Wstęp do religioznawstwa – wykład 1 (właściwie to drugi) 19 października 2006

Religie niechrześcijańskie kiedyś nie uznawane były za religie!

Pochodzenie słowa „religia”:

Cyceron – religio od relegere (odczytywać na nowo, pilnie przestrzegać)

Św.Augustyn – religio od religere (ponownie wybierać sobie)

Laktancjusz – religio od religare (wiązać, związywać ze sobą)

Definicje:

John Henry Leuba – na początku XIX wieku zebrał ponad 40 definicji

• większość definicji jest jednoaspektowych

Joachim Wach (definicja socjologiczna) – trychotomiczna struktura religii:

1. doktryna

2. kult

3. organizacja

R.Otto:

„Religia to doświadczenie sacrum.” tzn. że przedmiotem kultu w religii jest sacrum.

E.Kant (def. moralna):

„Religia to całokształt wszystkich naszych obowiązków pojętych jako nakazy Boże”

F.Schleiermacher (def. irracjonalna):

„Istotą religii nie jest myślenie ani działanie lecz kontemplacja i uczucia”

E.B.Tylor (def. animistyczna):

„Religia to wiara w istoty duchowe”

J.G.Frazer:

„Religia to zjednywanie, albo pozyskiwanie sobie sił stojących ponad człowiekiem, o których sądzi się, że kontrolują życie człowieka i przyrody”

F.Engels:

„Religia jest tylko fantastycznym odzwierciedleniem w ludziach tych sił, które żądzą życiem człowieka, odzwierciedleniem w którym siły ziemskie przyjmują postać nadziemską”

F.M.Miler:

“Religia jest duchową zdolnością lub dyspozycją, która niezależnie od zmysłów i rozumu, a nawet wbrew nim, czyni człowieka zdolnym do ujęcia nieskończoności, pod różnymi nazwami i postaciami”

E.Durkheim:

„Religia jest jednolitym systemem wierzeń i praktyk, odnoszącym się do rzeczy świętych, łączących we wspólnotę zwaną Kościołem tych, którzy w nie wierzą”

W.James:

„Religia to czyny i doświadczenia odosobnionej jednostki ludzkiej, o których mniema, że odnoszą się do tego co uznaje za boskie”

Definicje relacjonistyczne (według Hoffmanna niejednoaspektowe):

Cornelius Piotr Tiele – stworzył, Natan Söderblom – zmodyfikował

Definicja Tielego – Söderbloma (klasyczna definicja relacjonistyczna):

„Religią nazywamy w sensie ogólnym stosunek pomiędzy człowiekiem i potęgą nadludzką, w którą on wierzy i czuje się od niej zależny. Stosunek ten znajduje wyraz w uczuciach (zaufanie i lęk), wyobrażeniach (wiara), czynnościach (modlitwy, obrzędy, szczególnie ofiara) i wypełnianiu moralnych przykazań.”

H.Hoffmann:

„Religia to oparty na tradycji zespół przekonań dotyczących świata, w tym także człowieka i ludzkości, oraz sił w nich rządzących, w których to przekonaniach odzwierciedla się stosunek do sacrum, uzewnętrzniając się w doktrynie, kulcie i organizacji religijnej.”

STRUKTURA RELIGII:

Wyróżniamy dwa główne sposoby opisu struktury religii:

1. Dychotomiczna struktura religii:

Religia

aspekt wierzeniowo – przekonaniowy aspekt organizacyjno – kultowy

2. Trychotomiczna struktura religii (J.Wach):

Religia

doktryna kult organizacja

Doktryna:

• od doctrino (łac. nauka)

• jest teoretyczną podstawą przekonań religijnych.

• jej treścią są poglądy dotyczące natury sacrum, a także świata i człowieka

Wyróżniamy trzy części doktryny:

• teologię

• kosmologię

• antropologię

Każda z tych dziedzin posiada trzy aspekty:

• genetyczny

• opisowy

• eschatologiczny

Reasumując doktryna zajmuje się dziewięcioma różnymi sprawami (patrz tabelka):

	Teologia	Kosmologia	Antropologia
Aspekt genetyczny	teogeneza	kosmogeneza	antropogeneza
Aspekt opisowy	teografia	kosmografia	antropografia
Aspekt eschatologiczny	teoeschatologia	kosmoeschatologia	antropoeschatologia

Czasami nazw kosmologia itd. i kosmografia itd. używa się zamiennie.

Schemat powstawania doktryny:

1.Mit – pierwsza forma wyjaśniania świata

Początkowo mity się różnią – bywają nawet sprzeczne ze sobą

Pierwszą formą kształtowania się doktryny była:

• systematyzacja i standaryzacja mitów

• łączenie mitów w ciąg narracyjny

2. System wierzeń - mitologia

3. Spisywanie tradycji religijnych

dogmat – urzędowa forma mitu

Kapłani orzekają wtedy co jest ortodoksyjne (prawowierne), a co jest herezją (apokryfy)

Doktryna jest zbiorem spisanych dogmatów i jest dziełem kapłanów (teologów).

Podział mitów (najczęstszy):

• o zwierzętach

• astralne

• kosmogoniczne

• antropogeniczne

• o herosach kulturowych

• o pochodzeniu śmierci

• o potopie

• o porach roku (umierający i zmartwychwstający bóg)

• o niepokalanym poczęciu

• o bliźniętach

• aksjologiczne (uzasadnienie wyborów etycznych)

Wstęp do religioznawstwa – wykład 4

Antropologia:

• religia jako jedyna obiecuje życie po śmierci

Antropogeneza:

• stworzenie człowieka najczęściej przedstawiane jako produkcja manufakturowa (element naturalny + element boski)

• bóg nie jest zadowolony ze swojego dzieła (jest to proces wieloetapowy)

1. Z czego powstali ludzie? W jaki sposób powstali ludzie?

W monoteizmie – Ziemia + Tchnienie boże

Mezopotamia – Glina + krew boga Kinu

Edda poetycka – 2 patyki z drzewa życia  kobieta i mężczyzna

2. Dlaczego ludzie zostali stworzeni?

W „Enuma Elisz”: żeby człowiek służył bogom

W Eddzie poetyckiej: aby człowiek pomógł bogom walczyć podczas Ragnarok

3. Jaki jest cel i sens życia człowieka?

Pneumatologia (teoria duszy):

Dwa elementy człowieka:

Ciało  tanatologia – pali się, grzebie, mumifikuje, karmi się nim zwierzęta

Dusza  pierwiastek nieśmiertelny (w Egipcie 9 dusz)

Soterologia (teoria zbawienia od grec. soter):

1. droga wiary – droga dewocji

2. droga uczynków np. asceza

3. droga poznania – gnosis (doznanie poznania wyższego rzędu)

Celem życia człowieka jest zapewnienie sobie jak najlepszego życia po śmierci (ew. zbawienia).

Antropoeschatologia:

Ewolucja wierzeń w życie po śmierci:

Istnieje po śmierci i nic więcej  istnieje po śmierci, a jego kondycja zależy od życia ziemskiego

Np. w ST początkowo był tylko Szeol, dopiero później Gehenna

Bóg mógł karać: najwyższą karą była śmierć ew. przeklęcie do 4 pokolenia. Początkowo nie było kary po śmierci – kraina pośmiertna była nienaruszalna, bóg nie mógł w nią ingerować. Było tam bezpiecznie, ale nudno.

Z czasem sankcje bóstw zaczęły sięgać poza grób  koncepcja Nieba i Piekła

Kołowrót wcieleń – życie jest cierpieniem, a ostatecznym celem jest wyrwanie się z kołowrotu wcieleń

karman – czyn lub skutek czynu

bogowie też podlegali temu prawu

achman i brahman – dusze kosmiczne  one też podlegały prawu karmana

nirwana – wieczne szczęście, człowiek się nie odradza  dusza czlowieka rozpływa się w duszy kosmicznej

W Egipcie następował proces ozyryfikacji – sąd nad człowiekiem po śmierci

Częściej spotyka się bardzo plastyczne opisy piekła – niebo zazwyczaj ma rekompensować braki, które występowały za życia np. dla arabów wieczna oaza, bo mieszkają na pustyni itp.

KULT RELIGIJNY

Kult – to zewnętrzny przejaw życia religijnego i jako taki jest zespołem praktyk ku czci istot nadprzyrodzonych

Ryt – proste, spontaniczne, indywidualne, niesformalizowane akty wobec sił przyrody (nadprzyrodzonych)

Najbardziej pierwotną formą kultu jest kratofania – czczenie przejawów mocy

Ryty ulegały komplikacji i systematyzacji i wytwarzał się obrzęd.

Obrzęd – nie jest sprawowany indywidualnie, sprawuje go konkretna jednostka (kapłan). Należy bezwzględnie przestrzegać ścisłego rytuału.

Nabożeństwo – sformalizowany, usystematyzowany obrzęd według jakiegoś rytuału.

Mit – teoretyczne uzasadnienie rytu, teologizacja doktryny

Istnieje bezpośredni związek pomiędzy rytem a mitem tj. mit wpływa na ryt i odwrotnie.

Kult

• pielgrzymki

• ablucje

• taniec rel.

• procesje

• post

• jałmużna

ofiary modlitwa

Dwa najważniejsze przejawy kultu to ofiara i modlitwa, ale wys-

tępują także inne formy np. (patrz obok):

Ofiara:

Idea ofiary – dając coś bogu, można coś zyskać „do ut des” – daję, abyś i ty dał

Ofiara – od ofere, przynieść, dać coś

Daje się wartościowe rzeczy:

• mięso

• ziemiopłody

• napoje

• kadzidło

Często ofiary składano poprzez spalanie lub sporzywanie.

b. często składano ofiary z ludzi – bo życie jest najcenniejsze

Z czasem wykształciła się idea ofiary zastępczej – zamiast człowieka  zwierzę, kukła, trochę krwi

Specjalne miejsca do składania ofiar: betea – domy bogów (jakieś duże kamienie)

W raz z rozwojem kultu określa się przestrzeń sakralną – miejsce gdzie na stałe lub czasem przebywa bóg (już nie ma dowolności w miejscu składania ofiar).

Dostęp do tych miejsc jest ograniczony lub zakazany.

Czas sakralny:

• ma inny charakter niż czas świecki

• Święto – w określone dni, składa się określone ofiary

• charakter cykliczny  np. święto nowego roku

• 25 XII „des solis victis” – dzień słońca niezwyciężonego (dopiero później Boże Narodzenie)

Rodzaje ofiar:

• rodzaj handlu zamiennego

• jako prośba

• wyraz oddania i poddania się woli bóstwa

• czynność magiczna

• wyraz hołdu

• pokuta

Modlitwa:

• początkowo prosta i spontaniczna prośba o interwencję bóstwa

• oparta na wierze w magiczną moc słowa (zaklęcie)

• najczęściej w specjalnym języku sakralnym (częsta tendencja do archaizowania języka i czynienia go niezrozumiałym dla postronnych obserwatorów)

Typy modlitwy:

1. jako czary (np. w hinduizmie „opera operato” – samo z siebie)

2. jako kontrakt

3. jako sposób przekonania

4. jako wyraz czci i hołdu

5. jako całkowite i bezgraniczne oddanie

6. jako spowiedź (oczyszczenie)

idea przymierza – taki handel wymienny ;)

Wstep do religioznawstwa – wykład 5 23 listopada 2006-12-29

ORGANIZACJA RELIGIJNA

Kształtowała się wraz z kultem i doktryną

Cel – ujednolicenie zróżnicowanych praktyk i wierzeń oraz propagowanie na zewnątrz i do wewnątrz własnej doktryny i pozyskiwanie nowych członków

Formy organizacji (w/g Joachima Wacha):

1. tajne stowarzyszenie

   • społeczeństwo rodowo – plemienne

   • starsi wtajemniczają młodszych

   • ograniczony dostęp do stowarzyszeń

   • praktyki inicjacyjne (często niebezpieczne)

   • jest niedostępna wobec niewtajemniczonych z klanu

2. związek misteryjny

   • mysterion – grec. tajemnica

   • charakterystyczny dla cywilizacji rolniczych

   • każdy mógł wstąpić, ale musiał zostać wtajemniczony i uznać założenia doktrynalne

   • np. Eleuzyjskie – Demeter, Orfickie – Dionizos

3. kościół

   • najbardziej rozwinięta forma

   • jednolite zasady doktrynalne i formy obrzędowe

   • występowanie kapłanów

Często nie jesteśmy w stanie prześledzić rozwoju danej religii.

Religie założone (powstawanie):

• jest założyciel, mistrz

• zgromadzenie kręgu uczniów (na początku niewielka grupka)

• gmina pierwotna

• coś dzieje się z mistrzem (znika) i ktoś z charyzmatem urzędowym go zastępuje

• pojawiają się problemy z jednolitą interpretacją doktryny

• następuje ujednolicenie doktryny – ujawniają się przy tym różne kościoły w ramach danej religii

• powstanie kanonu tekstów świętych i powstanie kategorii ortodoksji i herezji

Wewnętrzne aspekty religii:

(wiara, doświadczenie religijne, religijność)

dychotomiczna struktura: wierzeniowo – przekonaniowa i kultowo – organizacyjna (por. trychotomiczna struktura religii)

indywidualny – sposób w jaki religia istnieje w umyśle jednostki

społeczny – jak religia funkcjonuje w społecznościach

Często występują różnice pomiędzy doktryną a przekonaniami jednostki.

Religijność człowieka nie jest stała – ale nie ulega częstym zmianom – indywidualny tok doświadczeń religijnych też jest zróżnicowany.

Religia niewidzialna – nawet w laickich społeczeństwach jest religijność – wiara, ale bez kultu

Klasyfikacja wierzeń religijnych:

1. kryterium historyczne

• wymarłe – nie mają obecnie wyznawców, przekształciły się w inne systemy wierzeń, a niektóre zostały przejęte przez inne religie. Są widoczne w obecnych doktrynach religijnych.

• żywe – istnieją współcześnie

2. kryterium geograficzne

• Bliskiego i Dalekiego Wschodu

• Australii i Oceanii

• Europy

• Afryki

• Ameryki itp.

3. kryterium zasięgu terytorialno – etnicznego

• plemienne – funkcjonują w granicach jednego plemienia

• narodowe – powstają z religii plemiennych, odzwierciedlają więzi społeczne, doktryna zawiera historię narodu i określa cele ekspansji np. Judaizm i Shintoizm

• światowe lub uniwersalistyczne – chciałyby panować na całym świecie, zakładają misjonowanie całego świata

4. kryterium genetyczne

• naturalne – ukształtowały się pod wpływem bodźców naturalnych i przekazywane są z pokolenia na pokolenie np. fetyszyzm, totemizm. To wszystkie te systemy, które nie powołują się na boskie objawienie wyjaśniające ich powstanie.

• Objawione – objawienie reformatorowi, założycielowi i stąd założenie religii

5. kryterium liczby czczonych bóstw

• monoteistyczne

• politeistyczne „shinto – religia 8 milionów bogów” – po śmierci każdy staje się kami

Istnieje tez faza pośrednia – wiara w jednego, ale nie jedynego boga – HENOTEIZM

W praktycznym kulcie zwracamy się tylko do tego boga.

Szczególne formy monoteizmu:

Teizm – bóg osobowy, nieustannie interweniujący w świat i dzieje człowieka – nawet wbrew zasadom, które ustanowił (cuda)

Panteizm – zakłada tożsamość boga i przyrody, bóg jako czynna zasada przyrody

Deizm – bóg jako demiurg, ale neguje możliwość boskiej interwencji

Wierzenia ateistyczne – stosuje się je do wierzeń, gdzie nie ma pojęcia boga lub nie ma on większego znaczenia (religie antropo- i kosmocentryczne). Doktryna tych religii dotyczy głównie etyki.

Geneza wierzeń religijnych:

(czas powstania wierzeń religijnych)

Kiedy pierwsza religia?

Jaka była to religia?

Dlaczego człowiek stał się religijny?

Do dziś trwają spory o genezę. Cały czas są to tylko hipotezy. Głównymi źródłami są dane archeologii i antropologii kulturowej. Te pierwsze pomagają określić czas, a drugie badają współczesne wierzenia pierwotne.

Przyjmuje się, że nie ma ściśle określonego czasu i miejsca powstania religii oraz że nie powstała od razu tylko na drodze ewolucji. Pewne zachowania datowane są na 350000 lat temu:

• strach przed śmiercią

• kult przywódcy

• strach przed burzą

Inna hipoteza 80000 i Neandertalczycy:

• cały szereg znalezisk świadczących o religijności

• rzeźba i malownictwo rytualne (naskalne)

• malowidła miały charakter sanktuarium

Główny problem określenia czasu powstania religii polega na braku dowodów.

Wstęp do religioznawstwa – wykład 6 30 listopada 2006-12-29

Pierwotne formy religii:

(antropologia kulturowa, etnologia)

• fetyszyzm – Charl de Brois, Morgan, Engels

• kult przedmiotów

• animizm – Tylor

• manizm (od mana) – Spenser, Frazer

• totemizm – Durkheim

• preanimizm – Meret

• pramonoteizm – E.Lang à stworzył konserwatywny ewolucjonizm

• dyfuzjonizm – W.Szmidt

Źródła religii:

1. Przyczyny historycznego pojawienia się:

   1. przyrodnicze – stosunek człowieka do przyrody. Szczególnie ważne, gdy był zależny od niezrozumiałych sił przyrody. Są one nadal przyczyną tworzenia się religii obecnie – większa religijność wiejska, nawrócenia w wyniku tragedii itp.

   2. psychiczne

• emocjonalne – wiążą się z emocjami. Religia przezwycięża lęk przed śmiercią.

• poznawcze – określa cel i sens życia

Wg F.Szlajemachera – nieważne są przyczyny racjonalne lecz emocjonalne.

3. społeczne – szczególnie w religiach rozwiniętych sankcjonuje i wyjaśnia stosunki społeczne np. warstwy społeczne, role króla etc.

Funkcje religii (ważne!):

1. ś

   Łączy się

   wiatopoglądowa – działa poprzez doktrynę (odpowiedzi na pytania dotyczące świata, boga, człowieka etc.)

2. normatywno – wychowawcza – oddziaływuje poprzez doktrynę – nakazy i zakazy, problematyka aksjologiczna. Religia podaje wzorce osobowe

3. p olityczno – ideologiczna – tworzy wzorce życia społecznego

4. integracyjna (dezintegracyjna) – wg Durkheima:

• wobec wyznawców integrująca, wobec innych dezintegrująca np.

  • gdy pojawia się herezja,

  • w obrębie społeczeństwa polireligijnego

    • Sikhowie (Penżar) – monoteizm islamski + politeizm hinduski (obie frakcje ich zwalczają)

    • Tamijskie Tygrysy – hindusi na Cejlonie (Sri Lanka) a Syngalezi (buddyzm)

5. obrzędowo – estetyczna (kulturowa) – zaspokaja potrzeby emocjonalne (piekno). Uroczyste obchodzenie rytów przejścia. Zbiorowa manifestacja potrzeb, sztuka sakralna.

6. kompensacyjna – najważniejsza funkcja. Człowiek oczekuje rozwiązania dręczących go niepokojów i lęków. Stanowią one często jedyną nadzieją na lepszy byt. W oświeceniu podkreślano, że ta funkcja będzie zanikać.

Tanatologia religii:

Powstanie à rozwój à zanik

Przyszłoś religii w ogóle.

Symptomy:

1. upadek pobożności – coraz mniej ludzi wierzy i coraz mniej intensywnie

2. topnienie liczby wyznawców (feminizacja)- wyznawcy to głównie kobiety w starszym wieku

3. wegetacja garstki ostatnich wiernych

np. Karaimizm – Eupatoria (miasto) – kiedyś światowe centrum religii, dziś ok. 10 wyznawców ; parsyzm (Zoroastrianizm) – w Iranie byli, a teraz są w Indiach i trwają (zanikają)

Niektóre systemy religijne są odnawiane tzw. ruchy neopogańskie.

4. ostateczny zanik – trudno uchwycić ten moment – podziemne trwanie polikwidacyjne

Następuje wymuszone przejście na pokrewną wiarę.

Laicyzacja – proces zeświedczenia świadomości indywidualnej i społecznej Racjonalizacja stosunków międzyludzkich i uniezależnienie się od religii.

Desakralizacja kulturowa – odsunięcie religii na margines kulturowy

racjonalizm a irracjonalizm – w historii następują przemiennie

Procesy laizacji napotykają na opór tradycyjnego sposobu myślenia i organizacji religijnej. Co za tym idzie powstają nowe religie i systemy parareligijne.

ateista ≠ niewierzący

neguje istnienie boga nie wierzy w nic

METODY BADAŃ RELIGIOZNAWCZYCH

• konieczność odwołania się do innych nauk

• religioznawstwo to nauka interdyscyplinarna

1. teoria religii ogólna/ religioznawstwo ogólne

– kiedyś filozofia religii oraz to w jaki sposób jest badana (religioznawstwo ogólne), metareligioznawstwo

• zajmuje się uogólnieniem (komparatystycznym) wiedzy z innych dziedzin. Struktura, geneza, definicje, kategorie, styk religia a państwo itp.

2. historia porównawcza religii

• najbardziej rozbudowana część badań

• Miller: „kto zna jedną, nie zna żadnej”

• A. Von Harnack: „kto zna jedną, zna wszystkie”

• Inwentaryzacja wierzeń religijnych. Nauka empiryczna, komparatystyczna (prawidłowości rządzące przemianami)

3. psychologia religii – głównym zadaniem jest badanie związków pomiedzy jednostką a religią. Analiza wpływów religii na procesy psychiczne i na odwrót. Dokonuje się typologii przeżyć mistycznych.

4. socjologia religii – czasami łączy się ją z etnologią. Dynamicznie się rozwija. Bada wzajemne stosunki religii i społeczeństwa. Bada organizacyjną stronę religii. Szczególnie bada organizację religijną i jej stosunki ze światem. Religia a rodzina etc.

5. etnologia religii – uzupełnienie historycznych badań religijnych. Bada te społeczeństwa, które nie pozostawiły dokumentów. Dotyczy społeczeństw pierwotnych, niepiśmiennych. Powoli obumiera (brak przedmiotów badań). Bada też prahistorię religii, bada religię ludową. Dzieli się na:

• antropologię społeczną (kulturową)

• etnologię właściwą

6. fenomenologia religii – termin często nadużywany. Porównawstwo nie tylko historyczne (dynamiczne), ale też przekrojowe (poziomowe) – synchroniczne, logiczne i statystyczne.

pojęcie wprowadził Holender P.D.Chauntepie de la Saussage (1887)

prekursor badań – Geraldus van der Leeuw (1925)

Dużą rolę odegrała fenomenologia filozoficzna (dwie szkoły):

1. morfologia świętości (M.Eliade)

2. typologia rozumiejąca (G. Mensching)

Nasza uczelnia nie uznaje tez Leeuwa!

7.geografia religii – najmłodsza dziedzina. Wzajemne związki pomiędzy religią a środowiskiem. Wpływ religii na zmianę środowiska naturalnego i odwrotnie. Także demografia i statystyka oraz topografia miejsc świętych (hierotopografaia), migracje religijne. Ważne uzupełnienie badań historycznych. Geografia wierzeniowa, mityczna – wpływ wierzeń na środowisko i środowiska na wierzenia.