Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego młodocianego ABH 33 do A tekst auturyzowany

Do Autora

Autor

Waldemar Krupa

główny specjalista ds. bhp, specjalista ds. ochrony ppoż.
w firmie doradztwa z zakresu prawa i ochrony pracy SEKA S.A.

Konsultant

Józef M. Boguszewski

specjalista ds. bezpieczeństwa

procesów przemysłowych, ekspert z zakresu oceny

ryzyka zawodowego i systemów zarządzania bezpieczeństwem

Redaktor

Przemysław Ł. Siemiątkowski

Anna Chmielnicka

tekst znacząco zmodyfikowany lub dopisany
<pytania, prośby i sugestie>

Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego młodocianego

W tym haśle:

<Zostanie dopisane po autoryzacji.>

Dlaczego powinniście przeczytać to hasło? (2)

...

<Zostanie dopisane po autoryzacji.>

CHARAKTERYSTYKA SPECJALNEJ OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO PRACOWNIKÓW MŁODOCIANYCH (1)

Konieczność przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego dla pracowników młodocianych wynika z § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac.

(Dz. U. Z 2004 r. Nr 200, poz. 2047) ze zm. z dnia 5 lipca 2005 r. (Dz. U. Z 2005 r. Nr 136, poz. 1145).

Ocena ta jest typową oceną ryzyka zawodowego i powinna być przeprowadzona przyjętą do zastosowania w zakładzie metodą oceny ryzyka zawodowego.

Różni się ona jednak nieznacznie od oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy pracownika pełnoletniego.

W ocenie ryzyka zawodowego pracownika młodocianego uwzględnić należy wymogi dotyczące jej struktury, wynikające z rozporządzenia w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym.

Należą do nich:

ocena wyposażenia oraz organizacji miejsc pracy i stanowisk pracy młodocianych;
organizacja procesów pracy oraz ich powiązanie;
charakter, stopień i okres narażenia na czynniki fizyczne, biologiczne i chemiczne;
forma, zakres i sposób korzystania z wyposażenia miejsc pracy, w tym z maszyn, narzędzi i sprzętu;
zakres i poziom szkolenia oraz instrukcji udzielanych młodocianym.

W prezentowanym przykładzie elementy te zamieszczone są w formularzu „Karta analizy ryzyka zawodowego”.

W dokonywaniu oceny ryzyka zawodowego autor posłużył się metodą wg Polskiej Normy PN-N-18002 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.

Ocena dla stanowiska młodocianego uwzględniać musi inne, niż odnoszące się do pracowników pełnoletnich, normatywy higieniczne związane z czynnikami szkodliwymi występującymi w środowisku pracy.

Przykład

Normatywy higieniczne dotyczące hałasu na stanowisku pracy dorosłego wynoszą:

L_{EX, 8 h} = 85 dB,
Maksymalny poziom dźwięku A < 115 dB,
Szczytowy poziom dźwięku C < 135 db,

Normatywy higieniczne dotyczące hałasu na stanowisku pracy młodocianego są niższe i wynoszą:

L_{EX, 8 h} = 80 dB,
Maksymalny poziom dźwięku A < 110 dB,
Szczytowy poziom dźwięku C < 130 db,

Koniec przykładu

Normatywy te, w zależności od rodzajów czynników szkodliwych występujących na stanowiskach pracy, czerpiemy z rozporządzenia w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac wymienionego wcześniej.

Pamiętajcie, że bez wykazu prac wzbronionych młodocianym, dostosowanego do charakteru wykonywanej w zakładzie pracy, nie przeprowadzicie poprawnie oceny ryzyka zawodowego pracownika młodocianego.

<Bardzo proszę o dopisanie krótkiego komentarza do podkreślonego tekstu.>

PRZYKŁADY NIEZBĘDNYCH DOKUMENTÓW (1)

...

Zgodnie z art. 226 Kodeksu pracy, pracodawca:

ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosuje niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko,
informuje pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.

Ocena ryzyka wymaga przedstawienia dokumentacji opisującej drogę postępowania i osiągnięte rezultaty.

Dokumentacja taka, proponowana przez autora w formie:

karty analizy ryzyka zawodowego,
karty oceny ryzyka zawodowego,
informacji dla pracownika dotyczącej ryzyka zawodowego powinna zawierać:
opis obiektu (procesu, urządzenia lub maszyny), dla której przeprowadzono ocenę ryzyka (np. specyfikację, granicę obiektu, określony zakres eksploatacji, użycia),
stwierdzone zagrożenia:

stwierdzenie sytuacji niebezpiecznych,
uwzględnione zdarzenia niebezpieczne mające wpływ w przeszłości,

informacje wykorzystane w ocenie ryzyka:

wykorzystane dane i ich źródła (np. wypadki z przeszłości, dane i doświadczenie w zmniejszaniu ryzyka w podobnych, porównywalnych obiektach),
niepewność w ocenie granicy błędu użytych danych i ich wpływu na wartościowanie ryzyka,

cele osiągnięte przez zastosowane środki ochrony,
zastosowane środki ochrony do zlikwidowania zagrożeń lub zmniejszenia ryzyka,
wynik zakończonej oceny ryzyka, (określenie, czy ryzyko zawodowe jest dopuszczalne).
informację o ryzyku zawodowym przedstawianą pracownikowi do zapoznania się z oceną.

Powinny być w niej również przedstawione elementy podlegające ocenie wynikające z § 4 rozporządzenia w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac.

Prezentowane dokumenty powinniście traktować jako przykładowe. Rzeczywiste warunki mogą odbiegać od podanych przez nas.

Karta analizy ryzyka zawodowego (2)

W tabeli nr 1 przedstawiamy Wam przykładową kartę analizy ryzyka zawodowego młodocianego mechanika samochodowego.

Karta zawiera:

identyfikację zakładu pracy,
nazwę stanowiska pracy,
autora (ów) oceny i datę jej sporządzenia,
informacje o stanowisku pracy, mające wpływ na poziom ryzyka zawodowego,
organizację pracy w odniesieniu do młodocianych,
organizację procesów pracy i ich powiązanie,
gdzie zlokalizowane jest stanowisko pracy i jakie zadania się na nim realizuje;
jakie osoby pracują na ocenianym stanowisku ze szczególnym zwróceniem uwagi na:

ich wykształcenie w zakresie przygotowania do wykonywania zawodu,
młodocianych,
osoby niepełnosprawne itp.

jakie środki pracy, materiały i operacje technologiczne stosuje się na stanowisku pracy,
jakie czynności wykonywane są na stanowisku pracy, w jakim czasie i w jaki sposób są one wykonywane przez poszczególne osoby pracujące na tym stanowisku,
formę, zakres i sposób korzystania z wyposażenia miejsc pracy, w tym z maszyn, narzędzi i sprzętu,
zakres i poziom szkolenia oraz instrukcji udzielanych młodocianym,
jakie normy i przepisy są wymagane na tym stanowisku,
jakie zagrożenia i ich źródła zidentyfikowano,
jakie są możliwe skutki zidentyfikowanych zagrożeń,
jakie środki ochrony zbiorowej i indywidualnej stosuje się na stanowisku pracy,
jaka jest ilość wypadków i chorób zawodowych oraz wszystkich innych szkodliwych dla zdrowia pracowników efektów.

Tabela 1. Przykład karty analizy ryzyka zawodowego młodocianego mechanika samochodowego

..........................................................................................
(nazwa zakładu pracy)

Kolejny numer karty: ................................................

Karta analizy ryzyka zawodowego

Autor: ..........................................

Stanowisko pracy: mechanik samochodowy (młodociany)

Data: ............................................

INFORMACJE O STANOWISKU PRACY

Opis stanowiska pracy

Stanowisko pracy zlokalizowane jest w budynku murowanym, parterowym w hali napraw o powierzchni itp. 120 m² i wysokości 3,5 m, z dwoma stanowiskami obsługowymi z kanałem i jednym stanowiskiem płaskim z podnośnikiem 2-kolumnowym. Posadzki w hali napraw i w ciągach komunikacyjnych są sprawne technicznie. Instalacja elektryczna maszyn, urządzeń i narzędzi stosowanych w procesie pracy w zakresie ochrony przeciwporażeniowej i rezystancji izolacji jest opomiarowana oraz sprawna. Stanowisko pracy zostało urządzone stosownie do rodzaju wykonywanych na nim czynności i psychofizycznych właściwości pracownika. Wymiary wolnej powierzchni stanowiska pracy zapewniają uczniom swobodę ruchu wystarczającą do wykonywania pracy w sposób bezpieczny, z uwzględnieniem wymagań ergonomii. Oświetlenie światłem dziennym, uzupełnione światłem elektrycznym - spełnia wymogi. Temperatura pomieszczeń nie jest niższa niż 14°C. Mechaniczna i grawitacyjna wentylacja w pomieszczeniach spełnia wymogi oraz jest sprawna. Zabezpieczenie pożarowe są zgodne z wymogami rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z 16 czerwca 2003 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. nr 121, poz. 1138). Drogi ewakuacyjne są wyznaczone w wystarczającej ilości i oznakowane piktogramami zgodnymi z Polską Normą PN-92/N-01256.02 Znaki bezpieczeństwa. Ewakuacja. Zapewniono pierwszą pomoc przez możliwość skorzystania z wyposażonej w środki opatrunkowe apteczki pierwszej pomocy, zgodnie z wymogami rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650).

Organizacja pracy

Uczniowie wykonują czynności związane z nauką zawodu w zakresie określonym programem nauczania i praktyki oraz zgodne z wykazem prac wzbronionych młodocianym. Ciężar materiałów przenoszonych ręcznie, nie przekracza dopuszczalnych norm dźwigania dla młodocianych. Do przemieszczania ładunków przekraczających normy dźwigania uczniowie mogą stosować urządzenia pomocnicze. Uczniowie są zapoznani z instrukcjami bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczącymi wykonywanego procesu pracy oraz zasadami bezpiecznego obsługiwania urządzeń, maszyn i narzędzi stosowanych w procesie pracy. Nie są wykonywane prace wymagające zajmowania przez ucznia wymuszonej pozycji. Uczniowie maja przydzieloną odzież roboczą.

Organizacja procesów pracy i ich powiązanie

Proces szkolenia powiązano z procesem praktycznego wykonywania zadań związanych z naprawą pojazdów. Uczniowie w trakcie zajęć teoretycznych prowadzonych przez instruktora poznają zasady wykonania poszczególnych czynności, ze szczególnym zwróceniem uwagi na stopniowanie trudności i zapoznanie z bezpiecznym sposobem ich wykonywania. Szkolenie odbywa się etapami, od czynności najprostszych do bardziej skomplikowanych. Każde samodzielnie wykonywane zadanie sprawdzane jest przez instruktora. Czas pracy młodocianych, którzy nie ukończyli 16 lat, wynosi do 6 godz. Na dobę. Uczniowie młodociani, mający ukończone 16 lat, pracują do 8 godz. Na dobę.

LOKALIZACJA STANOWISKA PRACY

Hala napraw i pomieszczenie diagnostyczne.

FAZA UŻYTKOWANIA

Nauka w zakresie naprawy i sposobu wykonywania przeglądów pojazdów samochodowych.

GRANICE OBIEKTU

Stanowiska pracy w głównej hali napraw, pomieszczenia socjalne i higienicznosanitarne w budynku zakładu oraz doraźnie pomieszczenia biurowe zakładu.

WYKONYWANE CZYNNOŚCI ORAZ SPOSÓB I CZAS ICH WYKONYWANIA

Czynności w procesie pracy wykonywane są pod nadzorem instruktorów zawodu, mianowicie:

sprawdzenie i przygotowanie urządzeń do pracy - itp. 20 min/zmianę,
nauka pobierania części zapasowych z magazynu (ręcznie z użyciem środków pomocniczych) - itp. 30 min/zmianę,
nauka wykonywania czynności obsługowo-remontowych i pomoc w wykonywaniu prac remontowych (ręcznie z użyciem narzędzi ręcznych, elektronarzędzi i narzędzi pneumatycznych) - itp. 3 godz./zmianę,
nauka w zakresie wykonywania przeglądów samochodów - czas zależny od rodzaju i typu samochodu oraz zakresu przeglądu,
wykonywanie czynności remontowych pod nadzorem instruktora nauki zawodu - czas zależny od rodzaju pracy, zgodnie z wykazem prac wzbronionych młodocianym,
porządkowanie stanowisk pracy - itp. 20 min/zmianę.

FORMA, ZAKRES I SPOSÓB KORZYSTANIA Z WYPOSAŻENIA MIEJSC PRACY, W TYM MASZYN, NARZĘDZI I SPRZĘTU

Uczniowie w zależności od etapu nauczania i rodzaju wykonywanych czynności mogą korzystać ze wszystkich narzędzi, maszyn i urządzeń stosowanych w procesie pracy w firmie. Czynności w procesie pracy wymagające stosowania narzędzi mechanicznych lub maszyn mogą być wykonywane tylko pod nadzorem instruktora. Uczniom nie wolno bez nadzoru instruktora:

uruchamiać podnośników kolumnowych,
używać elektronarzędzi, wiertarki i szlifierki stołowej,
obsługiwać próbnika do sprawdzania wtryskiwaczy,
obsługiwać sprężarki zasilającej układ pneumatycznego napędu kluczy,
wykonywać czynności przy akumulatorach w zakresie uzupełniania elektrolitu i kontroli stanu naładowania,
podłączać akumulatory do pojazdu lub stosować sposób uruchamiania silnika pojazdu z użyciem przedłużaczy i wykorzystania prądu z drugiego samochodu,
obsługiwać wyciągarki łańcuchowej do wyjmowania silników samochodów,
wymieniać olejów i płynów w obsługiwanych samochodach.

STOSOWANE MATERIAŁY I ŚRODKI PRACY

Stosowane materiały i środki pracy to:

podnośniki kolumnowe i pneumatyczno-hydrauliczne do podnoszenia samochodów,
elektronarzędzia, narzędzia napędzane pneumatycznie, narzędzia ślusarskie, klucze specjalistyczne, ręczna prasa hydrauliczna i wózki narzędziowe z wyposażeniem mechanika,
próbnik do sprawdzania wtryskiwaczy,
wielostanowiskowy warsztatowy stół roboczy z 2 imadłami,
prostownik przenośny do ładowania akumulatorów, transformator stacjonarny 24 V do zasilania instalacji oświetleniowej bezpiecznym napięciem,
lutownica transformatorowa i elektryczna (z grzałką),
wyciągarka ręczna łańcuchowa do silników,
wiertarka i szlifierka stołowa.

OSOBY PRACUJĄCE NA STANOWISKU PRACY

Młodociany, uczeń w zawodzie - mechanik samochodowy

ZAKRES I POZIOM SZKOLENIA ORAZ INSTRUKCJI UDZIELANYCH MŁODOCIANYM

Zakres i poziom szkolenia oraz instrukcji udzielanych młodocianym wygląda następująco:

ukończona szkoła podstawowa,
brak przeciwwskazań lekarskich do pracy na stanowisku mechanika samochodowego,
poinformowano młodocianych o możliwych zagrożeniach i wszelkich podjętych działaniach dotyczących ich zdrowia w zakładzie pracy,
wszyscy uczniowie mają ukończone i aktualne szkolenie bhp, zgodnie z wymogami rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 180, poz. 1860 z późn. zm.), aktualne
uczniowie odbyli szkolenie teoretyczne według programu nauczania zawodu mechanika samochodowego przed wykonywaniem szkolenia praktycznego przy samochodach.

INNE WYMAGANIA DOTYCZĄCE OSÓB ZATRUDNIONYCH NA STANOWISKU PRACY

Kobiety i osoby niepełnosprawne nie uczestniczą w procesie nauczania

Zezwala się uczniom, którzy ukończyli 16 lat (chłopcom):

wykonywać prace wymagające stale wymuszonej i niewygodnej pozycji przy pracy, przy naprawach pojazdów samochodowych (młodociani, którzy ukończyli 16 lat, mogą wykonywać te pracy nie dłużej niż przez 3 godz./zmianę),
przewozić na 2-kołowych wózkach poruszanych ręcznie na odległość do 100 m po powierzchni gładkiej ładunki o masie do 80 kg, jeżeli pochylenie tej powierzchni nie przekracza 2%, a po powierzchni nierównej - do 50 kg, jeżeli pochylenie tej powierzchni nie przekracza 1% (masa ładunków obejmuje również masę urządzenia transportowego),
przewozić na 3- lub 4-kołowych wózkach poruszanych ręcznie na odległość do 150 m ładunki o masie do 80 kg, jeżeli pochylenie powierzchni nie przekracza 2% (masa ładunków obejmuje również masę urządzenia transportowego).

Chłopcom, którzy ukończyli 16 lat, zezwala się wykonywać prace w narażeniu na szkodliwe działanie czynników stwarzających ryzyko uczulenia, pod warunkiem uzyskania specjalistycznej opinii lekarskiej o braku przeciwwskazań zdrowotnych do kontaktu z tymi czynnikami.

Chłopcom, którzy ukończyli 17 lat, zezwala się wykonywać prace w narażeniu na szkodliwe działanie czynników fizycznych przy spawaniu i cięciu metali, jeżeli praca jest wykonywana pod nadzorem instruktora i trwa nie dłużej niż 3 godz./zmianę oraz jej wykonywanie nie przekracza 60 godz. W całym okresie nauczania.

<Bardzo proszę sprawdzenie merytorycznej aktualności powyższego punktu.> poprawiłem na niebiesko

INNE OSOBY NARAŻONE NA RYZYKO

Inne osoby narażone na ryzyko to:

instruktorzy,
mechanicy,
kierowcy pojazdów korzystający z usług warsztatu.

NIEDOGODNOŚCI I NIEBEZPIECZNE ZDARZENIA WYKRYTE W CZASIE DOTYCHCZASOWEJ PRACY

Dotychczas nie było wypadków przy pracy ani chorób zawodowych.

IDENTYFIKACJA ZAGROŻEŃ

Zagrożenie czynnikami niebezpiecznymi

Potknięcie i upadek na tym samym poziomie.

Najczęstszymi źródłami tego typu zagrożenia są:

zbędne przedmioty mogące znajdować się w miejscu wykonywania pracy i w ciągach komunikacyjnych w warsztacie,
uszkodzone posadzki z ubytkami w nawierzchni,
zaolejone posadzki w obrębie stanowiska pracy i stosowanie obuwia bez olejoodpornej podeszwy,
niezachowanie porządku na stanowisku pracy.

Skutkiem takiego zagrożenia może być upadek, w którego wyniku może dojść do urazów kończyn lub ogólnych obrażeń ciała pracownika.

Upadek na niższy poziom.

Zagrożenie to występuje w związku z koniecznością przemieszczania się po schodach przy wejściu do kanałów naprawczych. Dotyczyć może również konieczności wchodzenia do kabiny pojazdu i na jego skrzynię ładunkową. Skutkiem upadku na niższy poziom mogą być urazy kończyn dolnych lub innych części ciała.

Zagrożenie ostrymi i wystającymi elementami.

Zagrożenie to jest związane jest z możliwością:

uderzenia o przedmioty z ostrymi krawędziami występującymi w pomieszczeniu warsztatu w czasie dojściu do stanowiska pracy oraz przemieszczania się między urządzeniami i maszynami na stanowisku pracy,
skaleczenia kończyn górnych, a szczególnie dłoni ostrymi elementami pojazdu w czasie prac naprawczych,
skaleczenia stosowanymi ostrymi narzędziami (kluczami, wkrętakami, skrobakami, pilnikami itp.).

Skutkiem takiego zagrożenia mogą być urazy (skaleczenia kończyn) i lekkie obrażenia ciała w wyniku uderzenia o ostre i wystające krawędzie przedmiotów.

Zagrożenie uderzeniem ruchomymi i luźnymi elementami.

Zagrożenie to związane jest z możliwością:

uderzenia lub przygniecenia przez niewłaściwie rozmieszczone i zabezpieczone narzędzia oraz materiały,
upadku przenoszonych ręcznie materiałów,
uderzenia przez montowane do pojazdu elementy w czasie wykonywania naprawy pod pojazdem,
opadnięcia i przygniecenia przez oparty na podnośniku pojazd,
pochwycenia przez obracające się elementy silnika w czasie kontroli jego pracy,
uderzenia przez manewrujący przy wjeździe na stanowisko pojazd.

Skutkiem takiego zagrożenia może być śmierć lub ciężkie urazy kończyn i całego ciała (przygniecenia, sporadycznie pęknięcia kości lub ich złamania, skaleczenia i rozcięcia ciała).

Zagrożenie oparzeniem.

Źródłem zagrożenia oparzeniem są gorące powierzchnie silnika i układu wydechowego samochodu. Zagrożenie to jest związane również z możliwością oparzenia elektrolitem z akumulatora przy jego obsłudze. Nieostrożne wykonywanie czynności z tym związanych może doprowadzić do oparzenia odkrytych części kończyn górnych, powodującego krótkotrwałą niezdolność do pracy. Może pozostawić skutek w postaci oszpecenia oparzonych części ciała.

Pożar lub wybuch, skutkujący oparzeniem, może być spowodowany zwarciem w instalacji elektrycznej, używaniem otwartego ognia czy wrzuceniem niedopałka papierosa do śmieci lub na powierzchnię z rozlanymi łatwopalnymi płynami (paliwem, olejami, smarami) bądź na zaoliwione czyściwo. Nieprzestrzeganie procedur i instrukcji bhp w przypadku wykonywania prac naprawczych przy zbiorniku paliwa pojazdu może spowodować wybuch oparów paliwa i rozerwanie zbiornika. W wyniku pożaru lub wybuchu należy liczyć się z ofiarami śmiertelnymi, oparzeniami i ciężkimi obrażeniami ciała.

Porażenie prądem elektrycznym o napięciu do 1 kV.

Źródłem zagrożenia porażenia prądem elektrycznym o napięciu do 1 kV mogą być uszkodzone przewody elektryczne stosowanych urządzeń, zasilanych energią elektryczną, w wyniku ich przygniecenia lub przecięcia w miejscach niewłaściwie zabezpieczonych. Porażenie prądem elektrycznym może spowodować ciężkie obrażenia wewnętrzne i z dużym prawdopodobieństwem - śmierć.

Zagrożenie sprężonymi gazami.

Źródłem zagrożenia sprężonymi gazami mogą być uszkodzone przewody gazowe instalacji sprężonego powietrza lub wadliwe złączki przewodów i złączki mocujące narzędzia. Wydostające się sprężone powietrze z uszkodzonego lub źle zaciśniętego zaciskiem przewodu, może powodować zaprószenia oczu lub uderzenia odkrytych części ciała i ich rozcięcia. To z kolei może powodować uszkodzenia narządu wzroku lub wbicie opiłków pod skórę kończyn górnych bądź twarzy osoby znajdującej się w pobliżu wykonywanych przez pracownika czynności.

Zagrożenie czynnikami szkodliwymi

Hałas.

Źródłem zagrożenia hałasem są stosowane w pomieszczeniach pracy maszyny, urządzenia i narzędzia. Zmierzona wartość natężenie hałasu to poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8 godzinnego dnia pracy - L_{EX, 8 h} = 65,5 dB.

Skutkiem długotrwałego oddziaływania hałasu na pracownika (nieprzekraczającego normatywu higienicznego) może być zmniejszenie wydajności pracy. Hałas przekraczający normatyw higieniczny może powodować utratę słuchu i w konsekwencji chorobę zawodową.

Drgania.

Źródło zagrożenia drganiami związane jest z wykonywaniem pracy za pomocą ręcznych narzędzi elektrycznych. Skutkiem długotrwałego oddziaływania wibracji może być możliwość powstania schorzeń układu ruchu (mięśniowo-szkieletowego) dłoni, powodujące okresową niezdolność do wykonywania pracy.

Czynniki chemiczne.

Źródłem zagrożenia czynnikami chemicznymi są zanieczyszczenia części i podzespołów pojazdu, z którymi uczeń może mieć kontakt podczas czynności obsługowo-naprawczych. Zagrożeniem mogą być fragmenty niedokładnie oczyszczonych przez dorosłych mechaników części i podzespołów, do których uczeń montuje nowe części. Skutkiem kontaktu z czynnikami mogą być uczulenia skóry, szczególnie na dłoniach.

<Bardzo proszę sprawdzenie merytorycznej aktualności powyższego fragmentu.>

Zagrożenie czynnikami uciążliwymi

Zagrożenie czynnikami uciążliwymi polega na przeciążeniu układu ruchu (mięśniowo-szkieletowego). Dotyczy ono uczniów, którzy ukończyli 17 lat i pracują do 3 godz./zmianę. Zagrożenie to jest związane z koniecznością wykonywania czynności w pozycji wymuszonej podczas naprawy elementów pojazdu w kanale obsługowym lub kabinie pojazdu oraz ręcznego przenoszenia elementów używanych w procesie pracy. Skutkiem takiego zagrożenia mogą być zmiany chorobowe układu ruchu (mięśniowo-szkieletowego), szczególnie kręgosłupa oraz przeciążenia mięśni. Może to powodować okresową niezdolność do wykonywania pracy.

ELEMENTY UWZGLĘDNIONE W IDENTYFIKACJI ZAGROŻEŃ

Elementy uwzględnione w identyfikacji zagrożeń to:

wywiady z pracownikami i uczniami,
obserwacja czynności wykonywanych przez uczniów,
dokumentacja techniczno-eksploatacyjna stosowanych maszyn, urządzeń i narzędzi,
instrukcje bezpieczeństwa i higieny pracy stosowane na stanowisku pracy,
wypadki przy pracy,
dokumentację pomiarów środowiska pracy w zakresie hałasu.

Karta oceny ryzyka zawodowego (2)

W tabeli nr 2 przedstawiamy Wam przykładową kartę oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy młodocianego mechanika samochodowego.

Karta zawiera:

typ zagrożenia,
stosowane na stanowisku pracy środki ograniczające ryzyko zawodowe. Uwzględniamy tu zarówno środki techniczne (bariery, ochrony, osłony, jak również środki ochrony organizacyjne (procedury postępowania, sposoby wykonania pracy, szkolenia dodatkowe itp.),
szacowanie ryzyka zawodowego z uwzględnieniem w zależności od przyjętej metody oceny ryzyka zawodowego parametrów tej oceny zalecanych przez metodę. W przykładzie zastosowana została metoda oceny ryzyka wg Polskiej Normy PN-N-18002 Systemy zarządzania ryzykiem zawodowym. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. Dla metody tej do szacowania ryzyka uwzględniamy prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia i ciężkość następstw wynikających z wystąpienia zagrożenia.
wartościowanie ryzyka zawodowego czyli określony poziom ryzyka zawodowego w przyjętej metodzie w skali pięciostopniowej,
wyznaczenie dopuszczalności ryzyka zawodowego,
zalecenia dotyczące niezbędnych działań wynikających z przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego.

Tabela 2. Przykład karty oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy młodocianego mechanika samochodowego

Lp.	Typ zagrożenia	Środki ograniczające ryzyko zawodowe	Szacowanie ryzyka zawodowego P - prawdopodobieństwo S - ciężkość następstw Poziom ryzyka zawodowego Dopuszczalność ryzyka	Zalecenia dotyczące niezbędnych działań
Czynniki niebezpieczne
	Potknięcie i upadek na tym samym poziomie	Utrzymywanie w czystości ciągów komunikacyjnych i zabezpieczenie przed poślizgnięciem się w nich Oznakowanie miejsc niebezpiecznych znakami i barwami bezpieczeństwa Używanie obuwia roboczego z olejoodporną podeszwą Utrzymywanie porządku w obrębie stanowiska pracy Oświetlenie miejsc niebezpiecznych Brak ubytków w nawierzchni posadzek Zachowanie ostrożności	P - prawdopodobne S - mała Małe Dopuszczalne	Zaleca się rozważenie możliwości dalszego zmniejszenia poziomu ryzyka zawodowego lub zapewnienie, że ryzyko to pozostanie najwyżej na tym samym poziomie Zalecany jest stały nadzór nad stanem ciągów komunikacyjnych
	Upadek na niższy poziom	Sprawność schodów wejściowych do kanałów Sprawność oświetlenia kanału Zachowanie ostrożności	P - prawdopodobne S - mała Małe Dopuszczalne	Zaleca się rozważenie możliwości dalszego zmniejszenia poziomu ryzyka zawodowego lub zapewnienie, że ryzyko to pozostanie najwyżej na tym samym poziomie Zalecany jest stały nadzór nad stanem schodów do kanałów i oświetlenia
	Elementy ostre i wystające	Zapewnienie drożności i właściwych odstępów oraz szerokości dróg komunikacyjnych, jak również przejść i dojść Stosowanie rękawic roboczych w czasie przenoszenia ostrych elementów Stosowanie sprawnych kluczy i narzędzi ręcznych Zachowanie ostrożności	P - mało prawdopodobne S - mała Bardzo małe Dopuszczalne	Nie jest konieczne prowadzenie żadnych działań
	Uderzenie elementami ruchomymi i luźnymi	Zabezpieczenie przed możliwością uderzenia lub przygniecenia przez niewłaściwie rozmieszczone i zabezpieczone narzędzia oraz materiały Pewne trzymanie przenoszonych ręcznie materiałów Zapinanie mankietów kurtki roboczej i nakrycie głowy podczas pracy takim narzędziami, jak polerka, wkrętarka czy wiertarka Sprawność i okresowe przeglądy podnośników oraz poddawanie ich dozorowi technicznemu Zachowanie ostrożności	P - mało prawdopodobne S - średnia Małe Dopuszczalne	Zaleca się rozważenie możliwości dalszego zmniejszenia poziomu ryzyka zawodowego lub zapewnienie, że ryzyko to pozostanie najwyżej na tym samym poziomie Przestrzeganie procedur dotyczących sposobu wykonywania czynności
	Oparzenie	Przestrzeganie procedury wykonywania czynności Stosowanie odzieży roboczej Stosowanie rękawic roboczych Zapinanie rękawów kurtek roboczych Osłona twarzy podczas obsługiwania akumulatora Wzmożona uwaga Utrzymanie ładu i porządku na stanowisku pracy Wyznaczenie i oznakowanie dróg ewakuacji w budynkach Wyposażenie pomieszczeń pracy w niezbędną ilość sprawnego i z aktualnymi badaniami podręcznego sprzętu gaśniczego Znajomość i przestrzeganie przez pracowników instrukcji bezpieczeństwa pożarowego oraz postępowania na wypadek pożaru Wyznaczenie miejsc do palenia tytoniu i nadzór nad przestrzeganiem zasady niepalenia tytoniu przez pracowników w miejscu pracy Przestrzeganie procedur napraw zbiorników paliwa i układów paliwowych pojazdów	P - mało prawdopodobne S - duża Średnie Dopuszczalne	Zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenia ryzyka zawodowego Przestrzeganie procedur dotyczących sposobu wykonywania czynności Wskazana jest okresowa kontrola sposobu wykonywania czynności
	Prąd elektryczny o napięciu do 1 kV	Codzienny przegląd urządzeń przed ich użyciem (przewody zasilające, wtyczki, wyłączniki) Używanie sprawnych technicznie narzędzi i urządzeń elektrycznych, prowadzenie okresowych przeglądów elektronarzędzi Właściwy stan techniczny przewodów zasilających i gniazd wtykowych Przestrzeganie instrukcji bhp Aktualność prowadzonych okresowych (co najmniej raz na 5 lat) pomiarów instalacji elektrycznej w zakresie ochrony przeciwporażeniowej, rezystancji izolacji i uziemień	P - mało prawdopodobne S - duża Średnie Dopuszczalne	Zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenia ryzyka zawodowego Wskazana jest okresowa kontrola sposobu wykonywania czynności Przestrzeganie terminów pomiarów instalacji elektrycznych w zakresie ochrony przeciwporażeniowej
	Sprężone gazy	Niewykonywanie pracy związanej z naprawami instalacji pneumatycznej przez uczniów Aktualne badania Urzędu Dozoru Technicznego w odniesieniu do sprężarek Sprawność przewodów łączących sprężarkę z narzędziem pneumatycznym Sprawność złączek przewodów ciśnieniowych Okresowe kontrole wytrzymałości przewodów gazowych Okulary ochronne lub osłona twarzy Wzmożona uwaga	P - mało prawdopodobne S - średnia Małe Dopuszczalne	Zaleca się rozważenie możliwości dalszego zmniejszenia poziomu ryzyka zawodowego lub zapewnienie, że ryzyko to pozostanie najwyżej na tym samym poziomie Przestrzeganie procedur dotyczących sposobu wykonywania czynności
Czynniki szkodliwe
	Hałas *<Bardzo proszę sprawdzenie merytorycznej aktualności tego punktu.>*	Stosowanie ochronników słuchu w przypadku przekroczenia norm natężenia hałasu i stwierdzenia jego uciążliwości Ograniczenie ilości uczniów przebywających w strefie hałasu Sprawdziłem - aktualne.	Zmierzona wartość - L_{EX, 8 h} = 65,5 db Dopuszczalna wartość - L_{EX, 8 h} = 80 db Krotność najwyższego dopuszczalnego natężenia (NDN) - 0,04 Małe Dopuszczalne	Zaleca się zapewnienie, że ryzyko zawodowe pozostanie najwyżej na tym samym poziomie W przypadku odczuwania przez pracownika uciążliwości związanych z hałasem, wskazane jest zapewnienie ochronników słuchu
	Drgania	ograniczenie czasu używania elektronarzędzia lub klucza pneumatycznego do ok. 20 min./zm. rob.	P - mało prawdopodobne S - mała Bardzo małe Dopuszczalne	Nie jest konieczne prowadzenie żadnych działań
	Czynniki chemiczne	zakaz wykonywania prac przy częściach i podzespołach brudnych, nie umytych przez mechaników dorosłych, rękawice ochronne i środki ochrony indywidualnej zgodne z kartami charakterystyki substancji niebezpiecznej, badania lekarskie uczniów, higiena rąk,	P - mało prawdopodobne S - mała Bardzo małe Dopuszczalne	Nie jest konieczne prowadzenie żadnych działań
Czynniki uciążliwe
	Przeciążenie układu ruchu (mięśniowo- -szkieletowego)	Znajomość norm dźwigania Przestrzeganie instrukcji wykonywania pracy	P - mało prawdopodobne S - średnia Małe Dopuszczalne	Zaleca się rozważenie możliwości dalszego zmniejszenia poziomu ryzyka zawodowego lub zapewnienie, że ryzyko to pozostanie najwyżej na tym samym poziomie
Opracowały/Opracowali: ................................................................................................... ................................................................................................... ................................................................................................... (data, stanowisko, imię, nazwisko i podpis - skład zespołu oceniającego) Zaakceptowała/Zaakceptował: .......................................................................................................... (data, stanowisko, imię, nazwisko i podpis) O ryzyku zostałam/zostałem poinformowana/poinformowany: .......................................................................................................... (data, stanowisko, imię, nazwisko i podpis)

Informacja o ryzyku zawodowym na stanowisku pracy (2)

W tabeli nr 3 przedstawiamy Wam przykładową informację o ryzyku zawodowym na stanowisku pracy młodocianego mechanika samochodowego.

Żadna z metod oceny nie podaje sposobu informowania pracowników o ryzyku zawodowym. Bazując na doświadczeniach osób wykonujących ocenę ryzyka przedstawiamy informację dość szczegółową, która zyskała aprobatę pracowników zapoznających się z ocenami.

Zdaniem autora w informacji należy przestawić:

zagrożenie (można je rozszerzyć o informację jakich czynności dotyczy,
informacje charakteryzujące to zagrożenie oraz skutki jakie mogą ujawnić się po wystąpieniu zagrożenia,
sposób przeciwdziałania zagrożeniu (sposób postępowania w celu ograniczenia lub wyeliminowania zagrożenia),
informację na temat dopuszczalności ryzyka zawodowego.

Tabela 3. Przykład informacji o ryzyku zawodowym na stanowisku pracy młodocianego mechanika samochodowego

Lp.	Zagrożenie	Informacje charakteryzujące zagrożenie	Sposób przeciwdziałania zagrożeniu	Dopuszczalność ryzyka zawodowego
Czynniki niebezpieczne
	Potknięcie i upadek na tym samym poziomie	Najczęstszymi źródłami tego typu zagrożenia są: zbędne przedmioty mogące znajdować się w miejscu wykonywania pracy i w ciągach komunikacyjnych w warsztacie, uszkodzone posadzki z ubytkami w nawierzchni, zaolejone posadzki w obrębie stanowiska pracy i stosowanie obuwia bez olejoodpornej podeszwy, niezachowanie porządku na stanowisku pracy. Skutkiem takiego zagrożenia może być upadek, w którego wyniku może dojść do urazów kończyn lub ogólnych obrażeń ciała pracownika.	Utrzymywanie w czystości ciągów komunikacyjnych i zabezpieczenie przed poślizgnięciem się w nich Oznakowanie miejsc niebezpiecznych znakami i barwami bezpieczeństwa Używanie obuwia roboczego z olejoodporną podeszwą Utrzymywanie porządku w obrębie stanowiska pracy Oświetlenie miejsc niebezpiecznych Brak ubytków w nawierzchni posadzek Zachowanie ostrożności	Dopuszczalne
	Upadek na niższy poziom	Zagrożenie to występuje w związku z koniecznością przemieszczania się po schodach przy wejściu do kanałów naprawczych. Dotyczyć może również konieczności wchodzenia do kabiny pojazdu i na jego skrzynię ładunkową. Skutkiem upadku na niższy poziom mogą być urazy kończyn dolnych lub innych części ciała.	Sprawność schodów wejściowych do kanałów Sprawność oświetlenia kanału Zachowanie ostrożności	Dopuszczalne
	Elementy ostre i wystające	Zagrożenie to jest związane jest z możliwością: uderzenia o przedmioty z ostrymi krawędziami występującymi w pomieszczeniu warsztatu w czasie dojściu do stanowiska pracy oraz przemieszczania się między urządzeniami i maszynami na stanowisku pracy, skaleczenia kończyn górnych, a szczególnie dłoni ostrymi elementami pojazdu w czasie prac naprawczych, skaleczenia stosowanymi ostrymi narzędziami (kluczami, wkrętakami, skrobakami, pilnikami itp.). Skutkiem takiego zagrożenia mogą być urazy (skaleczenia kończyn) i lekkie obrażenia ciała w wyniku uderzenia o ostre i wystające krawędzie przedmiotów.	Zapewnienie drożności i właściwych odstępów oraz szerokości dróg komunikacyjnych, jak również przejść i dojść Stosowanie rękawic roboczych w czasie przenoszenia ostrych elementów Stosowanie sprawnych kluczy i narzędzi ręcznych Zachowanie ostrożności	Dopuszczalne
	Uderzenie elementami ruchomymi i luźnymi	Zagrożenie to związane jest z możliwością: uderzenia lub przygniecenia przez niewłaściwie rozmieszczone i zabezpieczone narzędzia oraz materiały, upadku przenoszonych ręcznie materiałów, uderzenia przez montowane do pojazdu elementy w czasie wykonywania naprawy pod pojazdem, opadnięcia i przygniecenia przez oparty na podnośniku pojazd, pochwycenia przez obracające się elementy silnika w czasie kontroli jego pracy, uderzenia przez manewrujący przy wjeździe na stanowisko pojazd. Skutkiem takiego zagrożenia może być śmierć lub ciężkie urazy kończyn i całego ciała (przygniecenia, sporadycznie pęknięcia kości lub ich złamania, skaleczenia i rozcięcia ciała).	Zabezpieczenie przed możliwością uderzenia lub przygniecenia przez niewłaściwie rozmieszczone i zabezpieczone narzędzia oraz materiały Pewne trzymanie przenoszonych ręcznie materiałów Zapinanie mankietów kurtki roboczej i nakrycie głowy podczas pracy takim narzędziami, jak polerka, wkrętarka czy wiertarka Sprawność i okresowe przeglądy podnośników oraz poddawanie ich dozorowi technicznemu Zachowanie ostrożności	Dopuszczalne
	Oparzenie	Źródłem zagrożenia oparzeniem są gorące powierzchnie silnika i układu wydechowego samochodu. Zagrożenie to jest związane również z możliwością oparzenia elektrolitem z akumulatora przy jego obsłudze. Nieostrożne wykonywanie czynności z tym związanych może doprowadzić do oparzenia odkrytych części kończyn górnych, powodującego krótkotrwałą niezdolność do pracy. Może pozostawić skutek w postaci oszpecenia oparzonych części ciała. Pożar lub wybuch, skutkujący oparzeniem, może być spowodowany zwarciem w instalacji elektrycznej, używaniem otwartego ognia czy wrzuceniem niedopałka papierosa do śmieci lub na powierzchnię z rozlanymi łatwopalnymi płynami (paliwem, olejami, smarami) bądź na zaoliwione czyściwo. Nieprzestrzeganie procedur i instrukcji bhp w przypadku wykonywania prac naprawczych przy zbiorniku paliwa pojazdu może spowodować wybuch oparów paliwa i rozerwanie zbiornika. W wyniku pożaru lub wybuchu należy liczyć się z ofiarami śmiertelnymi, oparzeniami i ciężkimi obrażeniami ciała.	Przestrzeganie procedury wykonywania czynności Stosowanie odzieży roboczej Stosowanie rękawic roboczych Zapinanie rękawów kurtek roboczych Osłona twarzy podczas obsługiwania akumulatora Wzmożona uwaga Utrzymanie ładu i porządku na stanowisku pracy Wyznaczenie i oznakowanie dróg ewakuacji w budynkach Wyposażenie pomieszczeń pracy w niezbędną ilość sprawnego i z aktualnymi badaniami podręcznego sprzętu gaśniczego Znajomość i przestrzeganie przez pracowników instrukcji bezpieczeństwa pożarowego oraz postępowania na wypadek pożaru Wyznaczenie miejsc do palenia tytoniu i nadzór nad przestrzeganiem zasady niepalenia tytoniu przez pracowników w miejscu pracy Przestrzeganie procedur napraw zbiorników paliwa i układów paliwowych pojazdów	Dopuszczalne
	Prąd elektryczny o napięciu do 1 kV	Źródłem zagrożenia porażenia prądem elektrycznym o napięciu do 1 kV mogą być uszkodzone przewody elektryczne stosowanych urządzeń, zasilanych energią elektryczną, w wyniku ich przygniecenia lub przecięcia w miejscach niewłaściwie zabezpieczonych. Porażenie prądem elektrycznym może spowodować ciężkie obrażenia wewnętrzne i z dużym prawdopodobieństwem - śmierć.	Codzienny przegląd urządzeń przed ich użyciem (przewody zasilające, wtyczki, wyłączniki) Używanie sprawnych technicznie narzędzi i urządzeń elektrycznych, prowadzenie okresowych przeglądów elektronarzędzi Właściwy stan techniczny przewodów zasilających i gniazd wtykowych Przestrzeganie instrukcji bhp Aktualność prowadzonych okresowych (co najmniej raz na 5 lat) pomiarów instalacji elektrycznej w zakresie ochrony przeciwporażeniowej, rezystancji izolacji i uziemień	Dopuszczalne
	Sprężone gazy	Źródłem zagrożenia mogą być uszkodzone przewody gazowe instalacji sprężonego powietrza lub wadliwe złączki przewodów i złączki mocujące narzędzia. Wydostające się sprężone powietrze z uszkodzonego lub źle zaciśniętego zaciskiem przewodu, może powodować zaprószenia oczu lub uderzenia odkrytych części ciała i ich rozcięcia. Powodować to może uszkodzenia narządu wzroku lub wbicie opiłków pod skórę kończyn górnych lub twarzy osoby znajdującej się w pobliżu wykonywanych przez pracownika czynności.	Niewykonywanie pracy związanej z naprawami instalacji pneumatycznej przez uczniów Aktualne badania Urzędu Dozoru Technicznego w odniesieniu do sprężarek Sprawność przewodów łączących sprężarkę z narzędziem pneumatycznym Sprawność złączek przewodów ciśnieniowych Okresowe kontrole wytrzymałości przewodów gazowych Okulary ochronne lub osłona twarzy Wzmożona uwaga	Dopuszczalne
Czynniki szkodliwe
	Hałas *<Bardzo proszę sprawdzenie merytorycznej aktualności tego punktu.>*	Źródłem zagrożenia hałasem są stosowane w pomieszczeniach pracy maszyny, urządzenia i narzędzia. Zmierzona wartość natężenie hałasu to poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8 godzinnego dnia pracy - L_{EX, 8 h} = 65,5 dB. *Wartość dopuszczalna - 80,0 dB.* Skutkiem długotrwałego oddziaływania hałasu na pracownika (nieprzekraczającego normatywu higienicznego) może być zmniejszenie wydajności pracy. Hałas przekraczający normatyw higieniczny może powodować utratę słuchu i w konsekwencji chorobę zawodową.	Stosowanie ochronników słuchu w przypadku przekroczenia norm natężenia hałasu i stwierdzenia jego uciążliwości Ograniczenie ilości uczniów przebywających w strefie hałasu	Dopuszczalne
	Drgania	Źródło zagrożenia drganiami związane jest z wykonywaniem pracy za pomocą ręcznych narzędzi elektrycznych. Skutkiem długotrwałego oddziaływania wibracji może być możliwość powstania schorzeń układu ruchu (mięśniowo-szkieletowego) dłoni, powodujące okresową niezdolność do wykonywania pracy.	ograniczenie czasu używania elektronarzędzia lub klucza pneumatycznego do ok. 20 min./zm. rob.	Dopuszczalne
	Czynniki chemiczne	Źródłem zagrożenia czynnikami chemicznymi są zanieczyszczenia części i podzespołów pojazdu, z którymi uczeń może mieć kontakt podczas czynności obsługowo-naprawczych. Zagrożeniem mogą być fragmenty niedokładnie oczyszczonych przez dorosłych mechaników części i podzespołów, do których uczeń montuje nowe części. Skutkiem kontaktu z czynnikami mogą być uczulenia skóry, szczególnie na dłoniach.	zakaz wykonywania prac przy częściach i podzespołach brudnych, nie umytych przez mechaników dorosłych, rękawice ochronne i środki ochrony indywidualnej zgodne z kartami charakterystyki substancji niebezpiecznej, badania lekarskie uczniów, higiena rąk,	Dopuszczalne
Czynniki uciążliwe
	Przeciążenie układu ruchu (mięśniowo- -szkieletowego)	Zagrożenie czynnikami uciążliwymi polega na przeciążeniu układu ruchu (mięśniowo-szkieletowego). Dotyczy ono uczniów, którzy ukończyli 17 lat i pracują do 3 godz./zmianę. Zagrożenie to jest związane z koniecznością wykonywania czynności w pozycji wymuszonej podczas naprawy elementów pojazdu w kanale obsługowym lub kabinie pojazdu oraz ręcznego przenoszenia elementów używanych w procesie pracy. Skutkiem takiego zagrożenia mogą być zmiany chorobowe układu ruchu (mięśniowo-szkieletowego), szczególnie kręgosłupa oraz przeciążenia mięśni. Może to powodować okresową niezdolność do wykonywania pracy.	Znajomość norm dźwigania Przestrzeganie instrukcji wykonywania pracy	Dopuszczalne
Opracowały/Opracowali: ................................................................................................... ................................................................................................... ................................................................................................... (data, stanowisko, imię, nazwisko i podpis - skład zespołu oceniającego) Zaakceptowała/Zaakceptował: .......................................................................................................... (data, stanowisko, imię, nazwisko i podpis) O ryzyku zostałam/zostałem poinformowana/poinformowany: .......................................................................................................... (data, stanowisko, imię, nazwisko i podpis)

Warto zapamiętać:

<Zostanie dopisane po autoryzacji.>

więcej podobnych podstron