Prawo bezpieczeństwa narodowego w systemie prawa

Istota prawa bezpieczeństwa narodowego

Zbiór norm i zasad postępowania regulujących stosunki społeczne, ustanowionych lub uznanych w odpowiedniej formie przez państwo (organy państwa), których realizowanie jest zagwarantowane w ostateczności zorganizowanym przymusem państwowym, określa się jako prawo. Jego rola w państwie jest bezsporna, dzięki normom stanowionym przez właściwe organy określa się reguły postępowania we wszystkich dziedzinach funkcjonowania państwa, organów władzy, sfery rynkowej, trzeciego sektora i poszczególnych obywateli. Nierozerwalny, wzajemny stosunek państwa i prawa sprawia, że odgrywa ono znaczącą rolę w organizacji działań państwa i podmiotów funkcjonujących na jego terytorium. Od charakteru i zakresu prawa (norm prawnych) zależy sprawność organizacji państwa, a tym samym sprawność organizacyjna i funkcjonalna poszczególnych tworów organizacyjnych tworzonych przez państwo i działających w jego imieniu. Należą do nich m.in. organizacje przeznaczone do realizacji celów i interesów państwa, jak: aparat państwowy; organy władzy i podległe im organizacje realizujące cele bezpieczeństwa, w tym bezpieczeństwa narodowego.

Trudno dzisiaj znaleźć taką dziedzinę życia publicznego i prywatnego człowieka, która nie byłaby poddana swoistej penetracji państwa. Jednym z przejawów tej prawidłowości jest stanowienie prawa. Prawo reprezentowane przez liczne źródła prawa powszechnie obowiązującego (konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia i akty prawa miejscowego) oraz prawa wewnętrznego (uchwały, zarządzenia, okólniki, zalecenia) reguluje na różny sposób dziedzinę bezpieczeństwa narodowego, zarówno sferę funkcjonalną (misje, cele, i zadania, powiązania wewnątrz i zewnątrzsystemowe), przedmiotową (zakres działania), jak i organizacyjną (struktury formalne). Od właściwego poznania prawa, stanowionych przez nie norm i zasad, zależy sukces przejawiający się w należytym postrzeganiu bezpieczeństwa narodowego, jego organizacyjnej, przedmiotowej i podmiotowej treści.

Autor od pewnego czasu boryka się z wyzwaniem polegającym na określeniu odpowiedzi na pytania: Jakie związki łączą bezpieczeństwo narodowe z systemem prawa międzynarodowego i krajowego? W jakim stopniu i zakresie państwo i podmioty międzynarodowe zabiegają o realizację misji, celów i interesów bezpieczeństwa przy użyciu środków normatywnych? Jak prawodawstwo krajowe, i za pomocą jakich norm, oddziałuje na podmiotowy i przedmiotowy zakres bezpieczeństwa narodowego? Jakie związki łączą poszczególne rodzaje bezpieczeństwa narodowego, zważywszy na silne związki zachodzące między różnymi gałęziami prawa? To tylko część z nurtujących autora pytań.

Niniejszy artykuł ma na celu prezentację części wyników dotychczasowych żmudnych dociekań, których zwieńczeniem ma być próba ustalenia, a nawet uporządkowania, na gruncie epistemologicznym, ontologicznym i pragmatycznym, podstaw (aspektów) prawnych bezpieczeństwa narodowego. Zadanie to było i jest nadal trudne, ze względu na brak materiału naukowego i publikacji w przedmiotowej materii.

Do podjęcia próby systematyzacji i typologii prawa bezpieczeństwa narodowego upoważniają poglądy teoretyków prawa, dotyczące, jak to określa J.S. Langrod, „[…] procesu różniczkowania się prawa, dzielenia go na charakterystyczne rodzaje, ujmowania w różnych płaszczyznach z rozmaitych punktów widzenia”.

Można przyjąć, dla celów poznawczych i praktycznych, że istnieje możliwość wyodrębnienia z systemu prawa nadzwyczaj złożonej i interdyscyplinarnej grupy źródeł prawa oddziałujących i służących realizacji celów bezpieczeństwa narodowego. Nie ma ona jednak swojej tożsamości, nie da się jej odróżnić od innych utrwalonych w doktrynie gałęzi prawa, a mało tego, będzie czerpała z dobrodziejstwa zarówno prawa międzynarodowego, jak i krajowego, w tym głównie konstytucyjnego, administracyjnego, gospodarczego, ochrony środowiska, karnego i innych. Nie można więc jednoznacznie rozstrzygnąć o jej istnieniu, co w konsekwencji prowadzi do przyjęcia umownego, że prawo bezpieczeństwa narodowego obejmować będzie nie tylko regulacje związane z bezpieczeństwem, lecz także i te, które wspomagają realizację celów bezpieczeństwa narodowego. Brak ustawy o bezpieczeństwie narodowym, mimo mnogości źródeł prawa dotyczących tej dziedziny, które jej jednak nie definiują, stanowi dodatkową przeszkodę w określeniu zakresu tej specyficznej, i umownej „gałęzi” prawa.

Złożoność bezpieczeństwa narodowego przesądza o złożoności prawa regulującego wprost lub pośrednio wspierającego tę dziedzinę. W dzisiejszych uwarunkowaniach, gdy bezpieczeństwa nie rozpatruje się li tylko przez pryzmat zagrożeń militarnych i działalności obronnej państwa, gdy wiele dziedzin aktywności państwa (i społeczeństwa) wiąże się z zapewnieniem wolności od zagrożeń oraz niezakłóconych warunków bytu i rozwoju, działalność prawodawcza w różnych sferach krzyżuje się i nawzajem przenika.

Istotę bezpieczeństwa narodowego można dostrzegać zarówno przez pryzmat dorobku teoretycznego, jak i doświadczenia praktycznego, którego cennym przejawem staje się dorobek prawodawczy danego państwa i środowiska międzynarodowego. Tym samym doszliśmy do jednego z możliwych podziałów prawa regulującego dziedzinę bezpieczeństwa narodowego, a więc na: prawo krajowe i prawo międzynarodowe.

W badaniu problemów bezpieczeństwa narodowego używa się w zasadzie tylko jednego określenia - prawo obronne. Trudno jednak spotkać je w ogólnych podziałach gałęzi (dziedzin) prawa na gruncie nauk prawnych. Jeszcze gorzej jest z „prawem bezpieczeństwa narodowego”, które jedynie w standardzie kształcenia na kierunku bezpieczeństwo narodowe znajduje swoje miejsce pod szerszą nazwą: prawne podstawy bezpieczeństwa. Niestety, śledząc treści dociekań naukowych oraz kształcenia akademickiego w materii bezpieczeństwa narodowego, w tym obrony narodowej, nietrudno zauważyć, że są one podobne, a nawet tożsame. Wynika to oczywiście z obiektywnych, jak i subiektywnych przesłanek. U źródła pierwszych legł ścisły związek obrony narodowej z bezpieczeństwem narodowym, która stanowi jego istotną i szczególną część, a nie tak dawno temu (a często i współcześnie) jest z nim przez wielu utożsamiana. Obiektywny jest także brak dłuższej tradycji nauki o bezpieczeństwie narodowym w nowoczesnym jej ujęciu. Subiektywizm wynika niestety z niedostatku wiedzy o bezpieczeństwie narodowym i o tym, co je odróżnia od obrony narodowej, a niewątpliwie także z faktu braku refleksji teoretycznej na tą problematyką. Czy zatem istnieje możliwość wyróżnienia oddzielnej gałęzi prawa, prawa bezpieczeństwa narodowego lub może tylko prawa obronnego? W drugim wypadku można śmiało mówić o znaczącym dorobku prawnym, który w czystej postaci może nosić umowną nazwę prawo obronne. W Polsce, jak i w wielu innych państwach istnieją swoiste „konstytucje” obrony narodowej (obrony powszechnej, totalnej) w postaci ustaw, dekretów, rzadziej rozporządzeń, regulujących zasadnicze kwestie organizacyjne, funkcjonalne i kompetencyjne w dziedzinie obronnej, a w konsekwencji bezpieczeństwa militarnego. Oprócz tego organy władzy ustawodawczej wydają ustawy regulujące funkcjonowanie państwa w czasie wojny, a organy władzy wykonawczej rozporządzenia, zarządzenia, akty prawa miejscowego oraz akty wewnętrzne. Z powyższego faktu nie może jednak wynikać wniosek, iż istnienie takiego typu źródeł prawa wystarcza, by problematykę obronną regulować tylko i wyłącznie przez ich zastosowanie. Rzecz polega na tym, że prawo obronne może być postrzegane albo jako prawo w sensie przedmiotowym, odnosząc się do pewnego zespołu norm o określonych cechach, regulujących problematykę stricte obronną lub jako prawo stosowane (wykorzystywane) w celu realizacji misji, celów i zadań obronnych państwa, w państwie lub poza jego granicami. W pierwszym wypadku liczba źródeł prawa będzie o wiele mniejsza aniżeli w drugim.

Gorzej jest niestety z prawem bezpieczeństwa narodowego, a ściślej z usystematyzowaniem prawa związanego, mniej lub bardziej, z wartościami, misjami, celami i interesami bezpieczeństwa narodowego. Nie jest ono ani uporządkowane ani nie doczekało się wystarczającego opisu naukowego. Jakie jest zatem wyjście z tej sytuacji, w której zdarza się i tak, że prawo dotyczące obronności państwa i bezpieczeństwa wewnętrznego zalicza się do prawa administracyjnego materialnego?. Po pierwsze należy uznać, że prawo bezpieczeństwa narodowego, w tym prawo obronne jest zjawiskiem o charakterze interdyscyplinarnym, korzystającym z dorobku wielu dziedzin prawa. Po wtóre można przyjąć, że istnieją normy prawne, które regulują problematykę bezpieczeństwa narodowego (w tym obronną) w sensie przedmiotowym i takie, które wspomagają realizację celów bezpieczeństwa narodowego.

Teza 1. Prawo bezpieczeństwa narodowego można postrzegać przedmiotowo, jako część szerszego systemu prawnego, jednak nie jako jednolitą gałąź prawa - system określonej gałęzi prawa, ale jako zbiór (system) źródeł prawa, a w konsekwencji norm prawnych, które mają zastosowanie w realizacji celów bezpieczeństwa narodowego - wyróżnienie według kryterium celowości.

Mając na uwadze takie podejście, uzyskujemy zasadniczą klasyfikację podstaw prawnych w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego, wyróżniającą: prawo bezpośrednio regulujące dziedzinę bezpieczeństwa narodowego oraz prawo wspomagające dziedzinę bezpieczeństwa narodowego. Zanim jednak podejmiemy próbę typologii szczegółowej w/w „rodzajów” prawa, warto poczynić wcześniej istotne z punktu widzenia istoty prawa zastrzeżenie. Otóż w państwach takich jak Polska wiodącą rolę odgrywa ustawa zasadnicza, a więc konstytucja. Jej postanowienia znajdują rozwinięcie w innych ustawach. W państwie demokratycznym obowiązuje wymóg zgodności wszystkich aktów prawnych z konstytucją („Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej"). Jest to tzw. zasada konstytucyjności. Konstytucja jest jednocześnie najważniejszym aktem prawa konstytucyjnego, a więc zespołu norm prawnych określających: ustrojowe zasady funkcjonowania państwa (w tym: podstawy ustroju społeczno-gospodarczego; podział władzy); hierarchię aktów prawnych (w tym rozgraniczenie kompetencji prawotwórczych); prawa, wolności i obowiązki obywatela; sposób tworzenia prawa (w tym hierarchię źródeł prawa); kompetencje i sposób powoływania najwyższych organów państwowych oraz relacje zachodzące pomiędzy organami władzy państwowej. Podkreślone wyżej kwestie, związane z treścią prawa konstytucyjnego sprawiają, że zaliczymy je do jednego z trzech, a zarazem nadrzędnego rodzaju prawa bezpieczeństwa narodowego, w stosunku do prawa bezpośrednio regulującego dziedzinę bezpieczeństwa narodowego oraz prawa wspierającego dziedzinę bezpieczeństwa narodowego (rysunek 1). Taki podział nabiera szczególnego znaczenia w trakcie analizy bezpieczeństwa narodowego, a w tym: sfery organizacyjnej (struktura systemu bezpieczeństwa narodowego, hierarchia podmiotów aparatu zarządzającego); kompetencyjnej (dotyczy właściwości władczych przypisanych organom władzy) oraz relacji wewnętrznych i zewnętrznych aparatu zarządzającego oraz podmiotów wykonawczych.

Do przedmiotowej typologii należy poczynić kilka zastrzeżeń. W grupie prawa bezpośrednio regulującego problematykę bezpieczeństwa narodowego znajdują się rodzaje prawa (żeby nie powiedzieć dziedziny prawa), które formalnie nie występują w nauce o prawie, lecz mają istotne znaczenie dla analiz prawa regulującego dziedzinę bezpieczeństwa narodowego. Są one niejako wyodrębnione, ze względu na cel, spośród istniejących gałęzi prawa. W konsekwencji, w grupie tej można wyróżnić oddzielne rodzaje przepisów prawa, ze względu na ich zawartość treściową i charakter normowanych spraw. Nie wszystkie z nich w jednakowym zakresie, a niektóre tylko częściowo dotyczą bezpieczeństwa narodowego. Wynika to m.in. z tego, że postanowienia wielu przepisów w dziedzinie bezpieczeństwa (np. ochrona ppoż., ochrona środowiska, ochrona konkurencji i konsumentów) nie mają wiele wspólnego z bezpieczeństwem narodowym, w ścisłym - węższym tego terminu znaczeniu, choć dotyczą bezpieczeństwa jako takiego w ogóle.

Z powyższego wynika, że prawo wspierające dziedzinę bezpieczeństwa narodowego to cała reszta (a ściślej większość) norm stanowionych przez różne gałęzie prawa, które nie wiążą się z treścią bezpieczeństwa. Graficznie powinno to wyglądać następująco (rysunek 2).

Kolejna uwaga dotyczy względnej jedynie odrębności poszczególnych rodzajów prawa bezpośrednio regulującego problematykę bezpieczeństwa narodowego. Wynika to przede wszystkim z istoty bezpieczeństwa narodowego. Jest ono bowiem specyficznym, dynamicznym zbiorem wzajemnie powiązanych i od siebie zależnych czynników, składających się na różne szczegółowe rodzaje bezpieczeństwa, jak m.in.: w ujęciu podmiotowym: bezpieczeństwo indywidualne; grupowe i międzynarodowe; w ujęciu przedmiotowym: bezpieczeństwo polityczne; militarne; ekonomiczne; ekologiczne; społeczne; kulturowe; publiczne; powszechne i inne. Ujęciu przedmiotowemu bezpieczeństwa towarzyszy również przedmiotowe ujęcie systemu źródeł prawa regulującego bezpieczeństwo narodowe.

Mając na uwadze takie podejście nietrudno zauważyć, że analizy problematyki bezpieczeństwa narodowego wymagają korzystania z dobrodziejstwa setek (tysięcy?) ustaw i rozporządzeń, zarządzeń i innych aktów prawa powszechnie obowiązującego lub prawa wewnętrznego urzędowania.

Aspekty prawne bezpieczeństwa politycznego

Prawo regulujące bezpośrednio przedmiotową problematykę, ma wymiar międzynarodowy i krajowy. Wynika to z tego, że suwerenność wiąże się z władzą państwa i całokształtem jego władczych kompetencji, wynikających z norm prawa międzynarodowego i krajowego. Prawo międzynarodowe zapewnia poszczególnym państwom suwerenną równość, a co za tym idzie zapewnia wolność od ingerencji innych uczestników stosunków międzynarodowych w wewnętrzne kompetencje państwa. W bezpieczeństwie politycznym chodzi również o to, by poszczególni uczestnicy życia politycznego, i organizujący to życie w państwie, mogli realizować swoje funkcje w sposób niezagrożony, jeśli tylko ich działania nie stoją w sprzeczności z ogólnie przyjętymi normami prawa konstytucyjnego i zwyczajów nie naruszających podstaw ustroju państwa i moralności publicznej.

Suwerenność państwa interesuje nas przez pryzmat niezależności czy niezawisłości, jak przez to, w jaki sposób, i w jakim zakresie, prawo międzynarodowe zapewnia (chroni) bezpieczeństwo polityczne państwa, jako uczestnika stosunków międzynarodowych. Państwo jest prawnie niezależne od innych podmiotów, niezależność tę chroni również prawo międzynarodowe, które traktuje jednakowo poszczególne państwa jako równe pod względem suwerenności, która jest cechą władzy państwowej, personifikuje i reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych.

Prawo krajowe RP dotyczące bezpieczeństwa politycznego normuje wiele kwestii, co wynika przede wszystkim z konieczności zapewnienia ochrony panującego porządku prawnego, porządku konstytucyjnego i suwerennej władzy w państwie. W suwerenności tkwi również źródło pojmowania istoty bezpieczeństwa politycznego w wymiarze wewnętrznym. Bo suwerennym jest państwo, które ma m.in. zwierzchnią władzę nad terytorium i ludnością, która tę władzę uznaje, lub do takiego postępowania jest przymuszona.

Jeśli w wymiarze zewnętrznym bezpieczeństwo polityczne zdominowane jest przez państwo, a ściślej władzę publiczną, to w wymiarze wewnętrznym wzrasta rola podmiotów spoza władzy publicznej. Chodzi więc o zapewnienie warunków niezakłóconego funkcjonowania podmiotów systemu politycznego, a jednocześnie stanu, w którym organizacje i instytucje uczestniczące w życiu politycznym, i organizujące to życie, mogą realizować swoje funkcje w sposób niezagrożony.

Za podstawę typologii wewnętrznych podstaw prawnych bezpieczeństwa politycznego przyjmiemy kluczowe hasła składające się na istotę polityki wewnętrznej państwa. A są to zdobywanie, utrzymanie władzy i poszerzanie jej zakresu. Jednocześnie, by zapewnić ochronę przestrzegania i właściwego stosowania zasad porządku konstytucyjnego, a więc i bezpieczeństwo polityczne, należy określić czyny będące przestępstwami w tym zakresie, kary, środki karne i zabezpieczające oraz zasady odpowiedzialności karnej.

Mając powyższe na uwadze dochodzimy do wniosku, że bezpieczeństwo polityczne, jako dziedzina bezpieczeństwa narodowego RP,  podlega m.in. regułom:

a) prawa międzynarodowego publicznego (krócej prawa międzynarodowego), tj. prawa: traktatów; organizacji międzynarodowych; dyplomatycznego i konsularnego; konfliktów zbrojnych; międzynarodowe karnego; przeciwwojennego oraz dotyczącego praw człowieka.

b) prawa krajowego: Konstytucji RP oraz ustaw regulujących: ustrój państwa (formę państwa i system władzy); pluralizm polityczny; ustrój gospodarczy; ustrój społeczny; status prawny jednostki, prawa, wolności i obowiązki obywatelskie; system prawny i proces legislacyjny w państwie oraz ochronę systemu prawnego; prawo karne; ochronę ustroju RP; prawo azylu; ochrony informacji niejawnych; mediów; prawo dotyczące funkcjonowania Kościołów i związków wyznaniowych.

Aspekty prawne bezpieczeństwa militarnego

Kolejna możliwa do wyodrębnienia ze względu na cel, złożona grupa źródeł prawa obowiązującego w Polsce, służy zapewnieniu bezpieczeństwa militarnego, obejmującego różnorodne działania (środki), których zasadniczym celem jest przeciwdziałanie zagrożeniom mogącym doprowadzić do groźby użycia lub przeciwstawienie się faktycznemu użyciu siły militarnej w stosunkach między różnymi podmiotami, zwykle państwami, przez ochronę i obronę przed tymi zagrożeniami i ich skutkami.

Polskie prawodawstwo, w konstytucji i w ustawie o stanie wojennym, wprowadza niedointerpretowane pojęcie „zbrojnej napaści”, w prawie międzynarodowym zaś używa się wyrażeń: „stosowanie groźby lub użycie siły przeciwko nietykalności terytorium albo niepodległości politycznej któregokolwiek państwa” (Karta NZ) lub „użycie siły zbrojnej przeciw suwerenności terytorialnej lub niezawisłości politycznej innego państwa” (Rezolucja ZO NZ w sprawie definicji agresji). Warto więc wziąć pod uwagę fakt, iż prawo międzynarodowe daje pełniejszą interpretację użycia siły militarnej (przemocy zbrojnej) w stosunkach między państwami, które określa się jako agresję.

Prawo bezpieczeństwa militarnego kojarzyć się może z prawem obronnym, które dotyczy sfery obronności, lecz jest to zbyt uproszczone podejście. Szerzej postrzegane obejmuje:

1) normy prawne zawarte w aktach prawa międzynarodowego na rzecz zapobiegania zjawiskom prowadzącym do groźby użycia siły militarnej, przeciwstawienia się agresji, ochrony przed skutkami konfliktów, okupacji nieprzyjacielskiego terytorium, w tym prawo: organizacji międzynarodowych; humanitarne konfliktów zbrojnych (w tym: przeciwwojenne; ograniczenia walki zbrojnej; ochrony ofiar wojny i dóbr kultury; odpowiedzialności za naruszenie prawa humanitarnego),

2) prawo krajowe bezpieczeństwa militarnego, regulujące zakres, zasady działania i kompetencje różnych podmiotów w zakresie przygotowania i przeciwdziałania faktycznemu zastosowaniu siły zbrojnej, to: prawo przeciwwojenne, obejmujące normy zapobiegania użyciu siły na sposób wojskowy w stosunkach wewnętrznych; prawo obronne stanowione w czasie normalnym - już obowiązujące; prawo obronne stanowione w czasie stanu wojennego, w tym: służące realizacji celów na rzecz obrony państwa; prawo demobilizacji państwa i przywrócenia stanu normalnego; prawo państwa podziemnego - na rzecz zapewnienia ciągłości państwa w czasie okupacji.

Niezwykle obszerne jest prawo krajowe dotyczące bezpieczeństwa militarnego, w tym szczególnie prawo obronne, które reguluje zakres, zasady działania i kompetencje wielu podmiotów prawa krajowego w  dziedzinie obronnej. Ze względu na jego specyfikę poświęćmy jego typologii nieco więcej uwagi.

Prawo krajowe przeciwwojenne, to te akty prawne, które ustanawiają normy chroniące państwo przed użyciem siły na wzór (sposób) wojskowy dla zdobycia władzy politycznej, wymuszenia na legalnej władzy określonych ustępstw lub osiągnięcia korzyści ekonomicznych, ideologicznych i innych. To także normy umożliwiające przeciwdziałanie zagrożeniom konstytucyjnego ustroju państwa i ładu wewnętrznego, prowadzącym do ostrych konfliktów wewnętrznych, w konsekwencji których może dojść do wojny domowej. Musimy mieć na uwadze również te normy prawa krajowego, które chronią przed użyciem siły zbrojnej przez państwo polskie wobec innych uczestników stosunków międzynarodowych lub przez władzę publiczną przeciw podmiotom stosunków wewnętrznych.

Obowiązujący obecnie system prawny, obejmujący swoim zakresem regulacji dziedzinę obronną, tzw. prawo obronne RP ma swoje źródło w minionych realiach. Ostatnie dwadzieścia lat to czas dynamicznych zmian w środowisku bezpieczeństwa, skutkujących koniecznością częstego modyfikowania rozwiązań dotyczących tej dziedziny, determinowanych bieżącą potrzebą. Zachodząca dynamika zmian generowała konieczność nie tylko uchwalania nowych ustaw, ale również wielokrotnego nowelizowania obowiązujących aktów prawnych. 

Podziałów aktów prawa obronnego może być wiele. Wydaje się jednak, że ze względu na praktyczną użyteczność, można przyjąć podział, który opiera się na podejściu według przedmiotowej treści organizacji obrony narodowej. Kierując się powyższym, przyjmiemy następującą typologię krajowego prawa obronnego:

1) prawo konstytucyjne zawierające normy regulujące i oddziałujące na dziedzinę obronną;

2) prawo bezpośrednio regulujące problematykę obronną, a w tym:

a) zawierające normy ustalające ogólną organizację obrony narodowej, obejmujące generalne ustalenia o zasięgu ogólnokrajowym, i dotyczącym wszystkich podmiotów prawa krajowego i dziedzin funkcjonowania państwa,

b) regulujące kompetencje obronne organów państwowych, czyli te akty prawne, w których określono (bezpośrednio lub pośrednio) właściwości, uprawnienia i zadania organów państwa w dziedzinie obronnej,

c) ustalające misje w poszczególnych dziedzinach obrony narodowej, a więc te źródła prawa, które zawierają przepisy dotyczące organizacji i realizacji zadań obronnych w poszczególnych dziedzinach działalności państwa,

d) normy prawne dot. problematyki obronnej, regulowane prawem miejscowym - akty prawne wydawane przez terenowe organy administracji rządowej i organy samorządu terytorialnego,

3) źródła prawa „wspierające” problematykę obronną.

Aspekty prawne bezpieczeństwa ekonomicznego

Pojęcie bezpieczeństwa ekonomicznego ma kilka wymiarów. Po pierwsze wiąże się je nie tylko ze sprawnym funkcjonowaniem państwa, ale również z dobrobytem i zrównoważonym rozwojem społeczeństwa. Po wtóre podkreśla procesualny charakter tego zjawiska. Zaś po trzecie dostrzega istnienie czynników o charakterze wewnętrznym, które mogą również doprowadzić do zaburzeń rozwojowych. Działania na rzecz bezpieczeństwa ekonomicznego, przyjmujące postać środków normatywnych, polegające nie tylko na rozpoznawaniu i przeciwdziałaniu zagrożeniom, ale także na wspieraniu, ochronie, gwarancjach i poręczeniach dla kluczowych sektorów gospodarki, a także gromadzeniu środków publicznych i tworzeniu rezerw i zapasów, będą miały szczególne znaczenie.

Analizują liczną grupę aktów prawnych oddziałujących na problematykę bezpieczeństwa ekonomicznego zauważamy, że w każdym wypadku, gdy chodzi o interesy ekonomiczne państwa, to ono właśnie zabiega o to, by interesy państwa w tym zakresie, przedsiębiorców i obywateli były uwzględniane w przepisach prawa, głównie publicznego prawa gospodarczego, lecz także konstytucyjnego, administracyjnego i karnego, jako dziedzin wspierających. Duże znaczenie dla bezpieczeństwa ekonomicznego mają te normy prawa, które wiążą się z zapewnieniem jego suwerenności i wysokiej pozycji na arenie międzynarodowej, bezpieczeństwem i postępem społecznym, zachowaniem równowagi gospodarczej oraz powiększaniem dobrobytu.

Dla prowadzenia podstawowych analiz można przyjąć podział na następujące grupy:

1. prawo międzynarodowe, w tym wspólnotowe,

2. prawo krajowe RP, a w tym m.in. prawo: konstytucyjne; administracyjne; morskie; górnicze; handlowe; energetyczne; finansowe (budżetowe, dewizowe, celne, podatkowe, publiczne bankowe, rynku finansowego) i karne.

Prawo międzynarodowe w zakresie bezpieczeństwa ekonomicznego obejmuje m.in. kwestie: celne; publicznego obrotu papierami wartościowymi; manipulacji na rynku; prania brudnych pieniędzy, ujawniania, zajmowania i konfiskaty dochodów pochodzących z przestępstwa; finansowania terroryzmu; uczciwego przedstawiania zaleceń inwestycyjnych oraz ujawniania konfliktów; dopuszczalnych praktyk rynkowych; wspólnych reguł przywozu i ochrony przed przywozem towarów subsydiowanych; system kontroli wywozu, transferu, pośrednictwa i tranzytu w odniesieniu do produktów podwójnego zastosowania; przedawnienia w międzynarodowej sprzedaży towarów; wspólnotowego systemu zwolnień celnych; Międzynarodowego Funduszu Walutowego; ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich; orzeczenia wstępnego przez Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich w ochronie interesów finansowych; wspólnego systemu opodatkowania dotyczącego spółek różnych państw członkowskich; swobodnego przepływu towarów, swobody świadczenia usług, rolnictwa oraz polityki transportowej.

Prawo krajowe RP dotyczące bezpieczeństwa ekonomicznego można podzielić na dwie grupy. Pierwsza, to mnóstwo aktów prawnych z zakresu prawa finansowego, administracyjnego, morskiego; górniczego; handlowego; energetycznego etc, oprócz prawa karnego. Druga zaś, to normy prawa karnego w przedmiotowym zakresie, dotyczące przestępstw przeciwko: obrotowi gospodarczemu; obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi; ochronie informacji; wiarygodności dokumentów; mieniu; środowisku; publicznemu; własności intelektualne, a także łapownictwa i płatnej protekcji; o charakterze terrorystycznym; skarbowym oraz stanowiących czyn nieuczciwej konkurencji.

Prawo odpowiedzialności karnej za przestępstwa w zakresie bezpieczeństwa ekonomicznego dotyczące przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu regulowane jest przepisami m.in.: kodeksu karnego oraz ustaw dotyczących:  działalności ubezpieczeniowej; obligacji; prawa bankowego; prawa własności przemysłowej; kodeksu spółek handlowych; obrotu z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa; wykonywania działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym; kredytu konsumenckiego. Kolejna grupa to przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi, znajdujące swoje regulacje w kodeksie karnym, a także ustawach regulujących kwestie: obrotu instrumentami finansowymi; listów zastawnych i banków hipotecznych; oferty publicznej i warunków wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych. Trzecia grupa przestępstw łapownictwa i płatnej protekcji regulowana jest przepisami kodeksu karnego, a także dotyczącymi świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz ustawy o CBA. Kodeks karny reguluje również kwestie przestępstw przeciwko ochronie informacji, przeciwko wiarygodności dokumentów oraz przeciwko mieniu. Przestępstwom przeciwko środowisku poświęcone zostały również przepisy ustaw dotyczących: substancji i preparatów chemicznych; międzynarodowego obrotu odpadami; organizmów genetycznie zmodyfikowanych i Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu definiuje kodeks karny oraz przepisy ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Działalność przestępcza przeciwko własności intelektualnej znajduje swoje odzwierciedlenia w przepisach dotyczących prawa autorskiego i praw pokrewnych. Po raz pierwszy w prawie polskim przestępstwo o charakterze terrorystycznym zostało zdefiniowane w kodeksie karnym. Przestępstwa zaś o charakterze skarbowym, określono w kodeksie karnym skarbowym, a są to przestępstwa przeciwko: obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji; obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami; obrotowi dewizowemu; przeciwko organizacji gier hazardowych. Przestępstwom stanowiące czyn nieuczciwej konkurencji poświęcono odrębną ustawę dotyczącą zwalczaniu tegoż zjawiska.

Aspekty prawne bezpieczeństwa społecznego

Prawo międzynarodowe podejmuje w tym obszarze sprawy: prawa do życia, wolności myśli, sumienia i wyznania, uznawania podmiotowości prawnej istoty ludzkiej; zakazu stosowania tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania; zakazu trzymania człowieka w niewolnictwie, skazywania człowieka za czyn, który nie stanowił przestępstwa w chwili jego popełnienia; zakazu pozbawiania wolności z powodu niemożności wywiązania się ze zobowiązań umownych; prawa do ochrony zdrowia, nauki, odpowiedniego wynagradzania, pomocy socjalnej, rozrywki, do pracy, własności i dziedziczenia, a także prawa kulturalne.

Organizacja państwowa życia społecznego tworzy gwarancje bezpieczeństwa społecznego w dwojakiego typu obszarach: materialno-kulturowym oraz politycznym. Pierwszy z nich obejmuje wszelkie przejawy realizacji potrzeb w wymiarze ekonomicznym, socjalnym i kulturowym. Obszar potrzeb politycznych wiąże się zaś z problematyką praw i wolności obywatelskich (wymiar sprawiedliwości, prawa polityczne).

Prawo krajowe w zakresie bezpieczeństwa społecznego możemy dzielić według przyjętej do tej pory metodyki, w tym wypadku na: prawo konstytucyjne, administracyjne, gospodarcze (publiczne i prywatne), cywilne, pracy, rodzinne, karne i procesowe.

W węższym ujęciu aspekty prawne bezpieczeństwa społecznego zaprezentowane będą według podziału na regulacje w zakresie: prawa międzynarodowego oraz prawa krajowego w zakresie: pomocy społecznej, świadczeń rodzinnych, opieki nad osobami niepełnosprawnymi, prawa pracy, promocji zatrudnienia i łagodzenia skutków bezrobocia, warunków pracy, ubezpieczeń społecznych i opieki i ochrony rodziny i dzieci. Inne obszary wypełniające szerszą materię bezpieczeństwa społecznego omówione były w poprzednich zagadnieniach. Znajdą też swoje miejsce w dalszej części artykułu (bezpieczeństwo ekologiczne, kulturowe, ideologiczne, publiczne i powszechne).

Prawo międzynarodowe w tej materii reguluje kwestie: praw i podstawowych wolności człowieka i obywatela; przeciwdziałania dyskryminacji; praw dziecka; ochrony praw pracowników (w tym młodocianych) i zasad zatrudnienia; niektórych aspektów organizacji czasu pracy; ochrony rodziny i niepełnosprawnych; ochrony praw dziecka; bezpieczeństwa i higieny pracy; ochrony praw wszystkich pracowników migrujących i członków ich rodzin; urlopu rodzicielskiego, równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, a także pomocy prawnej w przedmiotowym zakresie.

Aspekty prawne bezpieczeństwa ekologicznego

Źródła prawa regulujące problematykę bezpieczeństwa ekologicznego możemy podzielić na dwie zasadnicze grupy:

1) normy prawne zawarte w aktach prawa międzynarodowego, w tym wspólnotowego,

2) prawo krajowe bezpieczeństwa ekologicznego - regulujące zakres, zasady działania i kompetencje, organów władzy i administracji publicznej oraz innych organów i instytucji państwowych, przedsiębiorców i innych jednostek organizacyjnych, organizacji społecznych, a także obywateli na rzecz realizacji konstytucyjnego obowiązku dbałości o stan środowiska, a w tym: regulujące ochronę dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne użytkowanie zasobów przyrody; zrównoważone wykorzystanie surowców, materiałów, wody i energii; regulujące działania na rzecz poprawy jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego; służące realizacji przedsięwzięć na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatu; prawo karne; prawo wspierające.

W skład dorobku prawa międzynarodowego w tej materii wchodzą m.in. sprawy: ochrony światowego dziedzictwa naturalnego; oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym; różnorodności biologicznej; bezpieczeństwa biologicznego; dobrowolnego udział organizacji w systemie ekozarządzania i audytu; wspólnotowego systemu kontroli eksportu produktów i technologii podwójnego zastosowania; nadzoru i kontroli przesyłania odpadów; odpowiedzialności za szkody spowodowane zanieczyszczeniem olejami; ochrony dzikiego ptactwa; ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory; zwalczania zanieczyszczeń powietrza przez zakłady przemysłowe; wpływu wywieranego przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko; ograniczania zanieczyszczenia środowiska; dostępu do informacji o środowisku; zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli; zarządzania jakością otaczającego powietrza; kontroli awarii związanych z substancjami niebezpiecznymi; zmian klimatu; handlu przydziałami emisji gazów cieplarnianych; międzynarodowego handlu zwierzętami i roślinami zagrożonymi wyginięciem; ochrony wędrownych gatunków dzikich zwierząt; zakazu prób broni nuklearnej w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą; nie rozprzestrzeniania broni jądrowej; zakazu jej umieszczania i innych rodzajów broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów; zakazu prowadzenia badań, produkcji i zapasów broni biologicznej (bakteriologicznej) i toksycznej oraz o ich zniszczenia; współpracy w dziedzinie badań i wykorzystania przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych; dostępu do informacji, udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępu do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska; ochrony warstwy ozonowej; wczesnego powiadamiania i pomocy w przypadku o awarii jądrowej lub zagrożenia radiologicznego; prawa morza; ochrony środowiska morskiego Morza Bałtyckiego (I Konwencja helsińska).

Prawo krajowe regulujące ochronę dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne użytkowanie zasobów przyrody wynika z normy konstytucyjnej, a także przepisów z zakresu: ochrony środowiska i przyrody; udostępniania informacji o środowisku; rolnictwa ekologicznego; ochrony gruntów rolnych i leśnych; ochrony lasów; prawa wodnego; organizmów genetycznie zmodyfikowanych; ochrony roślin; obrotu z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa; zapobiegania szkodom w środowisku i ich naprawy; handlu uprawnieniami do emisji do powietrza gazów cieplarnianych i innych substancji; rybactwa śródlądowego; prawa łowieckiego; rybołówstwa morskiego; ochrony zwierząt; międzynarodowego przemieszczania odpadów;  zapobiegania zanieczyszczaniu morza przez statki. Zrównoważone wykorzystanie surowców, materiałów, wody i energii wynika z przepisów dotyczących recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji; krajowego systemu ekozarządzania i audytu; ochrony środowiska; handlu uprawnieniami do emisji do powietrza gazów cieplarnianych i innych substancji. Przepisy prawa regulującego działania na rzecz poprawy jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego obejmują sprawy: zakazu prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz o zniszczeniu jej zapasów; utrzymania czystości i porządku w gminach; bezpieczeństwa żywności i żywienia; substancji i preparatów chemicznych; kosmetyków; krajowego systemu ekozarządzania i audytu; ochrony środowiska; odpadów; nawozów i nawożenia; prawa atomowego; zapobiegania szkodom w środowisku i ich naprawy; obowiązków przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami; handlu uprawnieniami do emisji do powietrza gazów cieplarnianych i innych substancji. Z kolei prawo służące realizacji przedsięwzięć na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatu zawarte jest w przepisach dotyczących prawa ochrony środowiska, handlu uprawnieniami do emisji do powietrza gazów cieplarnianych i innych substancji; systemu zarządzania emisjami gazów cieplarnianych i innych substancji. Prawo karne w zakresie bezpieczeństwa ekologicznego stanowi część norm dotyczących zapobiegania szkodom w środowisku i ich naprawy; prawa ochrony środowiska, a także kodeksu karnego. Bogata jest grupa prawa wspierającego, które dotyczy m.in.: geodezji i kartografii; stanu klęski żywiołowej; planowania i zagospodarowania przestrzennego; inwestycji w zakresie dróg publicznych; transportu kolejowego; prawa budowlanego; Państwowej Inspekcji Sanitarnej; normalizacji; gospodarki nieruchomościami; produktów biobójczych; przewozu drogowego towarów niebezpiecznych; przewozu koleją towarów niebezpiecznych; bezpieczeństwa morskiego; żeglugi śródlądowej; samorządu gminnego; wojewody i administracji rządowej w województwie; ochrony przeciwpożarowej; Państwowej Straży Pożarnej; samorządu powiatowego oraz samorządu województwa.

Aspekty prawne bezpieczeństwa kulturowego

Zgodnie z dotychczasową metodyką źródła prawa regulujące problematykę bezpieczeństwa kulturowego możemy podzielić na dwie zasadnicze grupy:

1) normy prawne zawarte w aktach prawa międzynarodowego, w tym wspólnotowego, dotyczące: swobodnego przepływu wartości, ideologii, promowania kultury narodowej w świecie i tworzenia sprzyjających warunków do rozwoju kultury; ochrony praw autorskich, baz danych oraz dzieł literackich i artystycznych; ochrony zabytków i dzieł sztuki;

2) prawo krajowe bezpieczeństwa kulturowego, a w tym dotyczące: ochrony języka polskiego, tożsamości narodowej (i państwowej), dziedzictwa historycznego i symboli narodowych; tworzenia, upowszechniania i ochrony kultury, w tym dziedzictwa kulturalnego narodu; wolności kultu religijnego; ochrony dorobku naukowego, literatury; ochrony i przechowywania zasobów archiwalnych; ochrony praw autorskich; ochrony zabytków, pomników historii i opieki nad zabytkami; bezpieczeństwa ideologicznego oraz prawo wspierające.

Prawo międzynarodowe dotyczące swobodnego przepływu wartości, ideologii, promowania kultury narodowej w świecie i tworzenia sprzyjających warunków do rozwoju kultury wiąże się z: ochroną i popieraniem rozwoju narodowego wkładu do wspólnego dziedzictwa kulturalnego Europy oraz działaniem na rzecz zachęcania obywateli do studiów nad językami, historią i cywilizacją innych narodów oraz udostępnianiem środków w celu popierania tych studiów na własnym terytorium; uznaniem obiektów o europejskiej wartości kulturalnej znajdujących się w dyspozycji danego państwa za integralne części wspólnego dziedzictwa kulturalnego Europy; podejmowaniem odpowiednich kroków dla ich ochrony i zapewnieniem do nich właściwego dostępu. Przedmiotowa problematyka wiąże się również z kwestiami ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego. Regulacje dotyczące ochrony praw autorskich, baz danych oraz dzieł literackich artystycznych wynikają z postanowień konwencji o prawie autorskim oraz dyrektyw, aktów i traktatów dotyczących: ochrony prawnej programów komputerowych; prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualnej; koordynacji niektórych zasad dotyczących prawa autorskiego oraz praw pokrewnych stosowanych w odniesieniu do przekazu satelitarnego oraz retransmisji drogą kablową; harmonizacji czasu ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych; ochrony prawnej baz danych; ochrony dzieł literackich i artystycznych. Prawo ochrony zabytków i dzieł sztuki wynika z regulacji dotyczących: środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury; ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego; ochrony ofiar międzynarodowych oraz niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych; ochrony instytucji artystycznych i naukowych oraz zabytków historycznych; praw i zwyczajów wojny lądowej; bombardowania przez siły morskie w czasie wojny; ochrony dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego.

Prawo krajowe ochrony języka polskiego, tożsamości narodowej (i państwowej), dziedzictwa historycznego i symboli narodowych regulują szczegółowo przepisy ustaw: o języku polskim; o Instytucie Pamięci Narodowej; o odznakach i mundurach; o godle, barwach i hymnie RP; o bibliotekach, a także ustawa Prawo prasowe. Należy zauważyć grupę norma prawnych na rzecz tworzenia, upowszechniania i ochrony kultury, w tym dziedzictwa kulturalnego narodu, na którą się składają sejmowa uchwała w sprawie realizacji polityki kulturalnej państwa, a także regulacje dotyczących ochrony dziedzictwa Fryderyka Chopina, organizowania i prowadzenia działalności kulturalnej, kinematografii, radiofonii i telewizji, Karty Polaka, umów między Rządem RP a rządami wielu innych państw o współpracy (ew. wymianie) w dziedzinie: kulturalnej, edukacji, szkolnictwa i nauki. Prawo wolności kultu religijnego regulowane jest w konstytucji oraz ustawach gwarancji wolności sumienia i wyznania oraz o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, w konkordacie między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, a także innych aktach ustalających zasady funkcjonowania na terytorium RP innych Kościołów i związków wyznaniowych. Ochrona dorobku naukowego i literatury dotyczy m.in. obowiązkowych egzemplarzy bibliotecznych oraz treści umów między Rządem RP a rządami wielu innych państw o współpracy kulturalnej i naukowej. Ochronę i przechowywanie zasobów archiwalnych regulują przepisy dotyczące narodowego zasobu archiwalnego i archiwów, a także: informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne; Instytutu Pamięci Narodowej. Ochronę praw autorskich regulują przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o ratyfikacji Traktatu WIPO o prawie autorskim. Prawo ochrony zabytków, pomników historii i opieki nad zabytkami wynika z przepisów dotyczących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, w sprawie uznania określonych obiektów za pomnik historii oraz ochrony terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady. Prawo bezpieczeństwa ideologicznego wynika z postanowień konstytucji oraz regulacji ustawowych dotyczących partii politycznych, pokojowego zgromadzania się, gwarancji wolności, sumienia i wyznania oraz stosunku państwa do Kościoła katolickiego. Prawo wspierające to m.in. ustawodawstwo dotyczące ochrony baz danych, kodeksu cywilnego, kodeksu karnego, ochrony osób i mienia oraz działów administracji rządowej.

Aspekty prawne bezpieczeństwa powszechnego

Rangę tej dziedziny podkreśla, a zarazem potwierdza potrzebę jej wyróżnienia, dorobek prawa międzynarodowego oraz prawa krajowego RP. Mimo powyższego, dziedzina bezpieczeństwa powszechnego, w tym ochrony ludności nie znalazła do tej pory godnego miejsca w publikacjach, które prezentowałyby stan jej regulacji w systemie prawnym RP. Do tej pory polskie prawodawstwo nie doczekało się jednoznacznej interpretacji prawnej ochrony ludności, bez względu na stan, warunki i okoliczności funkcjonowania państwa. Bez wątpienia problematyce tej poświęcono uwagę w wielu aktach rangi ustawy i aktu wykonawczego, jednak ze względu na funkcję państwa i administracji publicznej w zakresie ochrony ludności, jako nadrzędnej dziedziny wobec wielu innych regulowanych ustawowo, czas najwyższy, by tak się stało. Brak ustawy ustrojowej wobec istnienia licznych źródeł prawa, związanych z bezpieczeństwem powszechnym, podobnie jak w wypadku prawa obronnego, sprawia trudność w dokonaniu ich systematyki.

W niniejszym opracowaniu główny podział jest już klasyczny i obejmuje:

1) akty prawa międzynarodowego, a w tym: prawo ochrony ofiar wojny i dóbr kultury w czasie konfliktu zbrojnego; regulacje związane z ochroną ludności w sytuacjach klęsk i katastrof;

2) prawo krajowe RP dotyczące bezpieczeństwa powszechnego, w tym:

- prawo bezpośrednio regulujące przedsięwzięcia z zakresu bezpieczeństwa powszechnego, dotyczące zadań realizowanych w m.in. działach administracji: administracja publiczna; gospodarka; budownictwo, gospodarka przestrzenna i mieszkaniowa; gospodarka morska; gospodarka wodna; rolnictwo; transport; środowisko; sprawy wewnętrzne; zdrowie, a także przepisy regulujące problematykę działalności administracji publicznej niewchodzącej w zakres działów administracji, terenowej administracji rządowej i samorządu terytorialnego.

- prawo wspierające: konstytucyjne; administracyjne; karne; finansowe; pracy.

Aspekty prawne międzynarodowe ochrony ofiar wojny i dóbr kultury w czasie konfliktu zbrojnego zaprezentowano już w części dotyczącej bezpieczeństwa militarnego, zaś kolejna grupa to regulacje związane z ochroną ludności w sytuacjach klęsk i katastrof, które w przepisach prawa międzynarodowego wiążą się z: ratownictwem morskim; zagrożeniami spowodowanymi działalnością przemysłu; kontrolą zagrożeń poważnymi wypadkami; numerem alarmowym telefonu 112; zapobieganiem klęskom żywiołowym i katastrofom spowodowanym przez człowieka i ochronie przed nimi; zasobami genetycznymi roślin dla wyżywienia i rolnictwa; utworzeniem Europejskiej i Śródziemnomorskiej Organizacji Ochrony Roślin.

Prawo krajowe dedykowane bezpośrednio dziedzinie ochrony ludności przed niebezpieczeństwami wynikającymi z działań zbrojnych - obronie cywilnej w rozumieniu prawa międzynarodowego przedstawiono w części dotyczącej prawa obronnego RP, pod tytułem jak wyżej. Prawo bezpośrednio regulujące przedsięwzięcia z zakresu bezpieczeństwa powszechnego wynika z regulacji konstytucyjnych, z wprowadzeniem instytucji stanu klęski żywiołowej włącznie, a ponadto stanowi materię regulacji aktów prawnych dotyczących: Prawa geodezyjnego i kartograficznego; prawa energetycznego; dozoru technicznego; rezerw strategicznych; zapasów ropy naftowej i gazu ziemnego; prawa budowlanego; prawa wodnego; Inspekcji Weterynaryjnej; ochrony roślin; ochrony lasów; prawa lotniczego; dróg publicznych; transportu kolejowego; przewozu koleją towarów niebezpiecznych; transportu drogowego; prawa o ruchu drogowym; prawa przewozowego; międzynarodowego przemieszczania odpadów; prawa ochrony środowiska; prawa atomowego; ochrony przeciwpożarowej; Państwowej Straży Pożarnej; szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego; prawa farmaceutycznego; Państwowej Inspekcji Sanitarnej; bezpieczeństwa żywności i żywienia; zapobiegania oraz zwalczania zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi; Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych  i Produktów Biobójczych; samorządu województwa; samorządu powiatowego; samorządu gminnego; stanu klęski żywiołowej; zarządzania kryzysowego; wojewody i administracji rządowej w województwie; szczegółowych warunków finansowania świadczeń zdrowotnych udzielanych w szpitalnym oddziale ratunkowym i zespole ratownictwa medycznego; ratownictwa; wymagań, jakim powinny odpowiadać plany operacyjno-ratownicze; opłat lotniskowych dla statków powietrznych wykonujących loty związane z zapewnieniem bezpieczeństwa publicznego lub poszukiwaniem i ratownictwem; bezpieczeństwa morskiego; zwierząt wykorzystywanych w akcjach ratowniczych; szczegółowych warunków przekazywania samodzielnym publicznym zakładom opieki zdrowotnej środków publicznych na realizację programów zdrowotnych i programu Zintegrowane Ratownictwo Medyczne; szczegółowej organizacji Morskiej Służby Poszukiwania i Ratownictwa; szpitalnego oddziału ratunkowego; wojewódzkiego planu działania systemu Państwowe Ratownictwo Medyczne oraz kryteriów kalkulacji kosztów działalności zespołów ratownictwa medycznego; organizacji i funkcjonowania centrów powiadamiania ratunkowego i wojewódzkich centrów powiadania ratunkowego; świadczeń gwarantowanych z zakresu ratownictwa medycznego;  kultury fizycznej; zasad zwalniania przez pracodawców z obowiązku świadczenia pracy osób powołanych do służby w obronie cywilnej w związku ze zwalczaniem klęsk żywiołowych, katastrof i zagrożeń środowiska. Prawo wspierające, które może służyć szeroko pojętej problematyce ochrony ludności, poza Konstytucją RP obejmuje również: prawodawstwo w zakresie statystyki publicznej; normalizacji; przepisów karnych kodeksu karnego oraz dotyczących przedmiotowej problematyki, zawartych w wielu innych ustawach; problematykę działów administracji rządowej, a także przepisów prawa telekomunikacyjnego.

Aspekty prawne bezpieczeństwa publicznego

Ochrona działalności instytucji i urządzeń publicznych, ładu wewnętrznego, porządku publicznego i zapewnienie przestrzegania obowiązujących norm prawnych, moralnych i zwyczajowych, to podstawowe wyzwania jakie stoją przed dziedziną bezpieczeństwa publicznego. Dziedziną niemniej skomplikowaną niż inne dotąd omawiane, a do tego szczególną, bo specyficznie z nimi związaną. Powiązanie owo wynika z faktu, iż we wszystkich rodzajach bezpieczeństwa narodowego przewija się wątek stanowiący materię tej dziedziny.

Przedmiotowa problematyka znajduje swoje miejsce w regulacjach międzynarodowych, w tym szczególnie prawa unijnego oraz prawa krajowego RP. Poniższy podział należy traktować jako umowny i wymagające dalszych szczegółowych analiz. Są to:

1) akty prawa międzynarodowego, a w tym dotyczące m.in.: obywatelstwa i swobodnego przemieszczania się ludzi; ochrony danych osobowych; ochrony informacji niejawnych; zwalczania narkomanii i terroryzmu; wymiaru sprawiedliwości; polityki migracyjnej; ochrony granic; przestępczości zorganizowanej; praw obywateli w życiu codziennym; praw przedsiębiorców i konsumentów;

2) prawo krajowe RP dotyczące bezpieczeństwa publicznego, w tym regulacje z zakresu:

a) prawa konstytucyjnego;

b) prawa administracyjnego w tym: ustrojowego; materialnego oraz procesowego;

c) prawa pracy, w kwestiach związanych z: nawiązywaniem stosunku pracy; zwalnianiem; zawieraniem umów o pracę, zlecenia i o dzieło; rokowaniami pracowniczymi; sporem zbiorowym oraz strajkami;

d) prawa cywilnego;

e) prawa ochrony konsumentów;

f) prawa karnego i wykroczeń, a w tym dotyczących przestępczości i wykroczeń:

- przestępczości: w rozumieniu Kodeksu karnego przeciwko: życiu i zdrowiu; bezpieczeństwu powszechnemu; bezpieczeństwu w komunikacji; środowisku; wolności; wolności sumienia i wyznania; wolności seksualnej i obyczajności; rodzinie i opiece; czci i nietykalności cielesnej; prawom osób wykonujących pracę zarobkową; działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego; wymiarowi sprawiedliwości; wyborom i referendum; porządkowi publicznemu; ochronie informacji; wiarygodności dokumentów; mieniu; obrotowi gospodarczemu; obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi oraz, w rozumieniu Kodeksu karnego skarbowego, przestępstwa skarbowe;

- wykroczeń: skarbowych (patrz wyżej) oraz, w rozumieniu Kodeksu wykroczeń, przeciwko: porządkowi i spokojowi publicznemu; instytucjom państwowym, samorządowym i społecznym; bezpieczeństwu osób i mienia; bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji; osobie; zdrowiu; mieniu; interesom konsumentów; obyczajności publicznej; urządzeniom użytku publicznego; obowiązkowi ewidencji, a także w zakresie szkodnictwa leśnego, polnego i ogrodowego.

Poczyniona w tym artykule systematyka podstaw prawnych bezpieczeństwa narodowego RP ma tylko charakter wstępny i inicjujący do dalszych specjalistycznych dociekań i analiz. Autor, w rezultacie prowadzonych badań, których wyniki w niewielkiej zaledwie części prezentuje powyżej, czuje się upoważniony, by sformułować następującą tezę.

Teza 2. Treść norm prawnych potwierdza istnienie interdyscyplinarnych związków między poszczególnymi rodzajami bezpieczeństwa narodowego, a tym samym wymusza konieczność istnienia takiej organizacji państwa, aparatu zarządzającego i wykonawczego, która umożliwiłaby łączenie w jedną całość jego wielowątkowych aspektów.

E. Ochendowski, Prawo administracyjne. Część ogólna, „Dom Organizatora”, Toruń 2005, s. 29-30; T. Chauwin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, 5. wydanie, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 32; Z. Salamonowicz, Wstęp do prawoznawstwa, WSPol., Szczytno 2003, s. 51.

Niezbyt równa prezentacja poszczególnych kwestii jest zamierzona, a jej celem jest sprowokowanie dyskusji i wskazanie interesujących kierunków dociekań naukowych i zamierzeń publicystycznych.

J.S. Langrod, Instytucje prawa administracyjnego. Zarys części ogólnej, reprint, Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE, Kraków 2003, s. 55.

W jednej z wcześniejszych publikacji, podejmując problematykę prawa bezpieczeństwa narodowego autor używał określenia „prawo wewnętrzne” rozumiejąc je jako prawo wewnątrzpaństwowe lub krajowe. Biorąc pod uwagę, że w teorii jak i w systemie źródeł prawa „prawo wewnętrzne” rozumie się węziej, jako prawo wewnętrznego urzędowania, w niniejszej publikacji używa się określenia „prawo krajowe”. Mimo to, nawet w podręcznikach do prawoznawstwa spotkać można „prawo wewnętrzne” oznaczające „akty prawa pozytywnego powstające i obowiązujące na terytorium danego państwa”. Zob., odpowiednio: W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe. Podstawowe kategorie, dylematy pojęciowe i próba systematyzacji,„Zeszyt Problemowy TWO”, nr 1/2010; T. Chauwin. T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa… s. 106.

Ale i o państwie i prawie.

Ustawa z dnia 21 lipca 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jednolity), DzU 2004, nr 241, poz. 2416.

Np. ustawa o obronie totalnej w Szwecji.

Nazwa ta pochodzi od przedmiotu regulacji. Inne przypadki podejścia przedmiotowego do wyróżniania gałęzi prawa: prawo konstytucyjne; prawo karne; prawo budowlane; autorskie; lotnicze; celne; bankowe; o ruchu drogowym itd.

Prawo administracyjne materialne reguluje stosunki między różnymi podmiotami a organami administracji publicznej, określa strukturę administracji publicznej, prawa i obowiązki podmiotów stosunku administracyjnego.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., art. 8 ust. 1.

To nic innego, jak traktowanie bezpieczeństwa narodowego wedle kryteriów bezpieczeństwa państwa, w którym dominującą rolę odgrywają: suwerenność; nienaruszalność granic; niepodzielność terytorium; ład wewnętrzny i pozycja gospodarcza państwa (wręcz dbałość o pozycję skarbu państwa) na arenie międzynarodowej.

Kwestie tej natury omówiono wcześniej, gdy była mowa o dziedzinach (rodzajach) bezpieczeństwa narodowego.

Bezpieczeństwo polityczne państwa jest procesem, obejmującym różnorodne działania (środki) w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego, których zasadniczym celem jest zapewnienie suwerenności (niezależności politycznej) państwa i warunków niezakłóconego funkcjonowania podmiotów jego systemu politycznego, a jednocześnie stanem, w którym organizacje i instytucje uczestniczące w życiu politycznym, i organizujące to życie, mogą realizować swoje funkcje w sposób niezagrożony.

Suwerenem jest więc ten, kto ma władzę zwierzchnią wobec innych a zarazem sam nie podlega takiej władzy ze strony innych.

Konsekwentnie do regulacji ustawowych mamy na uwadze wszelkie akty wykonawcze, powszechnie obowiązujące, akty prawa miejscowego i inne.

Groźba lub faktyczne użycie siły militarnej może się wiązać z chęcią wymuszenia określonych zachowań i ustępstw, osiągnięcia korzyści politycznych, ekonomicznych, ideologicznych, kulturowych, religijnych i innych, a także opanowania terytorium i ograniczenia niepodległości państwa.

Może mieć postać, m.in.: inwazji lub ataku sił zbrojnych, okupacji wojskowej; bombardowania lub użycia przez państwo jakichkolwiek innych broni przeciw terytorium innego państwa; blokady portów lub wybrzeży przez SZ; ataku SZ państwa na SZ lub lotnictwo cywilne innego państwa; użycia SZ przebywających na terytorium innego państwa, za zgodą innego państwa przyjmującego, w sposób sprzeczny z warunkami porozumienia, ew. przedłużania ich pobytu po wygaśnięciu porozumienia; udostępniania przez państwo swego terytorium innemu państwu, w celu dokonania agresji przeciwko państwu trzeciemu; wysyłania przez państwo lub w jego imieniu band lub grup zbrojnych, oddziałów nieregularnych lub najemników, dokonujących aktów zbrojnych przeciwko drugiemu państwu w stopniu dorównującym aktom agresji wymienionym wcześniej.

Podział ten przyjęto za M. Fleming, Międzynarodowe prawo humanitarne… wyd. cyt.

Prawo to w czasie normalnego funkcjonowania państwa nie może obowiązywać, gdyż będzie stanowione w warunkach okupacji; wyjątkiem będzie stosowanie prawa już obowiązującego, co wynika z zasady ciągłości państwa. Przykład Polskiego Państwa Podziemnego jest tego najlepszym dowodem.

Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (DzU 2004, nr 241, poz. 2416, z późn. zm.) od czasu jej uchwalenia podlegała ponad osiemdziesięciokrotnej nowelizacji. Na podstawie danych zamieszczonych w Projekcie założeń projektu ustawy o obronności, MON, 23.04.2010 r.

Ze względu na liczbę aktów prawnych, zaprezentowane będą tylko najważniejsze kwestie regulowane w ustawach.

Bezpieczeństwo społeczne obejmuje działania, których zasadniczym celem jest przetrwanie, dobrobyt oraz zrównoważony rozwój społeczeństwa, przez zapewnienie wysokiej jakości życia obywateli, rodziny i osób wymagających szczególnej troski, ich warunków bytowych, pracy, wypoczynku i dostępu do dóbr powszechnego użytku (do powszechnej edukacji, świadczeń socjalnych, Internetu, ośrodków kultury, bibliotek, muzeów, a także bazy sportowej i rekreacyjnej), a także przeciwdziałanie bezrobociu, rozwarstwieniu społecznemu i konfliktom społecznym.

m.in.: prawo do rzetelnego procesu sądowego, prawo do obrony, zakaz odpowiedzialności zbiorowej, prawo do odwołania w procesach karnych, odszkodowanie za niesłuszne skazanie.

Zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej, wolność słowa i sumienia, prawa wyborcze, wolność zrzeszania się, prawo swobodnego poruszania się, równość podmiotowa małżonków, prawa dziecka, wolność światopoglądowa, prawo dostępu do instytucji publicznych i informacji publicznej..

Zasadniczym celem tej dziedziny bezpieczeństwa narodowego jest zachowanie równowagi środowiska naturalnego, czyli ogółu elementów przyrody ożywionej i nieożywionej w stanie niezakłóconym, niezbędnym dla sprawnego funkcjonowania człowieka, jego życia, zdrowia i mienia, przez spójne i łączne zarządzania dostępem do zasobów środowiska oraz likwidację i zapobieganie powstawaniu negatywnych dla środowiska skutków działalności człowieka, jak i racjonalnym użytkowaniem zasobów przyrodniczych. Zainteresowanym problematyką prawa ochrony środowiska polecam pracę zbiorową pt. Prawo ochrony środowiska, red. M. Górski, Oficyna a Wolters Kluwer busines, Warszawa 2009.

 Poprawa jakości wód; redukcja zanieczyszczenia powietrza; racjonalne gospodarowanie odpadami; ograniczenie chemikaliów w środowisku; zapobiegania poważnym awariom przemysłowym; ograniczenie oddziaływania hałasu, oddziaływania pól elektromagnetycznych oraz promieniowania jonizującego.

Zwane też prawem zmian klimatu lub prawem ochrony klimatu. Z ochroną klimatu wiążą się przedsięwzięcia w zakresie: oszczędności energii w miejskich systemach zaopatrzenia w ciepło; wykorzystania biomasy do celów energetycznych w sektorze komunalno-bytowym i w zakładach przemysłowych; gospodarczego wykorzystanie biogazu z odpadów pochodzenia rolniczego, z wysypisk odpadów komunalnych i z oczyszczalni ścieków oraz gazu odpadowego z procesów przemysłowych; produkcja biopaliwa z rzepaku; wykorzystanie energii solarnej, wiatru, geotermalnej; promocji technologii ogniw paliwowych; wykorzystania energii odpadowej z procesów przemysłowych i z procesów spalania.

Rozdział XXII. Przestępstwa przeciwko środowisku.

Wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach planowanych przedsięwzięć następuje także przed dokonaniem zgłoszenia budowy lub wykonywania robót budowlanych oraz zgłoszenia zmiany sposobu użytkowania obiektu budowlanego lub jego części na podstawie prawa budowlanego.

W szerokim ujęciu zasadniczym celem bezpieczeństwo kulturowego jest: ochrona wartości istotnych dla tożsamości narodowej (m.in.: języka, wolności światopoglądowej; zwyczajów, tradycji historycznych, literatury, ideologii); ochrona materialnych dóbr kultury i dziedzictwa kulturowego (zabytków, dzieł sztuki i rzemiosła artystycznego oraz innych obiektów o szczególnej wartości); ochrona odrębności kulturowych związanych z etnicznością lub mniejszościami narodowymi; tworzenie otwartości kulturowej - swobodnego przepływu wartości powszechnie uznanych za cenne; promowanie kultury narodowej w świecie i tworzenie sprzyjających warunków do rozwoju kultury.

Dotyczy to, m.in.: martyrologii Narodu Polskiego; miejsc pamięci narodowej, grobów i cmentarzy wojennych, pomników zagłady i ich stref ochronnych.

Nie ma nadal oczekiwanej od dawna ustawy o ochronie ludności, mimo wielu katastrof technicznych i klęsk żywiołowych, i wynikających z nich skutków społecznych i ekonomicznych.

Ze względu na przedmiot bezpieczeństwo publiczne nie może być rozpatrywane tylko w kategoriach państwa, zaś ze względu na globalizacje niektóre jego obszary znajdują się poza zakresem jego możliwości.

Kodeks karny skarbowy wymienia łącznie przestępstwa i wykroczenia skarbowe przeciwko: obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji; obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami; obrotowi dewizowemu oraz organizacji gier i zakładów wzajemnych. Zob. Kodeks karny skarbowy… art.: 54; 55; 85; 86; 97; 107 i 107a.

10

Rys. 1. Typologia prawa regulującego problematykę bezpieczeństwa narodowego

Rys. 2. Istota umownego, wyodrębnionego ze względu na cel, prawa bezpieczeństwa narodowego

Wyodrębnione z tego systemu, ze względu na cel, prawo bezpieczeństwa narodowego

System prawa w ogóle - różne gałęzie prawa

Prawo konstytucyjne

Prawo wspierające dziedzinę bezpieczeństwa narodowego

Prawo bezpośrednio regulujące dziedzinę bezpieczeństwa narodowego

Prawo bezpieczeństwa narodowego

inne

p. międzynarodowe publiczne

p. karne

p. ochrony środowiska

p. energetyczne

p. lotnicze

p. celne

p. bankowe

p. administracyjne

p. bezpieczeństwa międzynarodowego

p. bezpieczeństwa informacyjnego

p. bezpieczeństwa kulturowego

p. bezpieczeństwa ekologicznego

p. bezpieczeństwa powszechnego

p. bezpieczeństwa i porządku publicznego

p. bezpieczeństwa militarnego

p. bezpieczeństwa politycznego

p. bezpieczeństwa ekonomicznego

---