Rzymu starożytnego sztuka
Termin określający twórczość artystyczną w granicach całego imperium rzymskiego (Italia i prowincje) w okresie od połowy VI w. p.n.e. do V wieku n.e. Okres ten podzielić można na:
1) okres panowania królów (V-VI w. p.n.e.);
2) okres wczesnej republiki (V-IV w. p.n.e.);
3) okres republiki (III-II w p.n.e.);
4) okres późnej republiki (II w. p.n.e. do 30 p.n.e.);
5) okres cesarstwa (od 30 p.n.e. do połowy III w. n.e.), dzielący się na podokresy odpowiadające panowaniu poszczególnych władców lub dynastii (okres augustowski, julijsko-klaudyjski, flawijski, trajanowski, hadrianowski, antoniński, seweriański);
6) okres późnego antyku (od połowy III w. do schyłku V w. n.e.), kiedy to wyodrębniła się sztuka wczesnochrześcijańska.
Początki sztuki rzymskiej
Początki rzymskiej sztuki monumentalnej łączą się z panowaniem Etrusków (VI w. p.n.e.). Powstała wówczas rzymska sztuka sakralna (świątynie w porządku toskańskim, np. świątynia Jowisza Kapitolińskiego) i plastyka (wypalane gliniane posągi pokryte polichromią). Ok. VI w. p.n.e. pojawiła się umiejętność odlewania dużych posągów z brązu (dzieła znane z przekazów literackich). W III w. p.n.e. pojawiło się malarstwo sztalugowe (tematyka historyczna).
Architektura
Pod wpływem sztuki greckiej w II-I w. p.n.e. dokonał się przełom w sztuce rzymskiej. Zakładane miasta posiadały regularną siatkę brukowanych i skanalizowanych ulic (główne arterie: cardo i decumanus, forum na ich przecięciu), budowle użyteczności publicznej: kuria, bazylika, termy, świątynie, akwedukty, mosty. Rzymskie domy budowano najczęściej w stylu grecko-rzymskim (z atrium i perystylem) lub też jako wille (villa urbana lub suburbana oraz villa rustica). W miastach istniał typ wielokondygnacyjnej kamienicy czynszowej (insula).
W architekturze monumentalnej królował porządek koryncki i kompozytowy. Stosowano na szeroką skalę arkady, różne rodzaje sklepień i łuków. Najbardziej okazała była fasada budowli, w której często stosowano porządek spiętrzony (łączenie trzech porządków architektonicznych). Rzymianie byli mistrzami w komponowaniu układów przestrzennych (sanktuarium Fortuny w Praeneste).
Plastyka II-I w. p.n.e. wzorowana była na osiągnięciach greckich (import greckich dzieł sztuki oraz ich kopiowanie, tzw. neoattycka rzeźba). Rozwinął się również relief historyczny uwieczniający ważne momenty historii rzymskiej (ołtarz Domitiusa Ahenobarba), a także rzymski portret (często naturalistyczny). Malarstwo ścienne reprezentowało styl inkrustacyjny (pompejańskie malarstwo). Kopiowano greckie obrazy tak w malarstwie ściennym, jak też na mozaikach (Bitwa Aleksandra w Domu Fauna w Pompejach). Rzemiosło artystyczne rozwijało szczególnie ceramikę i gliptykę.
Okres cesarstwa
Architektura
W okresie cesarstwa szczególnie rozwijała się architektura i urbanistyka. Rzym został przebudowany (fora cesarskie, Pole Marsowe). Rozbudowywano akwedukty i system kanalizacyjny. Miasta otaczały mury obronne z wieżami i bramami. Wzdłuż dróg wychodzących z miast rosły nekropole z kolumbariami (publiczne lub prywatne grobowce zbiorowe), mauzoleami (np. grobowiec Cecylii Metelii, Mauzoleum Hadriana - obecnie Zamek Św. Anioła) lub katakumbami (cmentarz podziemny lub skalny), np. Droga Grobów w Pompejach, Via Appia w Rzymie.
Budowano okazałe pałace cesarskie (Złoty Dom Nerona, pałac Flawiuszów). Wprowadzenie nowego wątku murów (cement i cegła palona) przyczyniło się do dużych zmian w budownictwie, niektóre budowle ceglane licowano marmurem. Rozpowszechniła się kopuła, pojawił się kapitel figuralny. Budowle użyteczności publicznej uzyskały ogromne rozmiary i były bogato ozdabiane (np. termy Karakalli w Rzymie).
Od IV w. p.n.e. znane były cyrki rzymskie (Circus Maximus w Rzymie), które w czasach cesarstwa osiągnęły monumentalne rozmiary (połączenie hipodromu z teatrem). Teatry rzymskie powstawały na przełomie I w. p.n.e. i I w. n.e. Amfiteatry (np. Koloseum) były najpóźniejszą formą takich budowli. Łuki triumfalne i monumentalne kolumny (np. łuk Tytusa, kolumna Trajana) zaliczyć należy do form istniejących na pograniczy architektury i rzeźby.
Rzeźba, malarstwo i rzemiosło artystyczne
W rzeźbie wykształcił się typ oficjalnego portretu dworskiego. Relief przedstawiał sceny historyczne i był narzędziem propagandy państwowej (Ara Pacis Augustae, relief na kolumnie Trajana). Od czasów Hadriana (117-138) rozpoczął się okres rozwoju rzeźby sepulkralnej (sarkofagi).
W malarstwie panował styl egiptyzujący, a od połowy I w. n.e. - iluzjonistyczny. Mozaika rozwijała się dwutorowo: powstawały czarno-białe kompozycje w stylu italskim i kolorowe w stylu hellenistyczno-wschodnim. Rzemiosło artystyczne obejmowało ceramikę, gliptykę, jubilerstwo, szklarstwo i sztukę menniczą (srebrne naczynia z Boscoreale, szkła millefiori, wazy murreńskie).
Sztuka późnego antyku
W sztuce późnego antyku nastąpił rozwój tendencji różnych od greckiego i rzymskiego klasycyzmu (np. stylizacja zamiast naturalizmu, proporcje hierarchiczne, frontalizm, nowy kanon proporcji ludzkiego ciała, ornamentalizm, symetria, geometryzacja postaci, statyka). W portrecie najważniejsza była ekspresja. W miejsce malarstwa rozwinęła się mozaika ścienna (m.in. w Piazza Armerina). Architekturę sakralną reprezentowały formy centralne (z kopułami nad budowlą na planie kwadratu). Budowle pałacowe uległy dalszej monumentalizacji (pałac Dioklecjana w Splicie).
Stałe obozy wojskowe przekształcały się powoli w kilkutysięczne miasta. W prowincjach rzymskich sztuka zachowała pewne odrębności lokalne (portret fajumski w Egipcie, rzeźby sepulkralne w Palmyrze, mozaiki w Afryce Północnej, rzeźba i architektura w Galii). Sztuka wczesnochrześcijańska i późniejsza sztuka bizantyjska były kontynuacją sztuki rzymskiej i wywarły zasadniczy wpływ na sztukę średniowiecza Europy.
Oddziaływanie sztuki rzymskiej
Oddziaływanie sztuki rzymskiej zaznaczyło się w sztuce Gandhary czy też w sztuce islamu. Równocześnie sztuka rzymska wykorzystywała wszelkie osiągnięcia artystyczne cywilizacji Morza Śródziemnego, jak też kultur Europy.
Eklektyzm i utylitaryzm sztuki rzymskiej przyczynił się do rozpowszechnienia jej daleko poza granicami imperium rzymskiego.
1
2
DTP: Michał Pyka