17) Kultura okresu wczesnopaństwowego na terenie Polski (koniecX-poł XIII).
►ceramika:
Obtaczanie w Xw zajmuje coraz większą powierzchnię, a w XI w zajmuje już całą powierzchnię naczynia; uzycie koła szybkoobrotowego;
Znaki garncarskie od X w , w XI powszechne;
Ornament poziomych , rytych żłobków od X w coraz gęstszych, w XI pokrywa niemal całą powierzchnię, trwa do XIII, a jego genezy upatruje się w środowisku awarskim;
Ornament radełkowy XII-XIII w;
►ozdoby okresu wczesno państwowego:
Dominującym typem ozdoby kobiecej są kabłączki skroniowe/XI-XII w ; 11 typów z reguły nie zdobione z wyjątkiem typu pomorskiego;
Zausznice o wisiorach o róznych kształtach dominują w IX-XII w, ale przeżywają się do XIII w;
Kołty- ozdoba kobiecego nakrycia głowy, zawieszana na riasach. Charakterystyczne dla Rusi Kijowskiej, ale też na terenie Polski. Znana matryca z Chełmna, zdobione. Datowane na XII-XIV w;
Naszyjniki- wykonane z brązu, srebra lub posrebrzanego brązu, gładkie z XI-XII w, mogły być z drutu skręcanego, lub skręcane z kilku drutów. Ogólnie powszechne od XI w;
Katorgi-prostokatne zdobione z przodu ornamentem, srebrne lub brązowe-od końca IX do poł XIII w; katorgi trapezowate składające się z 2 blaszek, zdobione tylko z przodu, beżowe, miedziane lub srebrne, datowane od końca X-poł XIII w; ornament zoomorficzny i roślinny;
Lunule- zawieszki półksiężycowate, srebrne lub brązowe, zdobione wytłaczaniem lub granulacja, czasem też odlewane; datowane na IX/X-XIII w i wiązane z p. wielkomorawskim;
Toporki perunowe-odzwierciedlenie toporów bojowych w kształcie zawieszek na szyję, wykonane z mosiądzu, srebra, brązu, żelaza czy bursztynu, XI-XIII w, znane z Gródka nad Bugiem, Kruszwicy, Tumu pod Łęczycą;
Paciorki- srebrne, złote, szklene, gliniane-tworzyły zapewne kolie, szeroki zakres chronologiczny, bo już od VIw, ale obecne sa także do XIII w;
Sprzączki lirowate- element pasa, w kształcie liry, wykonane z brązu, a trzpień z żelaza, wyróżniamy 4 typy w tym typ I znany tylko z Santoka i dat na Xw, typ II na XI-XII w, oraz III i IV dat na XI-XIII w;
Zapinki podkowiaste- zakończone guzkowato , tulejkowato, zoomorficznie, w XI w powszechne o ślimakowato zawiniętych końcach, od X w miejscowa produkcja (wcześniej importy z kręgu bałtyjskiego), popularne do końca XI czasem do poł XIIw;
Bransolety- datowane na okres wczesno państwowy, wykonane z pojedynczych lub kilku drutów skręconych lub z taśm metalowych ( złoto, brąż, posrebrzany brąz);
Pierścionki- materiał jak wyżej, z drutu owalnego, okrągłego lub czworograniastego, otwarte lub zdobione, mogły mieć tarczki z wybijanym lub rytym motywem krzyża, żadko zdobione, (w tym typ Orszymowice-zdobiony orn roślinnym i geometrycznym, dat na II poł XI-pocz XII w) ogólnie datowane na okres wczesnopaństwowy, mogły mieć oczka jak współczesne,
►Uzbrojenie okresu wczesnopaństwowego:
Broń sieczna:
Miecze wikińskie/karolińskie- X-XI w, Wheeler wyróżnił 9 typów, Petersem 26 typy + podtypy ze wzgl na kształt rękojeści, Oakeshott 23 typy mieczy i osobno 37 typów głowni mieczy wikińskich,
Na terenie Polski wg typologii Petersena typ S-Z datowane na XI w;
Miecze polskie-do XII w miały do 1m długości, generalnie od X w, miecz z Hrubieszowa X/XI w, + trzewiki srebrny z Trzciany XI w, brązowy z Zawady Lanckorońskiej, żelazny z Tuligłów;
szable - broń jednosieczna z wygiętą głownia i rękojeścią, charakterystyczne dla koczowników, w Polsce od XI w, z terenu Polski znane z Radymna i Czechowic-Dziedzic;
noże bojowe- mało charakterystyczne, trudno rozróżnic bojowe od niebojowych, znane z Krakowa-Zakrzówka, Końskich i Lutomierza dat na II poł XI w;
broń obuchowa:
buławy- broń zaczepna obuchowa, charakterystyczna dla Europy wsch, składa się z głowicy i trzonka z uchwytem, głowice mogły być wykonane z różnych materiałó ( kość, róg, brąż, żelazo); pojawiły się na Rusi w XI w, Typologia wg Kirpicznikowa na 6 typów, z Polski znane z Czerna, Krakowa-Okołu, Grądów, Radymna i datowane od XI w ;
Kiścienie- (korbacze/aszłyki)składają się z głowicy(bijak) i drewnianej rękojeści, łączone łańcuchem lub rzemieniami, w Europie wsch zaadaptowana w X w od koczowników, przyjęła się w Zach i powszechna nawet do XVI w; w X w rogowe i kościane głowice, w XI metalowezdobione; z Polski z Gródka nad Bugiem, Ostrowa Lednickiego, Opola;
Topory bojowe- typologia Nadolskiego(6 typów), w Polsce często typ 4 o wąskim ostrzu znany z Krakowa-Nowej Huty, końskiego, typ 2 łącZony ze Skandynawią, typ 5 z brodą z Trenczy, Zawichostu; datowane ogolenie na IX-Xw, * charakterystyczne są wachlarzowate z trzpieniem dat od XII w i łączone z najazdem Mongołów;
Broń miotająca:
Łuk- łuki proste u Słowian i refleksyjne w srodowiasku koczowniczym, z Polski znane okładziny łuków: Wrocław X/XI w, Ostrów Lednicki X-XIIIw , Przemyśl IX/X-II połci w, Gródek nad Bugiem; składał się z łęczyska ( ramię górne i dolne +majdan pośrodku) oraz cięciwy;
Kusza- od XII w, z Polski brak elementów kuszy ale znane są groty bełtów ( typologia Nadolskiego 4 typy);
Broń drzewcowa:
Włócznie i oszczepy- pozostałościa są groty i toki;
Uzbrojenie ochronne:
Tarcze- najstarsze przedstawienie wojownika polskiego z tarcza migdałowata pochodzi z denara Bolesława Śmiałego, inne to pieczęcie książat ruskich z końca XII i XIII w,
Kolczugi- od X w w użyciu na terenie Polski , pojedynczy element znany z Ostrowa Lednickiego; Ostrowa Tumskiego w Wrocławiu, Horodyszcza-Trepczy;
Pancerz lamelkowy- składał się z metalowych płytek połączonych rzemieniami, z Polski znane z Sanoka-Białej Góry dat na XII-XIII w, z Rusi na XIII-XIV w;
Pancerz zbrojnikowy- metalowe płtyki przymocowane do podkładu ze skóry lub tkaniny, datowane jak pancerz lamelkowy , znany też z Sanoka-Białej Góry;
Hełm- nieliczne z terenu Polski, stożkowate znane z Xi w z giecz, Gniezna, Olszówki, często zwieńczone tuleją do mocowania pióropusza, z ikonografii znane półkóliste też z nosalem lub częścią twarzową,
Karwasze- od XII w, chronią przedramię wojownika, składały się z 2 części łączonych rzemieniem, znane z Czermna i Sochnowca;
Wyposażenie jeźdźca i elementy rzędu końskiego:
Ostrogi- okreu wczesnopaństwowego stypologizowane przez Z. Hilczer-Kurnatowską na 3 typy, datowane na X- poł XI w, typ1-prosty bodziec z kulką lub zwężeniem, typ2 bodziec kolczy w kształcie ostrosłupa, stożka lub potrójna piramidka dat na X-XIII w, natomiast ostrogi z bodzcem w kształcie kółka gwiaździstego dat od XIII w,
Elementy garnituru ostróg- przewleczki, okucia końca rzemienia, sprzączka ze skówką;
Nahajki- Konic z rogu lub kości czy żelaza połączone rzemieniem z rękojeścią(drewnianym trzonkiem) , służyły do popędzania konia, ale miały też f. symboliczną, z zakończeniem w kształcie ptasiej główki, z Polski z zakończeniem w kształcie głowy baraniej datowane na XII-XIII/XIV w , znane z Ostrówka w opolu, Raciąża, Gródka nad Bugiem; analogie w Bułgarii nadbużańskiej, Rusi i Kotlinie Karpackiej, wiązane z koczownikami;
Elementy siodła;
Elementy rzędu końskiego - wędzidła, strzemiona, podkowy (wg Kazimierczaka), raki do kopyt końskich, zgrzebła (od XIII w);
►Monety w skarbach i wogóle obecność monet:
W X w monety zachodnioeuropejski i mniej bizantyjskich, w XI przewaga zachodnich i pojawiaja się monety polskie oraz sporadycznie arabskie;
Koncentracja głownie na terenach Polski PN Zach-Pomorze, wielkopolska, mniej na Mazowszu i Kujawach, sporadycznie w Małopolsce( Kraków-Nowa Huta\ Pleszów).
►Wpływy kręgu wschodnioeuropejskiego:
-buławy, kiścienie, elementy pancerzy lamelkowych i zbrojnikowych, części karwaszy, zakończenia nahajek;
- elementy łuku z Gródka nad Bugiem;
-niektóre typy wędzideł;
-enkolpiony typu kijowskiego-XI-XIV w z okolic kijowa, z trenczy z XIII w z meteorytem w środku, Gródka nad Bugiem 9, z Czermna 4,
-pieczęcie ołowiane książąt ruskich- z trenczy 4 pieczęcie Ruryka Rościsławowicza z II poł XII w, z Przemyśla dat na XI/XII w, Grodzisko Sąsiadka-5 pieczęci Dawida Igorewicza;
-fragmenty naczyń glinianych z barwną polewą-wzorowane na bizantyjskich/XI w;
-elementy amfor 2-uchych , czyli typ Korczak znane z Czermna;
-srebrne kołty z trenczy;
Szklane bransolety z Przemyśla, Gródka, Czermna wzorowane na bizantyjskich;
-przęśliki z różowego łupku,
-gliniane pisanki z polewą z Czer,mna;
-okucia szkatułek i klucze z Czermna;
-kamienne ikonki z przedstawieniem Marii i Dzieciątka-Gródek
-cerkiew Wołodara na wzgórzu w Przemyślu-pocz XII w,
-pozostałości cerkwii w TrepczyXII/XIII w;
►Grody w okresie wczesnopaństwowym:
-W wielkopolsce datowane na lata 40-te X w na podst dat dendro. z Gniezna, na Śląsku z lat 80-tych, a w Małopolsce schyłek Xw;
-centrum państwa piastowskiego była ziemia gnieźnieńska,
- od X w przemiany w strukturze osadniczej najbardziej nasilone w centrum, polegały na likwidacji części grodów plemiennych, przebudowie starych lub budowie nowych grodów wczesnopaństwowych;
- na nowo powstały grody w: Gnieźnie, Gieczu, Poznaniu, Ostrowie Lednickim i Moraczowie;
- zniszczeniu uległo np. Bruszczewo inne zostały porzucone np. Kruszwica, co interpretuje się jako próbę odsunięcia od nich nowego nurtu politycznego. Grody o wysokich walorach obronnych przebudowywano: Santok, Lont, Międzyrzecz. Poza terenem Wielkopolski powszechna była raczej przebudowa starych grodów niż zakładanie nowych;
-w Małopolsce kształtuje się w okresie wczesnopaństwowym granica z Rusia . Grody plemienne w pewnym procencie przestają istnieć ale nie ma to związku z przemianą struktury osadniczej w Wielkopolsce, efekt może najazdów. Powstały też nowe grody w XI i XII w, w tą sieć grodową okresu wczesnopaństwowego włączono grody plemienne: Kraków, Będzin, natomiast Naszacowice, Wiślica i Stradów przestaja funkcjonowac już w XI w;
-w XI w powstają sedes regni principales-sa to grody mające rangę niemal grodów centralnych, ale położone są na szlakach handlowych i są ogólnie łatwo dostępne. Pełnią f. administracyjna, wojskową, sądową, są siedzibą książąt i duchownych. Były ośrodkami gospodarczymi z osadami rzemieślniczymi na zapleczu. Były to: Kraków, Wrocław, Sandomierz, Gniezno, Poznań, Płock, Kruszwica, Wiślica, Łęczyca.\
-Grody kasztelańskie - powstawały od XII w, a ich zanik wiąże się z powstawaniem miast w XIII w. Były centrami administracyjnymi i siedzibami lokalnych książat. W Małopolsce: Lublin, Sandomierz, Połaniec, Wojnicz, Biecz, Sącz, Wiślica, Brzesko, Czechów, Kraków, Bytom, Oświęcim, Zawichost, Małogoszcz, Siewierz, Chrzanów.
Częśc opuszczono, a część przekształcono w murowane zamki: Kraków, Sandomierz, Biecz, Lublin.
►Obrządek pogrzebowy okresu wczesnopaństwowego:
Od końca X w ma miejsce obrządek szkieletowy płaski przykościelny i pozakościelny. Podporządkowany jest on na cmentarzyskach przykościelnych regułom chrześcijańskim. Groby na cmentarzach ułożone są rzędowo na lini pn-pd-tzw cmentarzyska rzędowe. Jamy grobowena osi wscg-zach, ale też z odchyleniem. Zmarły na wznak z rękami wzdłuż tułowia, a od XIII w z rękami skrzyżowanymi na piersiach. Na cmentarzyskach przykościelnych głowa zwrócona na zachód, kapłani na wschód, natomiast na pozakościelnych kobiety z głową na zach, a mężczyźni na wsch. Jamy grobowe: owalne lub wydłużone. Zmarły bezpośrednio na ziemi. Z czasem jamy mają kształt prostokąta z zaokrąglonymi narożnikami, a wewnątrz ślady po trumnie (drewno i gwoździe) .Trumny od XIII w. Cmentarzyska przykościelne przy świątyniach, a pozakościelne na uboczu poza osadami i na nich ślady zabiegów antywampirycznych.
3