Polska w okresie panowania Jana Olbrachta (1492 - 1501) i Aleksandra Jagiellończyka (1501 - 1506) . podr., s. 188, 189, 191, oprac. RM.
A. Zerwanie unii polsko - litewskiej po śmierci Kazimierza Jagiellończyka w 1492 r. (Jan Olbracht
został wówczas królem Polski, zaś jego brat Aleksander wielkim księciem litewskim, nie uznającym
zwierzchnictwa swego brata - króla Polski)
unia została przywrócona w 1501, gdy królem Polski po śmierci Jana Olbrachta został Aleksander, będący
już od 1492 r. wielkim księciem litewskim (unia w Mielniku 1501 r.)
B. Panowanie w Polsce króla Jana Olbrachta (1492 - 1501)
1. Powstanie dwuizbowego (senat i izba poselska) sejmu walnego w 1493 r.
- przyczyny powstania dwuizbowego sejmu walnego w 1493 r.
▪ na sejmikach szlacheckich dominowała politycznie magnateria, dlatego średnia szlachta chętnie przybywa
na sejm walny
▪ król Jan Olbracht chciał oprzeć swoje rządy na średniej szlachcie jako przeciwwadze wobec magnaterii
- sejm dwuizbowy (senat jako reprezentacja polityczna magnaterii, izba poselska jako reprezentacja
polityczna średniej szlachty)
- „trzy stany sejmujące”: król, senat, izba poselska
2. Przywilej piotrkowski Jana Olbrachta dla szlachty (1496 r.) , tabela w podr., s. 188, tekst źródł., podr, s. 191
- postanowienia: narzucenie chłopom poddaństwa osobistego (czyli utracenie przez chłopów wolności
osobistej, oznaczało to, że chłop nie może opuścić wsi bez zgody jej właściciela, którym był najczęściej szlachcic, raz do
roku tylko jedno dziecko chłopskie może opuścić wieś i przenieść się do miasta), zwolnienie szlachty od opłat
celnych (na towary eksportowane i importowane przez szlachtę), zakaz nabywania przez mieszczan dóbr
ziemskich poza miastem, zapewnienie szlachcie wyłącznego dostępu do urzędów państwowych
i wyższych godności kościelnych (oznaczało to, że przedstawiciele stanów chłopskiego i mieszczańskiego utracili
dostęp do urzędów państwowych oraz wyższych godności kościelnych - np. godności biskupa)
- znaczenie: przywilej piotrkowski to kolejny z przywilejów szlacheckich (począwszy od koszyckiego z 1374 r.,
czyli pierwszego stanowego przywileju generalnego dla szlachty), który wzmacniał pozycję polityczną szlachty w
państwie oraz jej uprzywilejowanie wobec innych stanów - chłopów i mieszczan, ponadto poszerzał
zakres władzy szlachcica nad chłopem (odbierając temu ostatniemu wolność osobistą), a także
znacznie osłabiał pozycję polityczną oraz status społeczny mieszczaństwa w Polsce.
3. Wyprawa Jana Olbrachta do Mołdawii (tzw. wyprawa czarnomorska) i tzw. klęska bukowińska (1497), mapa w podr., s. 162
- przyczyny wyprawy: rywalizacja Polski i Turcji o wpływy w Mołdawii, dążenie Jana Olbrachta do narzucenia
zwierzchnictwa lennego hospodarowi mołdawskiemu Stefanowi (od czasów Władysława Jagiełły u schyłku XIV w.
hospodarowie mołdawscy uznawali zwierzchnictwo królów Polski), zamiar odebrania Turcji czarnomorskich portów
Kilii i Białogrodu
- oblężenie Suczawy a następnie w trakcie odwrotu klęska wojsk Jana Olbrachta w lasach Bukowiny
(jego wojska zostały pokonane przez połączone siły turecko- tatarsko- wołosko- mołdawskie), klęska bukowińska została
wyolbrzymiona w polskiej tradycji historycznej (stąd przysłowie: „za króla Olbrachta wyginęła szlachta”)
4. Rady Kallimacha dla króla Jana Olbrachta jako przejaw myśli politycznej przełomu średniowiecza
i renesansu.
Kallimach (Filip Buonaccorsi) - emigrant z Włoch, w Polsce od 1470 r., humanista, historyk, dyplomata,
wychowawca synów króla Kazimierza Jagiellończyka, doradca króla Jana Olbrachta,
autor tzw. Rad Kallimacha (Consilia Callimachi) dedykowanych Janowi Olbrachtowi: podpowiadał królowi
reformy prowadzące do absolutyzmu, realizowane w myśl zasady cel uświęca środki (np. znieść przywilej
koszycki, rozpędzić izbę poselską, skłócić ze sobą senatorów świeckich i duchownych, odebrać biskupom
majątki ziemskie, dopuszczać „plebejów” do godności biskupiej - „powolniejsi będą niż szlachta”),
niektórzy XVI-wieczni przeciwnicy absolutyzmu przypisywali Kallimachowi pogląd, iż król swoich
przeciwników powinien ...otruć
Kallimach zm. w Polsce w 1496 r., pochowany został w krakowskim kościele dominikanów, płytę nagrobną
zaprojektował Wit Stwosz (il. w K. Baczkowski, WHP, s. 239)
C. Panowanie Aleksandra Jagiellończyka: w Wielkim Księstwie Litewskim (1492 - 1506) i w Polsce
(1501 - 1506), il. w podr, s. 189
1. Unia w Mielniku (1501 r.) - przywrócenie unii polsko - litewskiej, gdy Aleksander został królem
Polski po śmierci Jana Olbrachta (ponieważ już od 1492 r. Aleksander był wielkim księciem litewskim)
2. Przywilej mielnicki z 1501 r. Aleksandra Jagiellończyka (przekazanie senatowi władzy w państwie;
senat był reprezentacją polityczną możnowładztwa)
3. Wojna Moskwy z Litwą w latach 1500 - 1503: klęska wojsk litewskich nad Wiedroszą i utrata przez
Wielkie Księstwo Litewskie na rzecz Moskwy (państwo moskiewskie Iwana III, który uznał się za spadkobiercę
cesarstwa bizantyjskiego - podr. do kl. 2, s. 71) około jednej trzeciej swego terytorium (przede wszystkim
ziem czernihowsko - siewierskich), porównaj dwie mapy: podr. do kl. 1, s. 162, podr. do kl. 2, s. 72)
4. Konstytucja „Nihil novi” z 1505 r. (uchwalona na sejmie w Radomiu w 1505 r.) - postanowienia: bez wspólnej zgody izby poselskiej i senatu król nie może dokonać żadnych zmian w
w zasadach ustroju państwa (prawie pospolitym) i w przywilejach szlacheckich (wolności publicznej)
- znaczenie konstytucji „Nihil novi”:
▪ swoimi postanowieniami unieważniała przywilej mielnicki (któr y przekazywał senatowi, czyli magnaterii
władzę w państwie)
▪ wprowadzała w państwie polityczną równowagę sił między izbą poselską a senatem, czyli między
średnią szlachtą (reprezentowaną w izbie poselskiej) a magnaterią (reprezentowaną w senacie)
▪ unieważnienie przywileju mielnickiego oraz uchwalenie konstytucji „Nihil novi” było więc
zwycięstwem obozu średnioszlacheckiego (kierowanego przez kanclerza Jana Łaskiego) nad
magnaterią (możnowładztwem), było to jednak zwycięstwo krótkotrwałe, ponieważ następca Aleksandra, król
Zygmunt I Stary, zaczął wyraźnie faworyzować senat kosztem izby poselskiej (tzw. „senatorski król”), nie oznaczało to
jednak formalnego zniesienia konstytucji „Nihil novi”
▪ zdaniem większości historyków, konstytucja „Nihil novi” w historii państwa polskiego umownie
kończy średniowiecze, a zarazem rozpoczyna epokę nowożytną
▪ zdaniem niektórych historyków, konstytucja „Nihil novi” rozpoczyna w Polsce okres demokracji
szlacheckiej (przywilej cerkwicko - nieszawski z 1454 r., czy konstytucja „Nihil novi” z 1505 r.?)
▪ kierowany przez kanclerza Jana Łaskiego obóz średnioszlachecki, który doprowadził do uchwalenia
konstytucji „Nihil novi”, należy wiązać z początkami ruchu egzekucyjnego i jego programem
reform państwa
5. Początki ruchu egzekucyjnego w Polsce w okresie panowania Aleksandra Jagiellończyka. - ruch egzekucyjny: proreformatorski, samodzielny ruch polityczny średniej szlachty w XVI wieku,
zapoczątkowany okresie panowania Aleksandra Jagiellończyka, jego pierwszym przywódcą był
kanclerz Jan Łaski - egzekucja (rewindykacja, przywrócenie, wyegzekwowanie) - program (postulaty) ruchu egzekucyjnego:
▪ najważniejsze cele ruchu egzekucyjnego: osłabienie pozycji magnaterii, poddanie króla kontroli
sejmu, usprawnienie mechanizmów rządzenia państwem (reforma sądownictwa, skarbowości, wojska)
• dokonanie egzekucji praw (wymuszenie na królu i magnaterii przestrzegania
obowiązującego prawa, np. zakazu sprawowania kilku urzędów przez jednego magnata),
• dokonanie egzekucji dóbr (odebranie magnaterii bezprawnie użytkowanych
królewszczyzn, zakaz nadawania i wydzierżawiania królewszczyzn bez zgody sejmu)
6. Statuty kanclerza Jana Łaskiego z 1506 r. - kolejny od czasów Kazimierza Wielkiego (statutów
piotrkowskich i wiślickich) pisemny, skodyfikowany zbiór prawa polskiego.
Bibliografia:
K. Baczkowski, Rady Kallimacha (w serii: Dzieje narodu i państwa polskiego)
K. Baczkowski, Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370 - 1506), w: WHP, t. 3, Kraków 1999
2