt). W klasztorach kultywowano wiedzę teologiczna i studiowano starożytnych. W przyklasztornych szkołach, zwanych zewnętrznych, wiedzę elementarna zdobywała młodzież świecka wywodząca się z arystokracji. W X-XI w. w okresie reform kościelnych : kluniackiej i gregoriańskiej, zainteresowanie benedyktynów naukami świeckimi spadło. Zniesiono przyklasztorne szkoły zewnętrzne. Reforma gregorianska doprowadziła do większego uniezależnia Kościoła od władzy cesarza.
Politycznej rywalizacji dwóch uniwersalizmów średniowiecznych- papiestwa i cesarstwa- towarzyszył rozwój prawa i szkolnictwa kościelnego. Zaczyna rozwijać się szkolnictwo katedralne i parafialne. Te postanowienia o tworzeniu szkół parafialnych wydał w (Francja) w 529 r. W IX w. tym szkolnictwem interesują się papieże Eugeniusz II i Leon IV. Pierwszy z nich zarządził w 826 r. organizację szkół w siedzibach biskupów, a drugi w 853 r. nakazał tworzenie przy każdym kościele szkół. Wielkim impulsem do rzeczywistego rozwoju szkolnictwa kościelnego i katedralnego, kolegiackiego, parafialnego i zakonnego, stały się uchwały soborów laterańskich III z roku 1179 i IV z 1215r. Na wzór katedralnych powstały szkoły przy kościołach kolegiackich. Jedne i drugie początkowo dla wyższego duchowieństwa świeckiego. Najsłynniejsza katedralna w Paryżu i w Leodium (nazywanego Atenami północy). Zakony realizowały własne studia. Od XII w. szkoły katedralne i kolegiackie dostępne były dla młodzieży duchownej i świeckiej. W czasach Innocentego III powstają zakony : dominikanie i franciszkanie, stawiający sobie cele duszpastersko- misyjne i edukacyjne. Pojawienie się uniwersytetów (XII-XIII w. ) przysłoniło ich znaczenie. Szkolnictwo parafialne (istniało już w czasach karolińskich) zaczęło rozwijać się w XIII w., z programem podporządkowanym Kościołowi. Zakres nauczania zależał od środowiska, w którym znajdowała się szkoła. Powszechne u schyłku wieków średnich. Szkoły katedralne, kolegiackie, parafialne, studia zakonne rozwijały się w Polsce, która przyjęła chrześcijaństwo w wersji zachodniej i rzymskiej. Symbolem był chrzest Mieszka I w 966 r. Dwa lata później w Poznaniu pierwsze biskupstwo polskie. Rozwinęły się ośrodki zakonne: benedyktynów, cystersów, dominikanów, franciszkanów. Szkoły wzorce czerpały z Europy zachodniej. Szkoły katedralne w Polsce pojawiają się w końcu XII w. a rozwijają się w XIII- XIV w. W okresie rozbicia dzielnicowego ( 1138-1320). Nastąpiła emancypacja Kościoła spod władzy książęcej. Do miast napływała ludność niemiecka, która zakładała szkoły. Polacy również wyjeżdżali na studia zagraniczne. 1215-1364 r. w Polsce było 13 szkół katedralnych i 14 przy kolegiatach. W końcu XV w. odpowiednio 17 i 30. Uchwały soboru laterańskiego IV z 1215 r. przyczyniły się do szybszego tworzenia szkół parafialnych. Początkowo powstawały w miastach, z czasem na wsi. Przyspieszenie ich rozwoju spowodowała fundacja Akademii Krakowskiej.
Zapotrzebowanie na naukę doprowadziło do wykształcenia nowego typu szkoły- uniwersytetu. Powstał w Europie, skupiał uczniów, studentów i profesorów. Niektóre uniwersytety tj. w Bolonii, Paryżu, Oksfordzie skupiały młodzież i profesorów z całego świata. Miały charakter uniwersalny w ramach chrześcijaństwa zach. Posiadały 3 przywileje: AUTONOMII, MONOPOLU NADAWAIA STOPNI NAUKOWYCH,oraz PRAWA DO STRAJKU. Wszystkie uniwersytety średniowieczne były podobnie zorganizowane. Posiadały 4 wydziały czyli: fakultety,wydział niższy sztuk wyzwolonych i 3 wydziały wyższe: teologii,prawa i medycyny (studia dopiero po ukończeniu wydziału sztuk). Na wydziale sztuk studiowano w wieku od 14-20 lat. Doktorat po 6 latach. Na prawie i medycynie od 20- 25 lat. I uzyskiwano doktorat. Najdłużej trwały studia teologiczne (doktorat dopiero po ukończeniu 35 roku życia). Studenci organizowali się w nacje- grupy z danego kraju. Rozkwit uniwersytetów nastąpił w XII w. Profesorowie byli uzależnieni od kościoła, utrzymywali się z beneficjów kościelnych. Najwcześniej powstał uniwersytet w Bolonii. Nawiązywał do szkoły prawa rzymskiego (zorganizowane przez IRNERIUSZA). Szkołę bolonską przybierającą postać uniwersytetu (można było uzyskać doktorat z prawa) cesarz Fryderyk I Barbarossa obdarzył w 1158 r. przywilejem pewnej niezależności od władz miejskich. Całkowitą niezależność od władz Bolonii uniwersytet wywalczył w 1322 r. Uniwersytet ten słynął ze studiów prawniczych. Inny typ to Uniwersytet Paryski. Przywileje papieskie otrzymał w 1194 r. Za początek uniwersytetu przyjmuje się rok 1200 (król Fracji Filip August nadał mu przywileje). Organizacja różniła się od bolońskiego. Studenci mieli mniejsza rolę, był to uniwersytet nauczycieli, mistrzów. Główną władzę sprawowali profesorowie. Paryski słynął z teologii. W Europie powstawały uniwersytety o typie mieszanym wzorowane na paryskim i bolońskim. W Italii powstał uniwersytet w Salerno (1173 r.) słynny z nauk medycznych. W krajach północnych najstarszym po paryskim był Uniwersytet w Oksfordzie (na bazie szkolnictwa z XII w.). Przywileje papieskie otrzymał w 1214 r. Pierwsze uniwersytety nie gromadziły dużo młodzieży. Rozkwit uniwersytetów szedł w parze z rozwojem miast. Początek drugiego uniwersytetu angielskiego w Cambridge przypada na 1209 r. (rozruch studencki w Oksfordzie).
W 1222 r. powstał uniwersytet w Padwie, w 1224 r- Neapol, 1240 r.- w Sienie, 1303 r- Rzym, 1308- Perugia, najstarszy w Hiszpanii w Palencji- 1208 r. We Francji poza Paryżem w Tuluzie-1229 r., Montpellier-1289 r., w Awinionie- 1303 r. , Orlean- 1309 r., w Granoble- 1339 r. Właściwy rozwój uniwersytetów był w XIV w. w Europie środkowej: Praga- 1348 r., Kraków-1364 r., Wiedeń-1365 r. Krakowski początkowo na wzór boloński od 1400 forma paryska. Ośrodkiem nauki pozostaje Paryż. Najwybitniejsi uczeni i inni pisali tzw. sumy całościowe, ujecie wiedzy filozoficznej i teologicznej(Głównie franciszkanie i dominikanie): Aleksander z Hales inicjujący szkołę franciszkańska, dominikanie: Albert Wielki i Tomasz z Akwinu. św. Tomasz zapoczątkował kierunek filozofii zwany tomizmem. Byli to twórcy scholastyki „szkolarstwa”, kultury szkolnej (łączenie wiary i rozumu). Wiara wymaga zrozumienia ( u Boecjusza). Filozofia podporządkowana teologii. Scholastyka stała się metodą naukowego myślenie, procesu dydaktycznego. Wiek XIII- złoty wiek scholastyki. W średniowieczu rozwijało się szkolnictwo w diasporze (żydowskiej). Do akademii żydowskich przyjmowano wszystkich niezależnie od pochodzenia społecznego( nawet pogan). Każda gmina żydowska miała szkołę elementarną. Było to dobrze zorganizowane szkolnictwo ludowe. Żydzi to naród Pisma (Księgi). Znali obce języki (pierwszy opis Polski dokonał hiszpański żyd Imbrahim Jakub ok.966 r.). Metody wychowania w średniowieczu były surowe, wspólne dla wszystkich typów szkól: parafialnych, katedralnych, katolickich i zakonnych. Wpajano cnotę pokory i posłuszeństwa, wyrabiano chrześcijańskie skłonności u chłopców. Uczniowie należeli do bractw. W szkole rózga stała się symbolem władzy nauczyciela. Każde przewinienie miało być karane, często kary cielesne. Nie zastanawiano się nad psychiką dziecka. Metody pamięciowe, mnemotechniczne. Ścisła dyscyplina w szkole. Uczniowie mieszkali w ciasnych celach, wyżywienie słabe, przyzwyczajano do długich godzin modlitw w dzień i w nocy. Pedagogika strachu. Szkoła była torturą. Do podstawowych treści nauczania w średniowieczu należała gramatyka łacińska, a po jej opanowaniu uczono „Dystychów Katona”- zasad moralnych. Literaturę starożytna wypierały religijne utwory średniowieczne. Wychowanie retoryczne ograniczano do zasad stylu kancelaryjnego. Astronomię ograniczano o nauki kalendarza kościelnego i ogólnej wiedzy o planetach, a geometrię o wiadomości z dziedziny geografii i opisu Ziemi. Nauka we wszystkich typach szkól miała był przygotowaniem do studiów teologicznych. Dopiero w XVII-XVIII w. wykształciła się świadomość postępu naukowego. Wprowadzono dysputy (zwykła, generalna,magistralna między profesorami) w XIII powstają dla studentów fundacje zwane kolegiami (schronienie i wyżywienie). W Paryżu słynne ufundowane w 1257 r. przez Roberta Sorbona dla 16 studentów teologii (nazwa uniwersytetu w Sorbonie od niego).