ZAPOŻYCZENIA FRANCUSKIE
Podział zapożyczeń na:
GALICYZMY - zapożyczenia z języka francuskiego bez przekształceń
np. à propos - przy sposobności, w związku z tematem (coś powiedzieć)
bon ton - dobry ton
en face - z przodu
femme fatale - kobieta fatalna
va banque - na całość
vis-à-vis - naprzeciwko
déjà vu - już widziany, złudzenie, że widziało się pewien obraz już wcześniej
KALKI JĘZYKOWE - wyrazy lub wyrażenia utworzone za pomocą rodzimych elementów języka wg. wzoru semantycznego języka obcego (Encyklopedia Językoznawstwa Ogolnego)
dosłowne np. półświatek - demimande= demi (pół)+ mande(świat);
peruka - perruque
zapożyczenia znaczeniowe np. aktualny (obecny, teraźniejszy)
formacja (wykształcenie)
związki frazeologiczne - np. gwóźdź sezonu - clou de la saison
krzyk mody - cri de la mode
punkt widzenia -paint de vue
ZAPOŻYCZENIA LEKSYKALNE - wyrazy mające zarówno fonetykę zgodną z wymogami języka zapożyczającego(j.pol.), jak i podlegającego jego systemowi fleksyjnemu
np. adresse - adres
toilette - toaleta
perfum - perfumy
châle - szal
fauteuil - fotel
HISTORIA
Początek galicyzmów przypada na dobę średniopolską, a największe nasilenie na dobę nowopolską. Sprzyjały temu takie okoliczności jak:
-wybór Henryka Walezego na króla Polski
-rosnące znaczenie polityczne Francji w Europie, Europie zwłaszcza przodująca rola francuskiej kultury, literatury i sztuki
-profrancuska polityka Władysława IV i Jana III Sobieskiego
-panowanie saskiej (lecz przesiąkniętej kulturą francuską) dynastii Wettynów
- i wreszcie moda francuska zalewająca całą Europę, która - za czasów St. Augusta - opanowuje Warszawę i dwory magnackie.
Jeśli chodzi o źródło leksykograficzne dla polszczyzny epoki odrodzenia to jest to „Słownik” Lindego, który odnotowuje ponad 800 wyrazów zapożyczonych z francuskiego, które pochodzą albo z komedii doby stanisławowskiej, albo z mowy potocznej (w wyższej sferze). Galicyzmy nie funkcjonowały raczej w literaturze, gdyż przeciwdziałała temu ówczesna polityka językowa.
Sytuacja zmieniła się w pierwszej połowie XIX wieku. Moda francuska, zataczając coraz szersze kręgi, zaczynała wtedy docierać na szlachecką, sarmacką do tej pory prowincję. Także romantyczna koncepcja języka artystycznego przyniosła odrzucenie klasycystycznych ograniczeń w tej dziedzinie - zapożyczenia zaczęły funkcjonować w literaturze. Doszły również nowe okoliczności historyczne: wojny napoleońskie i udział w nich Legionów Dąbrowskiego, Księstwo Warszawskie oparte na ustrojach, prawach i administracyjnych wzorach francuskich oraz (albo przede wszystkim) Wielka Emigracja. Także trudno się dziwić, że w takich warunkach wpływ języka francuskiego okazał się najsilniejszym ze wszystkich wpływów językowych oddziałujących na polszczyznę w XIX w.
Dziedziny zapożyczeń francuskich XVII-XIXw.
dziedziny |
XVII-XVIII
|
XIX |
Życie dworskie |
Dama Fryzyjer Gorset |
Awans Awantura Kaprys Biżuteria Parasol |
Język sztuki |
|
Afisz Balkon Bilet |
Wojsko |
Awangarda (straż przednia) Batalija(bitwa) |
Amunicja Kariera |
Kuchnia |
Furaż (żywność) |
Sos Szampan |
Zasadniczym momentem przełomowym wpływów francuskich była II wojna światowa i przemiany społeczne z nią związane. Powojenne przeobrażenia odsunęły od wpływu na życie zbiorowe warstwy i grupy społeczne najbardziej związane z tradycją językową - francuską, a wysunęły na czoło życia społecznego i kulturalnego klasy, którym ta tradycja była całkowicie obca. Toteż znajomość francuskiego zaczęła w Polsce powojennej szybko maleć i maleje do dzisiejszego dnia. Wiadomym objawem tego stanu rzeczy są liczne błędy w posługiwaniu się od dawna przyjętymi francuskimi wyrazami i wyrażeniami.
Przykłady powojennych zapożyczeń leksykalnych leksykalnych języka francuskiego (liczba sięga 220):
-atrapa (attrape )- imitacja przedmiotu lub puste opakowanie jako reklama
- bagietka (baguette)- bardzo długa i wąska bułka
- butik (boutique) - sklep prywatny
- klimatyzacja (climatisation)
-makabra (macabre)
-paragon (paragon)
-totalitarny (totalitaire)
Występują także wyrazy, które pochodzą od nazw własnych:
-bardotka (Bardot)
- gilotyna (Monsieur Guillotin - był rzecznikiem humanitarnego traktowania skazańców, niefortunnie od jego nazwiska powstało może szybkie, ale jednak narzędzie do obcinania głów)
-wersalka (Versailles)
Najnowsze zapożyczenia francuskie różnią się pewnymi cechami od dawniejszych. Najważniejsze z nich to:
Pod względem znaczeniowym dawniejsze Galicyzmy były związane z życiem dworskim, później salonowym. Nowsze dotyczą wszystkich dziedzin życia.
Pod względem formalnym najnowsze Galicyzmy odznaczają się relatywnie niższym od dawniejszym stopniem asymilacji fonetycznej i morfologicznej.
Przyczyny zapożyczeń francuskich - dziś dominują obiektywne potrzeby nominatywne i ekspresywne współczesnej polszczyzny, kiedyś z kolei głównym czynnikiem była moda francuska.
Podsumowanie
Zapożyczenia francuskie odgrywają istotną rolę w czynnym zasobie leksykalnym współczesnej polszczyzny. Sytuują się na drugim miejscu po angielskich wśród powojennych zapożyczeń właściwych.
Największa ilość zapożyczeń francuskich występuje w komunikatach prasowych i publicystyce.(Możemy tu znaleźć Galicyzmy modne, lansowane przez środki przekazu informacji, np. awans, awaria, kampania, rezerwa) Najmniej jest ich w tekstach popularnonaukowych i dramatach.
ZAPOŻYCZENIA CZESKIE
qr2 Średniowieczna powaga i urok czeskiego przetrwały poza poł. XVI, a w okresie zygmuntowskim jeszcze się nasiliły. Góra społeczna, elita lgnęła do czeszczyzny, znajomość jej była znakiem wykształcenia, ogłady i wytworności.
Paradoksalnie właśnie z tych powodów wpływ czeszczyzny jest ilościowo ograniczony, sztuczny, literacki. Źródłem odrodzenia tych wpływów w XVI w. jest literatura, zwłaszcza związana z reformacją, więc częsta wśród innowierców. Czeski promowali:
Jan i Hieronim Maleccy, Jan bezkrytycznie i z zamiłowaniem przyjmował zapożyczenia
Rej, który nie znał czeskiego, tylko przejmował od innych, którzy znali, z książek czy z obiegu potocznego. Dlatego są pouczające, bo przedstawiają stan ogólniejszy.
Falimirz w Zielniku z 1534, bohemizmy przejęte z Nomenclatora (1532 r.) Szymona z Łowicza,
Mączyński, słownikarz.
U kochanowskiego czechizmów mało.
W XVII w. przestają oddziaływać: Polacy mocniej stają na rodzimej tradycji kulturalnej, a Czesi tracą polityczne znaczenie i wiele powagi na polu umysłowym po przegranej bitwie pod Białą Górą w 1620. Sytuacja odwraca się - Czesi interesują się naszym językiem - przekłady Reja i Kochanowskiego przez B. Paprockiego, J. Komenskiego.
Zastrzeżenia: często trudno stwierdzić czy dany wyraz jest czechizmem, rodzimym czy nawet pożyczką ruską - z powodu rozwojowej bliskości i pokrewieństwa polskiego i czeskiego. Wybrane przykłady pochodzą z różnych dzieł pisarzy XVI w., zwłaszcza pierwszej poł. Obecność czechizmu u jakiegoś pisarza nie oznacza, że było używane częściej w języku literackim, a już tym bardziej potocznym, gdyż jedni chętniej używali zapożyczeń, inni wcale.
Przykłady:
rzeczowniki: bawełna, blesk, brana, duchowieństwo, działo huczące, gorkość 'upał', hołota, istota, jedwab, krotochwila, kuchnia, nabożeństwo, sprawiedliwość, straż, Władysław, własność, zakonnik,
przymiotniki: błahy, bohaty, hardy, hojny, nieskazitelny, ohromny, okrutny, rzetelny, śmiertelny, uprzejmy 'otwarty, szczery', wesoły, własny, wodnocielny 'opuchły',
czasowniki: dłażyć 'deptać', dobrorzeczę 'błogosławię', dohadywać się 'domyślać się', dufać, hańbić, hydzić 'brzydzić', kuhlać ' kuleć', ożydać 'wyczekiwać', pożegnać 'pobłogosławić', poruczyć, rozmarhować 'roztrwonić', rozpomnieć się 'przypomnieć sobie', smilić się 'uprawiać nierząd',
przysłówki: hnet, na porząd 'po kolei', pak 'znów,
zaimki: jedenkażdy, kolko 'ile”, odkud, odtamtud, odtud, procz 'dlaczego', sem 'tu', tehdy 'wtedy'
spójnik: neż 'niż'.
Skrócone formy zaimka dzierżawczego: mego, twego, swego itp. w czeskim nastąpiła kontrakcja tych form, gdy w polszczyźnie tak nie było i nie jest.