JAROSLAW HASZEK RZYGODY DOBREGO WOJAKA SZWEJKA

J aroslav Hašek

Jaroslav Hašek (ur. 30 kwietnia 1883 w Pradze, zm. 3 stycznia 1923 w Lipnicy - wym. Haszek) – czeski pisarz, publicysta i dziennikarz. Mimo że publikował dużo, światu znany jest głównie jako twórca jednego z najsłynniejszych bohaterów literackich – wojaka Szwejka.

Po ukończeniu gimnazjum kształcił się w Akademii Handlowej. Początkowo praktykował w drogerii, po ukończeniu nauki pracował w Banku Slavia. W tym czasie poznał środowisko czeskich anarchistów, przystał do bohemy i odbył wiele pieszych wędrówek (zwiedził m.in. Słowację, Galicję, Węgry). Pracował też jako sprzedawca psów. Publikować zaczął w 1903 r. Do około 1905 roku należał do grupy literackiej zwanej "Anarchistyczni Burzyciele"^[1]. Od roku 1908 współpracował z czasopismem Ženský obzor (Przegląd kobiecy), od 1910 i redaktor naczelny satyrycznego periodyku Svět zvířat (Świat zwierząt), od 1911 współpracownik Českého slova (Czeskiego słowa). Publikował także w pismach Pochodně, Humoristické listy, anarchistycznych Chuďas, Komuna, Nová Omladina i innych. Doświadczenia z pracy zawodowej odnaleźć można na kartach powieści "Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej". Uznaje się, że umieszczona w niej opowieść jednorocznego ochotnika Marka nt. absurdalnych publikacji w Świecie zwierząt o nieistniejących gatunkach to autentyczne żarty, na jakie pozwalał sobie Haszek. Skutkiem tych publikacji Haszek stracił stanowisko.

W 1910 poślubił Jarmilę Mayerovą. W roku 1911 współtworzył Partię Umiarkowanego Postępu w Granicach Prawa, będącą swego rodzaju polityczną mistyfikacją ośmieszającą demokratyczne procedury (Hašek był nawet kandydatem partii na starostę praskiego). W roku 1911 w serii opowiadań stworzył postać dobrego wojaka Szwejka.

W 1915 powołano go do austriackiego wojska jako jednorocznego ochotnika i w szkole w Czeskich Budziejowicach rozpoczął roczny kurs oficerski. Ze szkoły został jednak wkrótce wyrzucony i trafił do 11 kompanii marszowej 91 pułku budziejowickiego, a z nią w czerwcu 1915 został wysłany na front wschodni do Galicji. Nie widząc sensu w walce za monarchię austro-węgierską, dał się tam schwytać do niewoli rosyjskiej i trafił do obozu jenieckiego w Rosji. Od czerwca 1916 był ochotnikiem w Legionie Czechosłowackim w Kijowie, ze względu na zły stan zdrowia został pisarzem pułkowym, a potem odkomenderowano go z powrotem do Kijowa do redakcji pisma Čechoslovan. Po wybuchu komunistycznej rewolucji, w 1918 roku wstąpił do Armii Czerwonej w Moskwie i do czeskiej partii socjaldemokratycznej (bolszewików). Był komisarzem politycznym i dziennikarzem. W 1920 r. wziął ślub z Rosjanką Aleksandrą Grigorjewną Lwową ("Szura"), nie rozwiązując jednak formalnie poprzedniego związku.

Oddelegowany przez komunistów w listopadzie 1920 roku wrócił do Czechosłowacji, gdzie groziło mu śledztwo w sprawie o bigamię i dezercję. W kraju poświęcił się literaturze. W 1921 opublikował pierwszy tom antywojennej książki, "Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej" (Osudy dobrého vojáka Švejka za světové války). Dokończenie czwartego tomu przerwała śmierć autora w 1923 roku. Książka przyniosła autorowi wielką sławę i na stałe weszła do kanonu nie tylko literatury, ale i popkultury. Na długie dziesięciolecia wizerunek głównego bohatera ukształtowały ilustracje jej pierwszych wydań w wykonaniu Józefa Lady.

Dzieła

• Majowe okrzyki (współautorstwo tomika wierszy)

• Kłopoty pana Wtedy (Utrpení pana Tenkráta 1912);

• Dobry wojak Szwejk i inne osobliwe historyjki ( Dobrý voják Švejk a jiné podivné historky 1912);

• Mój handel psami (Muj obchód se psy 1915);

• Dobry wojak Szwejk w niewoli (Dobry vojak Svejk v zajeti 1917);

• Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej (Osudy dobrého vojáka Švejka za světové války 1921-1923);

• Galeria karykatur (Galerie karikatur);

• Historia Partii Umiarkowanego Postępu w Granicach Prawa (Politické a sociální dějiny strany mírného pokroku v mezích zákona) – wyd. polskie 1987 r.;

• Moja spowiedź (Moje zpověď);

• Młynarz i jego córka (Větrný mlynář a jeho dcera) – sztuka kabaretowa.

• Szczęśliwe gniazdko i inne humoreski – wyd. polskie 2004 r.;

• Tasiemiec

• Księżnej Pani - wyd. polskie 2009 r.;

Przygody dobrego wojaka Szwejka

P rzygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej (Osudy dobrého vojáka Švejka za světové války) to antywojenna powieść czeskiego pisarza Jaroslava Haška, której bohaterem jest Józef Szwejk z Królewskich Vinohradów w Pradze, sprzedawca psów i pucybut porucznika Lukasza.

Historia książki

Szwejk pojawił się w humoreskach Haška już w 1911, które wydane zostały rok później jako Dobry wojak Szwejk i inne osobliwe historyjki (Dobrý voják Švejk a jiné podivné historky). Utwory te są antyaustriacką i antywojskową satyrą.

Podczas pobytu w Kijowie Hašek powrócił do stworzonego przez siebie bohatera i w 1917 został wydany Dobry wojak Szwejk w niewoli (Dobrý voják Švejk v zajetí). Krytyka Austro-Węgier jest tu ostrzejsza niż we wcześniejszych humoreskach, gdyż Hašek nie musiał się obawiać austriackiej cenzury, ponadto utwór spełniał rolę agitacyjno-polityczną jako ulotka skierowana do rodaków. Kijowska wersja przygód Szwejka jest już zarysem powieści napisanej po wojnie, znacznie się jednak jeszcze od niej różni.

W 1921 Hašek opublikował w Czechosłowacji pierwszy tom powieści Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej. Pomimo popularności wśród czytelników, krytyka czeska chłodno przyjęła książkę, która doceniona została dopiero w Niemczech. Autor nie dokończył książki, gdyż pisanie czwartego tomu przerwała śmierć w 1923 roku.

Zaraz po śmierci Haška wydawca "Szwejka" zlecił kontynuację przygód praskiemu dziennikarzowi i satyrykowi, Karelowi Vańkowi. Vaniek powieść dokończył, jednak jego wkład w książkę nie zdobył szerszego uznania.

Książka a fakty

Powieść Haszka jest w dużej mierze książką opartą na faktach i doświadczeniach autora i jego przyjaciół. Prawdziwe jest nie tylko tło historyczne i geograficzne oraz realia dotyczące ówczesnej Pragi. Zdecydowana większość (może nawet - wszyscy) niehistorycznych bohaterów książki miało swoje pierwowzory w rzeczywistości, nierzadko obdarzone tymi samymi nazwiskami. Można też założyć, że część anegdot występujących w powieści wydarzyła się naprawdę, a większość z nich - była gdzieś opowiedziana Haszkowi przy kuflu piwa. Zdarzało się, iż po publikacji książki jej bohaterowie kontaktowali się z autorem, by wyrazić swe pretensje, uwagi, bądź podziękowanie.

Pierwowzór Szwejka

Uważa się, że Dobry Wojak jest kompilacją charakteru i przygód zarówno autora (przygody) oraz jego towarzysza broni Františka Strašlipki (charakter, szczególnie skłonności do opowiadania anegdot). Natomiast nazwisko i wygląd Szwejka Haszek wypożyczył od swego piwnego kompana Švejka Józefa Juniora - szewca i pedicurzysty, syna Švejka Józefa, który to był dozorcą domu mieszczącego m.in. słynną gospodę 'U Kalicha".

Haszek jako bohater książki

Wiele z przygód spotykających Szwejka w książce istotnie opiera się na doświadczeniach Haszka (handel psami, ulubione gospody, pobyt w szpitalu dla psychicznie chorych). Jednak uznaje się, że autor najlepiej sportretował sam siebie poprzez postać jednorocznego ochotnika Marka. Dzieli on z Haszkiem zarówno anarchizująco-cyniczne poglądy na świat, jak i część przygód (szczególnie bycie redaktorem Świata Zwierząt i wszystkie związane z tym przygody). Dodatkową wskazówką jest opisywanie dziejów batalionu właśnie przez Marka. Należy tu jednak dodać, że Haszek miał przyjaciela, Karela Marka, który technicznie rzecz biorąc, stanowił bezpośrednie alter ego jednorocznego ochotnika.

Ilustracje Josefa Lady

Ilustracja Józefa Lady wykorzystana na krzesłach praskiej piwiarni Wizerunek głównego bohatera na długie dziesięciolecia ukształtowały ilustracje w wykonaniu Josefa Lady. Dla wielu stały się wręcz nieodłączną częścią dzieła.

Pierwsze rysunki powstały po konsultacjach z Haszkiem w pierwszym zeszytowym wydaniu z 1921 roku. Natomiast te najbardziej znane cykle ilustracji Lada rysował od nowa po śmierci pisarza w latach 1923-25. Stworzył wówczas zupełnie nowy wizerunek bohatera - prostodusznego, łysego, grubego piwosza

Popularność na świecie

Opowieść o przygodach Szwejka zdobyła ogromną popularność na całym świecie – wydana została w 57 językach.

Najbardziej znany polski przekład zatytułowany Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej jest autorstwa Pawła Hulki-Laskowskiego z 1931 roku. Czeskie słowo voják (oznacza po prostu "żołnierz") w tym klasycznym tłumaczeniu przetłumaczono poprzez archaizm "wojak" odpowiadający brzmieniem oryginałowi.

W roku 1991 ukazało się tłumaczenie Józefa Waczkówa pt. Dole i niedole dzielnego żołnierza Szwejka, mające – wg tłumacza – przybliżyć ironię oryginału zamiast stworzonej przez Hulkę-Laskowskiego atmosfery dobroduszności. Jednak przekład ten nie spotkał się z uznaniem wśród wielbicieli powieści.

W roku 2009 ukazał się trzeci przekład autorstwa Antoniego Kroha, zatytułowany Losy dobrego żołnierza Szwejka czasu wojny światowej.

Przygody Szwejka stały się podstawą wielu utworów literackich, w większości pastiszy. W latach czterdziestych w Niemczech powstała sztuka Bertolta Brechta Szwejk podczas II wojny światowej. Zaś londyńskie emigracyjne Wiadomości Polskie, Polityczne i Literackie publikowały satyryczne komentarze polityczne Wacława Solskiego "Opowieści o Szwejku". Podobieństwem do Szwejka naznaczona jest powieść Władymira Wojnowicza Życie i niezwykłe przygody żołnierza Iwana Czonkina a nawet Paragraf 22 Josepha Hellera. Natomiast w Czechach w roku 1992 Josef Marek wydał powojenną kontynuację przygód Dobrego Wojaka w realnym socjalizmie (Osudy dobrého Švejka po druhé světové válce).

Na kanwie "Szwejka" powstało też wiele filmów. Pierwszy, autorstwa Karela Lamača, już w 1926 roku.

Najbardziej znaną do dziś jest dwuczęściowa wersja^[1] Karela Steklego z 1957 roku z Rudolfem Hrušínskim w roli tytułowej. 2 lata wcześniej powstała też animowana wersja "Przygód"^[2] w reżyserii Jirziego Trnki. W Polsce powstały w latach 90. ekranizacje telewizyjne, w których w postać Szwejka wcielił się Jerzy Stuhr.

Na całym świecie książka Haszka, która zyskała status "kultowej", stała się też podstawą powstania tzw. ruchu szwejkologicznego – żartobliwego towarzystwa propagującego popularyzację książki i "szwejkowego" sposobu na życie. Najpopularniejszym polskim "szwejkologiem" jest dziennikarz Leszek Mazan.

W Sanoku nadano nazwę "Zaułek Józefa Szwejka" uliczce, przy której w czasach Szwejka mieścił się dom publiczny^[3]. 6 maja 2006 burmistrz Czeskich Budziejowic, prezydent miasta Przemyśla oraz prezes przemyskiego Stowarzyszenia Przyjaciół Dobrego Wojaka Szwejka Jan Hołówka odsłonili uroczyście w Przemyślu tablicę z nazwą nowej ulicy "Zaułek Wojaka Szwejka"^[4].

3