II KONCEPCJA BOGA U PROROKÓW: OSOBO­WOŚĆ, ŚWIĘTOŚĆ, NIEPORÓWNYWALNOŚC, PRZYCHYLNOŚĆ I WIERNOŚĆ

Poprzednie rozważania wykazały jednoznacznie, że pro­rocy dzielą ze starszymi i równoległymi tradycjami reli­gijnymi Starego Testamentu wiarę w Jahwe, Boga Izrae­la, który wybrał swój naród i związał się z nim Przymie­rzem. Niemniej w pismach prorockich dobrze wyczuwalne jest nowe spojrzenie na tę tradycyjną religijność; ma ono stać się punktem wyjścia dla aktualizacji tamtych prądów i ukształtowania bardziej wewnętrznej postawy narodu i jednostki wobec Jahwe. To nowe spojrzenie bazuje nie na refleksji nad dotychczasową historią narodową, ale na osobistym zetknięciu się z Jahwe i Jego słowem. Nad za­gadnieniem egzystencji Boga prorocy oczywiście się nie zastanawiają; w Starym Testamencie nie stanowi ona — poza pewnymi akcentami w najmłodszych księgach — pro­blemu do dyskusji. Naród wybrany interesuje natomiast pytanie: kim Bóg jest i w jaki sposób działa?

Prorocy doświadczyli Boga w osobistych kontaktach ja­ko osobową siłę podporządkowującą sobie i człowieka i realizującą swoje plany zbawcze bez względu na poczy­nania człowieka (por. Mi 4, 12; Jr 51, 29; Iz 55, 8). Jakkol­wiek jedyną właściwą postawą ludzi wobec Boga jest pły­nące z wiary przyjęcie Bożego kierownictwa, nie oznacza to bezwzględnego narzucania woli Jahwe człowiekowi. Może on zdecydować się jako istota wolna na swoje „tak" wobec inicjatywy Bożej lub ją odrzucić; jednak w ostatnim wypadku ryzykuje on egzystencję przeciwną zbawczej woli Boga, odrzuca Jego gwarancję, narażając się na gniew Jahwe i zagładę (por. Jr 18, 10-12). Prorocy często stawia­ją przed ludem Jahwe dylemat: albo będą szukać gwaran­cji swojej egzystencji w środkach ludzkich, albo też w cał­kowitej ufności i zdaniu się na kierownictwo Boże. W tym sensie można mówić nie tylko o uwewnętrznieniu, ale i o ra-dykalizacji stosunku człowieka do Boga. Nie wolno też za­pominać, że wystąpienia proroków mają najczęściej cha­rakter okolicznościowy i dlatego tendencja ta może przy­bierać różne formy. Np. Eliasz żąda wyboru między Jahwe a Baalem nie jako decyzji między dwoma równorzędnymi bóstwami (1 Kri 18, 21), ale domaga się porzucenia innych — poza Jahwe — gwarancji życiowych, zresztą całkiem zwodniczych. Te ostatnie reprezentuje Baal, symbol kul­tury kananejskiej bazującej na naturalizmie i libertyniz-mie moralnym ¹⁹. Jeremiasz przedstawia postawę oporną,


zadufaną w wartości ludzkie w ten sposób: ,,Zaparli się Jahwe i powiedzieli: «On nic nie znaczy. Nie spotka nas żadne nieszczęście, nie zaznamy ani miecza, ani głodu. Pro­rocy są tylko wiatrem i brak w nich słowa Jahwe»" (Jr 5, 12-13). Słudzy słowa walczą zdecydowanie przeciw wszel­kiej połowiczności w postawie religijnej. Zaangażowanie w pełnienie woli Jahwe musi być bezwarunkowe, ufność całkowita; szukanie innych wartości religijnych, moral­nych, czy politycznych poza jedynym Bogiem ozna­cza niewierność i ściąga na winnego karę. Wypowie­dzi prorockie są tu jednoznaczne: „Przeklęty mąż, który pokłada nadzieję w człowieku i który w ciele upatruje swą siłę, a od Jahwe odwraca swe serce!" (Jr 17, 5).

Suwerenna władza Jahwe rozciąga się nie tylko nad Je­go narodem i ziemią, ale nad całym światem. On przemie­szcza także narody pogańskie (por. Am 9, 7), posługuje się nimi do realizacji swych zamierzeń. Jego władcy są „słu­gami" Bożymi (Iz 10, 5-9; Jr 27, 6; Iz 45, 1) na tyle, na ile spełniają rolę narzędzia w ręku Jahwe. Nie uznając jed­nak tej roli lub przekraczając wyznaczone im zadania, ściągają na siebie gniew Boży i zagładę. Myśl tę konkre­tyzują mowy przeciw narodom obcym i symboliczne pro­roctwa, mówiące o pojeniu pogańskich ludów „kielichem gniewu" (por. Jr 25, 15-29; 49, 12; Ha 2, 16; Ez 23, 31-34). Kontakty prorockie z Bogiem osobowym miały różny charakter: określa go zwykle pierwsze zetknięcie się z Nim proroka przy powołaniu. Dla proroków Jahwe jest „Bo­giem żywym" ²⁰, tzn. działającym autonomicznie, z niczym nie ograniczoną mocą Cel haj — Oz 2, 1; Jr 10, 10 itd.). Od­powiednio Izraelici stanowią społeczność „dzieci Boga ży­wego" i na Niego powołują się w swoich przysięgach (por. np. Jr 16, 14-15; 23, 7-8; 38, 16 itd.); przysięgi te 21 są ro­dzajem wyznania wiary, a w każdym razie jej stwierdze­nia (por. Jr 4, 2). Jako Bóg żyjący udziela Jahwe życia człowiekowi, który Go szuka lub nawraca się do Niego. W tym sensie Amos stwierdza emfatycznie: „Szukajcie Mnie, a będziecie żyć!" albo: „Szukajcie dobra a nie zła, abyście żyli" (Am 5, 4. 6. 14), a Habakuk mówi w podobnym sensie:

..Sprawiedliwy żyć będzie dzięki swej wierności" (Ha 2, 4). Teksty te uwydatniają mocno etyczny charakter osobowo­ści Jahwe.

Oczywiście dla proroków najbardziej uchwytnym prze­jawem osobowości Jahwe było Jego partnerstwo w zawar­tym u stóp góry Synaj przymierzu. Polegało ono na dobro­wolnym związaniu suwerenności Bożej z wybranym naro­dem, by mu świadczyć ojcowską miłość, wierność i by przeprowadzić swoją sprawiedliwość wobec zagrażających Izraelowi narodów²². Dalszym wyrazem Bożej osobowo­ści są realizowane z absolutną wolnością plany ²³. Cokol­wiek dzieje się na świecie, jest ich echem, znają je również prorocy, uczestnicy rady Jahwe. Stary Testament nie zna bezosobowej siły, która mogłaby skutecznie wpływać na bieg historii czy poszczególnych wydarzeń ²⁴.

Prorocy posługują się dla podkreślenia osobowego do­znania działalności Bożej w świecie szeregiem obrazów lub nawet antropomorfizmów. Do najbardziej znanych należą: ojcostwo Boga wobec wybranego narodu ²⁵, Jego rola jako Pasterza swej trzody ²⁶ oraz Oblubieńca ²⁷; niestety ramy niniejszej pracy nie pozwalają na szersze przedstawienie tych tematów o kapitalnym znaczeniu teologicznym²⁸. Charakterystycznemu „Ja" mówiącego Boga ²⁹ odpowiada

niekiedy u proroków śmiały obraz „serca" Boga; wyraża ono, jak wiadomo, organ życia osobowego w człowieku ³⁰. U Ozeasza (11, 8b) Jahwe przemawia w ten sposób: ,,Moje serce na to się wzdryga i rozpalają się moje wnętrzności", mówiąc antropomorficznie o niejakim wstrząsie całej oso­bowości Bożej z powodu apostazji Jego ludu. Podobnie Je­remiasz używa analogicznego obrazu (Jr 31. 20), stwierdza­jąc spontaniczne, osobowe zaangażowanie Jahwe wobec Efraima (tj. Izraela)³¹.

Spojrzenie prorockie na Boga podkreśla Jego absolutną wolność, moc rozporządzania sobą w zamierzonym celu i kierunku. Właśnie wyrazem tej wolności jest decyzja na dialog ze światem w sensie miłości i zbawienia. Osobowość Boża wiąże się bezpośrednio z Jego transcendencją: wol­ność Boża odpowiada bowiem Jego całkowitej niezależno­ści od wszelkiej rzeczywistości poza Nim, w tym także od człowieka i jego postępowania ³². Z jednej strony jest On więc Bogiem „dalekim", ponadkosmicznym, z drugiej zaś ,.bliskim", wychodzącym na spotkanie zbawcze z człowie­kiem. Jeremiasz (23, 24) stwierdza formalnie: „Czy jestem Bogiem z bliska — wyrocznia Jahwe — a nie raczej Bo­giem z daleka? Czy może się człowiek ukryć w zakamar­kach tak, bym go nie widział? — wyrocznia Jahwe. Czy nie wypełniam nieba i ziemi?" ³³. Błąd wielu synkretycz-nie ukierunkowanych przywódców i innych członków na­rodu wybranego polegał na tym, że bliskość Boga, wypły­wającą z Jego miłości, rozumieli w sensie możliwości roz­porządzania Bogiem przez obrzędy, ofiary, a nawet przez Jego „obecność" w świątyni.

Jednym z zasadniczych przymiotów podkreślających transcendencję Jahwe u proroków jest Jego świętość. Przymiot ten (rdzeń qds) wyraża pierwotnie oddzielenie i dystans od wszystkiego, co obce, skażone; już wcześnie wiąże się w ST z określonymi miejscami (por. Wj 3, 5) i osobami, ale nie występuje zbyt często w najstarszych tradycjach prorockich jako określenie Boga (por. Oz 11, 9; Ka 1, 12; 3, 3). Świętość Jahwe jako Jego istotę przedsta­wia dopiero w swej monumentalnej wizji Izajasz (Iz 6, 1-13). Jest to przymiot o nieograniczonej dynamice, wyno­szący Boga nieskończenie ponad wszystkie stworzenia. Wo­bec blasku Jego chwały muszą nawet doskonałe stworze­nia z otoczenia Boga zasłaniać swoją twarz. Wielkość Jah­we wyraża prorok przypisując Mu przymiot świętości po trzykroć³⁴. Uświadamia ona Izajaszowi jego znikomość jako stworzenia, ale przede wszystkim jego grzeszność i niegodność. Nieskazitelność Boża wyrażająca się w świę­tości, nie przytłacza jednak proroka, ale stanowi jednocześ­nie drogę do przezwyciężenia tej zasadniczej niegodności ludzkiej. Etyczna siła tkwiąca w świętości Jahwe nie tyl­ko obnaża niedoskonałość stworzeń, lecz podnosi ją, pocią­ga ku sobie i oczyszcza. Wyrażają to szczególnie tradycyj­ne obrazy bazujące na teofanii, mianowicie oczyszczające­go ognia (Iz 6, 6-7; 10, 17; Mi 1, 3-4). Z drugiej strony pod­kreśla świętość Jahwe Jego chwałę w stworzeniu świata i kierowaniu biegiem historii (Iz 6, 3; 35, 2). Chwała ta jest niekiedy u proroków, szczególnie u Ezechiela (1, 28; 3, 12-13; 10, 4. 18; 11, 23; 43, 4 itd.), niejako „postacią zastęp­czą", pod jaką Bóg ukazuje się człowiekowi: jej pełne obja­wienie się jest przedmiotem oczekiwania eschatologicz­nego.

Nie jest też przypadkiem, iż właśnie Izajasz, zwiastun świętości Jahwe, podkreśla jako pierwszy z proroków Jego kosmiczną godność królewską³⁵, związaną z „przebywa­niem" na Syjonie (Iz 6, 5). Epitet „król", skażony kananej-skimi i babilońskimi skojarzeniami, był przedmiotem kon­trowersji w okresie monarchii. Toteż dopiero pod jej ko­niec i w czasie niewoli babilońskiej prorocy zaczynają roz-

44, 9-20) wiedząc, że wszechobejmująca działalność Boża nie może się wiązać z takimi „obrazami".

Historia walk proroków z bóstwami obcymi sięga jednak jeszcze czasów obu monarchii. Eliasz wykazuje naocznie bezsilność kananejskiego Baala (1 Kri 18), Izajasz i Jere­miasz uważają posągi bóstw za nicość i ułudę, dzieło rąk człowieka (por. Iz 2, 8. 18; 10, 10; Jr 2, 5; 10, 8; 14, 22), a samym bogom pogańskim odmawiają jakiejkolwiek egzy­stencji (Jr 2, 11; 5, 7). Ataki Amosa, Ozeasza i Micheasza kierują się raczej bezpośrednio przeciw czcicielom takich bóstw, ale pośrednio dotyczą one także ich wyobrażeń (por. np. Oz 4, 13-14). Akcenty te rozwinęły się we właściwą satyrę przeciw bogom obcym dopiero w okresie niewoli; celuje w niej Deutero-Izajasz (Iz 41, 21-24; 44, 9-20; 46, Inn itd.) oraz późniejszy dodatek do Księgi Jeremiasza (Jr 10, 1-16). Deuterokanoniczny List Jeremiasza (w zborze kat. Bar 6) stanowi w całości pamflet na posągi bóstw i ich czcicieli ⁴¹.

Niektóre przymioty Boga prorocy wiążą specjalnie z partnerstwem Boga w Przymierzu zawartym u stóp góry Synaj. Stosunek Jahwe do swego ludu wyraża bodaj naj­pełniej termin hebrajski hesed: opisuje on zbawczą przy­chylność, połączoną z wiernością, a uzewnętrzniającą się w miłości, miłosierdziu i wielkoduszności z jednej, a spra­wiedliwości i gorliwości z drugiej strony. Nie jest też by­najmniej przypadkiem, że o łaskawości Bożej mówią naj­częściej ci prorocy, którzy opierają swoje „słowo*' przede wszystkim na idei Przymierza (Ozeasz, Jeremiasz, Deutero -Izajasz). Rozumieją oni hesed Jahwe jako wszechobejmu-jące działanie łaski i miłosierdzia w ramach tego Przymie­rza (por. Oz 2, 21. 25; 11, 8; Mi 7, 19; Jr 12, 5; 31, 20; 33, 26; Iz 49, 13; 54, 8nn; 60, 10 itd.). Jedynie zatwardziałość ludu może ograniczyć działanie tej wierności (por. Iz 9, 16; Jr 16, 5. 12-13 itd.). Nawet zsyłając karę, wykazuje Bóg swoją łaskawość zmierzającą do nawrócenia błądzących (por. Oz 2, 16; 6, 1; Jr 3, 12. 22; 4, 1; 12, 15; 26, 3). Przy­chylność Boża wzywa również człowieka do naśladowania i świadczenia hesed wobec Boga i innych uczestników Przymierza (por. Oz 4, 1; 6, 6; 10, 12; Jr 9, 23; 16, 5). W

zapowiedziach eschatologicznego odnowienia odgrywa wierność Boża zasadniczą rolę (por. Iz 54, 7-10). by stać się w agape Chrystusa charakterystyczną postawą nowego człowieka ⁴².

U proroków częstym synonimem łaskawości jest spra­wiedliwość Boża (s^edaqah) ⁴³. Sprawiedliwość ta nie po­krywa się ze współczesną koncepcją „oddawania każdemu według należności". Boża s^edaąah bazuje na wspólnocie między Jahwe a Jego narodem, potwierdzonej Przymie­rzem i oznacza najczęściej zbawcze czyny Boże. Ten spo­sób działania wytwarza porządek i ład w całym stworze­niu, szczególniej zaś w życiu ludzkim ⁴⁴. Prorocy przedsta­wiają sprawiedliwość Bożą zwłaszcza jako Jego interwen­cję zmierzającą do utrwalenia życia zgodnego z planami Bożymi. „Prawo i sprawiedliwość" stają się ideałami ży­cia we wspólnocie z Jahwe: zbawcza pomoc Boga zobo­wiązuje człowieka do wypełniania zobowiązań wynikają­cych z Przymierza. Najpełniej objawi się sprawiedliwość Boża w czasach mesjańskich (por. Iz 9, 6; 11, 3-5. 9; Jr 23, 6). Droga ku okresowi odnowienia prowadzi do realizacji i naśladowania „sprawiedliwości" Bożej przez człowieka poprzez zachowywanie Prawa (por. Ez 18, 5nn).

---