Europa od Zjednoczenia Niemiec do I WŚ

1. Sojusz trzech cesarzy

Klęska Francji i zjednoczenie Niemiec spowodowały istotne zmiany w polityce austro-węgierskiej. Rzecznik za Sadowa i zwolennik montowania koalicji antypmskiej, MSZ baron Friedrich von Beust ustąpił, a jego miejsce zajął 8 listopada 1871r. GyulaAndrassy - nowy szef dyplomacji widział konieczność umocnienia monarchii austro-węgierskiej na Bałkanach i tam szukał możliwości rekompensaty za niepowodzenia doznane na terenie Włoch i Niemiec. Sojusznika mogli zaleźć tylko w Niemczech, które na razie nie mieli większych ambicji na Bałkanach. Zwrot dokonany w Wiedniu stwarzał korzystną sytuacje dla dyplomacji niemieckiej, gdyż w tej sytuacji mogła ona zająć pozycję nieuchronnej rywalizacji austriacko-rosyjskiej tym regionie Europy.

Niebezpieczeństwo rewanżu austriackiego zostało na dobre oddalone, natomiast pokonana Francja ciągle była dla Bismarcka groźnym przeciwnikiem. Naród francuski nie pogodzi się z rezultatami wojny i wcześniej czy później zwróci się przeciw Niemcom. Niedopuszczanie do odwetu i związania inspirowanej przez Francję koalicji antyniemieckiej stało się odtąd podstawowym celem strategii kanclerza.

W 1871r Bismarck nie obawiał się Austro-Węgier. Nie dopuszcza sojuszu francusko-rosyjskiego. Mimo przyzwolenia na działania Prus w latach 1870-1871, w Petersburgu nie brakło polityków dostrzegających że potężne, zjednoczone Niemcy mogą zagrozić w przyszłości Rosji. Kanclerz robi wszystko aby izolować Francję i nie dopuszcza do jej sojuszu z Rosją.

Mocniejsze związanie obu dworów północnych : Niemiec i Rosji. W lutym 1871r cesarz Wilhelm wysłał do cara telegram z podziękowaniami za życzliwość Rosji w czasie wojny Prus z Francją. Później Bismarck wielokrotnie wskazywał na wspólnotę interesów z Rosją zwłaszcza w sprawie polskiej. W tym czasie Bismarck rozwijał ostrą walkę z Kościołem katolickim i Polakami w Niemczech, zwana Kulturkampf.

Więzy łączące obie dynastie: Hohenzollemów i Romanowów okazały się mocniejsze niż kalkulacją polityczne. Monarchowie bowiem „łatwiej dostrzegali i rozumieli interesy dynastyczne niż skomplikowane interesy mocarstw, których polityką kierowali. I w najbliższej przyszłości wpływ dynastów zaważy na wzajemnych stosunkach między trzema monarchiami” (H. Wereszycki, 1965, s.260).

Aleksander II wiedział, iż od dawna planowana jest wizyta Franciszka Józefa w Berlinie, zaproponował by spotkanie to mogło się odbyć z jego udziałem.

Zjazd trzech cesarzy: Wilhelma I, Aleksandra II i Franciszka Józefa I odbyły się we wrześniu 1872r. Opinia Europejska od razu orzekła, iż jest to próba wskrzeszenia Świętego przymierza, co było trafne jedynie częściowo. Sprawą kluczową dla monarchów stało się umocnienie swych dynastii w czasach szerzącego się liberalizmu i do uniwersalizmu europejskiego, jaki prezentował „koncert europejski” w czasach kongresu wiedeńskiego.

Spotkanie trzech cesarzy nie przyniosło jednak żadnego formalnego sojuszu. W Berlinie potwierdzono jedynie bliskość między Niemcami a Rosją i wzrost zaufania między Niemcami i Austro-Węgrami, opartego na zapewnieniach Berlina o szanowaniu integralności terytorialnej monarchii naddunajskiej. O wiele trudniej było o współdziałanie rosyjsko-austriackie. Władcy Rosji i Austro-Węgier przystali w Berlinie na ogólną formułę, że oba państwa będą się ze sobą porozumiewać w sprawach polityki bałkańskiej.

W Berlinie żadnego traktatu nie podpisano, ale „Europa dowiedziała się, że w setną rocznicę pierwszego rozbioru Polski powstała konstelacja międzynarodowa, która dawała trzem mocarstwom przewagę na kontynencie, która gwarantowała pośrednio zdobycze niemieckie dokonane na Francji i która izolowała Wielką Brytanię”

Skutki rozmów trzech cesarzy okazały się dopiero w roku następnym 6 maja 1873r podczas wizyty cesarza
Wilhelma I w Petersburgu, podpisano tajną niemiecko-rosyjską konwencję wojskową. Podpisując ją, feldmarszałek Helmuth von Moltke i generał FiodorFiodorowiczBerg stwierdził na wstępie iż celem obu cesarzy jest „utrwalenie stanu pokoju istniejącego obecnie w Europie i oddalenie ryzyka wojny” Najważniejszy artykuł 1. Głosił: „Jeśli by jeden z dwóch Cesarzy został zaatakowany przez Mocarstwo europejskie, będzie wspomożony przez drugiego, w możliwie najkrótszym czasie, armią w liczbie 200 tys ludzi w oddziałach bojowych”.

Konwencja petersburska była tajna, ale nie dla cesarza Austro-Węgier, którego powiadomiono ojej treści. Miesiąc później porozumienie rosyjsko-niemieckie uzupełnione zostało układem austriacko-rosyjskim, do którego wkrótce przyłączył się również cesarz niemiecki. 6 czerwca 1973 r w podwiedeńskim wówczas Schón-brunnieFranciszek Józef i Aleksander II zawarli porozumienie o charakterze bardziej generalny i długofalowym niż konwencja petersburska. Jest to „porozumienie bezpośrednie i osobiste obu Monarchów, porozumienie niezależne od możliwych zmian w Ich administracji”. Władcy deklarowali, że: „gdyby interesy ich państw wykazały pewną rozbieżność w odniesieniu do poszczególnych kwestii”, będą je usuwali, kierując sie „względami porządku wyższego”. Celem podstawowym ich porozumienia miało być „zachowanie, a jeśli trzeba, narzucenia pokoju w Europie”. Bardziej konkretne zobowiązania zawierał artykuł 2. : :na wypadek gdyby agresja jakiegoś trzeciego mocarstwa zagroziła pokojowi europejskiemu, Ich CM zobowiązują się wzajemnie porozumieć najpierw ze sobą, przed poszukiwaniem lub nawiązaniem nowych sojuszy, w celu ustalenia wspólnej linii postępowania”.

22 października 1873r do układu przystąpił cesarz Wilhelm I stwierdzając, całkowicie zgadza się z postanowieniami w nim zawartymi, więc dopiero na jesień 1873r sformalizowane zostało przymierzez trzech cesarzy, które wkrótce miało być poddane ciężkim próbom.

Pierwsza polityka Bismarcka wobec Francji. Kanclerz niemiecki z niepokojem odnotował fakt, że Francja zdumiewająco szybko podnosi się z nastroju klęski i wzmacnia swoje siły. Jednym z symptomów tego procesu było spłacenie przed terminem ogromnej przecież kontrybucji wojennej. Na wiosnę 1875r pojawiła się sprawa reformy wojskowej we Francji. W marcu 1875r Zgromadzenie Narodowe Francji uchwaliło plan zreformowania armii, zmierzający do jej unowocześnienia i zwiększenia siły bojowej, bez powiększania liczebności.

Bismarck zainspirował wielką kampanię prasową wskazując że Francja szykuje się do odwetu. Równocześnie kanałami dyplomatycznymi sondował opinię Rosji co do rekonstrukcji sojuszu w lat 1872-1873. Istota zmiany miała polegać na uznaniu wolnej ręki Niemiec na zachodzie Europy w zamian za swobodę Rosjii w poczynaniach bałkańskich.Nie czekając na stanowisko Rosji, w Niemczech wszczęto kampanię prasową, wspomaganą wypowiedziami dyplomatów głoszących że najlepszym wyjściem dla Niemiec jest natychmiastowe, póki nie jest za póżno, wydanie Francji wojny prewencyjnej.

Odpowiedź rosyjska na antyfrancuskie zabiegi Bismarcka była jednoznacznie negatywna. Aleksander II w maju 1975r z całą mocą oświadczył i to w Berlinie, że Rosja do wojny nie dopuści, podobne stanowisko zajęła Wielka Brytania.Następna próba dola sojuszu trzech cesarzy miała stać się kwestią bałkańska i polityka mocarstw wobec Turcji.

2. Kwestia bałkańska i turecka.

Część Imperium Osmańskie ujawniły się z nową siła w latach 70-siątych XIX w. W tym procesie odegrał wielka rolę książę Serbii Milan Obrenowicz, który wyznaczał swojemu krajowi role Piemontu bałkańskiego.

W 1867r myślał o stworzeniu pod swoim kierownictwem anty tureckiej federacji bałkańskiej zabiegając bezskutecznie zresztą, o pomoc króla Grecji i księcia Rumunii. Ruch narodowy w Serbii miał wielki wpływ na sąsiednie obszary Bośni i Hercegowiny.

Niepodległościowe tendencje w Bułgarii. O ile w zachodnich prowincjach bałkańskich Turcji wiązały się one mocno z wyzyskiem ekonomicznym i dyskryminacją ludności chłopskiej, to w Bułgarii główna rolę w ujawnieniu się buntów antytureckich odegrał Kościół prawosławny i grupki inteligencji narodowej. Ważną rolę miały tu kontakty z Rosją, działający od 1868r w Moskwie i Odessie Słowiański Komitet Dobroczynności w ciągu co najmniej dwudziestu lat wykształcił 500 bułgarskich duchownych. W końcu lat 60 pod kierownictwem Wasyla Lewskiego zaczęły powstawać w Bułgarii tajne, narodowe komitety rewolucyjne które jednak nie zostały szerszego wpływu społecznego.

Rozwojem bałkańskiego ruchu narodowego zainteresowana była Rosja, widząc w nim szansę na osłabienie Turcji i wzmocnienie swej pozycji w tym regionie. Za przywódcę grupy proponującej podjęcie radykalnych kroków wobec Turcji uchodził ambasador rosyjski w Stambule generał Mikołaj Ignatiew. MSZ Aleksander Gorczakow skłaniał natomiast Aleksander II do polityki ostrożnej i umiarkowanej. Gorczakow nie chciał powiększać niepokoju innych mocarstw, jaki powstał po wypowiedzeniu przez Rosję traktatu paryskiego z 1856r w części dotyczącej cieśnin czarnomorskich.

Na dworze wiedeńskim istniały różne opcję w sprawie strategii bałkańskiej. Cesarz Franciszek Józef skłaniał się ku stanowisku kół wojskowych, wskazujących na Bałkany jako najkorzystniejszy obszar do ekspansji. Przez cały maj 1875r cesarz wizytował garnizony w Dalmacji graniczącej z prowincjami tureckimi – Bośnią i Hercegowiną. W czasie tej wizyty przyjął deputację mniejszości katolickiej w Hercegowinie i zapewniał ją o swoim poparciu.

Miesiąc później wybuchła rewolta antyturecka w Hercegowinie a w połowie sierpnia w Bośni. Przyczyną buntu było narzucenie przez Turków dodatkowych podatków i to w roku wyjątkowo ciężkiego kryzysu w rolnictwie.

Powstanie przygotowywał również od pewnego czasu Bułgarski Centralny Komitet Rewolucyjny, działający na uchodźstwie w Bukareszcie i od września 1873r kierowany przez Christo Botewa. We wrześniu 1875r grupki bojowników bułgarskich po przedostaniu się na teren kraju próbowały podjąć walkę. Lepiej przygotowana insurekcja wybuchła w kwietniu 1876 r. Odpowiedź turecka na powstanie w Bułgarii była wyjątkowo gwałtowna i okrutna. Wojsko, a zwłaszcza ochotnicze formacje zwane baszybuzuk, masakrowały wsie w których mieszkała ludność prawosławna. W ciągu sześciu tygodni wymordowano blisko 15 tys mężczyzn, kobiet i dzieci.

Powstanie bułgarskie wywołało falę oburzenia na świecie. Prasa brytyjska, amerykańska i rosyjska przez długi czas zamieszczały drastyczne opisy zbrodni tureckich. Opozycja liberalna w WB na wezwanie lorda Williama Gladstone’a wykorzystała wydarzenia bałkańskie do ataku na rząd za jego politykę wobec Turcji. Gladstone opublikował we wrześniu 1876 broszure The BulgarianHorrorsn and the Question of the East.40 tys nakładu broszury sprzedano w Anglii w ciagu tygodnia, a w Rosji, po błyskawicznym jej przetłumaczeniu- 10tys egzemplarzy. Sytuacja na Bałkanach zaostrzyła się jeszcze bardziej po wypowiedzeniu przez Serbię i Czarnogórę 19 czerwca wojny Turcji.

Premier brytyjski Benjamin Disreli kontynuował tradycyjną politykę podtrzymywania integralności Imperium Osmańskiego. W kryzys bałkański niezwykle mocno uwikłane były przede wszystkim Austro-Węgry i Rosja, ich interesy były sprzeczne i zawiesili na pewnien czas rywalizację.

W grudniu 1875r minister Andrassy opracował plan wzywający Turcję do przeprowadzenia reform w Bośni i Hercegowinie.Plan austro-węgierski został poparty przez Rosję i Niemcy. Ważniejsze jeszcze było porozumienie (bez podpisania oficjalnego dokumentu) w sprawie stref wpływów na Bałkanach, które zdołali osiągnąć władcy Austro-Węgier i Rosji na zamku w Reichstadt 8 lipca 1876 r.

jesienią antyturecki bunt w Serbii i Czarnogórze, wspierany przecież przez licznych ochotników rosyjskich z generałem Michaiłem Czemiajewem na czele, chylił się ku upadkowi - car zagroził otwartą interwencją. Aleksander II, który rzadko ogłaszał publiczne oświadczenia, wystąpił 11 listopada 1876 r. w Moskwie z mową wojenną.Oddawał w niej chwałę Rosjanom poległym w obronie braci Słowian i ostrzegał, że jeśli porozumienie z Turcją nie zostanie osiągnięte, będzie zmuszony podjąć samodzielne działania. Wyraził też przekonanie, że Bóg stoi po stronie Rosji i jej świętej misji.

Wystąpienie to zaniepokoiło Anglię, która zaczęła zabiegać o zbiorowe porozumienie mocarstw w sprawie Turcji. Propozycja brytyjska, aby w Stambule niezwłocznie spotkali się przedstawiciele mocarstw, została przyjęta.

Konferencja mocarstw w Stambule rozpoczęła wstępne obrady na początku grudnia, kiedy w Turcji następowały burzliwe przemiany. W ciągu tego jednego 1876 roku Turcja przeżyła trzykrotną zmianę władcy. Najpierw, 30 maja, zdetronizowany i uwięziony został sułtan Abdiilaziz. Jego następcę, Murata V, uznano za chorego psychicznie i 31 sierpnia 1876 r. pozbawiono tronu. Nowym sułtanem ogłoszono Abdiilhamida II, który wykazał duże zdolności dyplomatyczne.

Opracowano w Turcji nową konstytucję i ogłoszono ją 23 grudnia 1876 r., w dniu oficjalnego otwarcia w Stambule konferencji mocarstw. Konstytucja mówiła m.in. o zapewnieniu wszystkim, a więc i chrześcijanom, równych praw na terytorium całego państwa. Abdulhamid zażądał wówczas zakończenia prac konferencji wskazując, że jej cele są już spełnione w nowej konstytucji.

Reformy poprawiające położenie narodów słowiańskich i chrześcijan nie zostały zrealizowane, gdyż Abdulhamid wierzył, że opieka Anglii i nieporozumienia między mocarstwami uniemożliwią akcję antyturecką.15 sty-cznia 1877 r., kiedy to w Budapeszcie podpisała tajną konwencję z Austro-Węgrami. Zapewniła ona Rosji neutralność Austro-Węgier w wypadku wojny Rosji z Turcją.

Car zapłacił za to zgodą na oddanie Austro-Węgrom w przyszłości Bośni i Hercegowiny.

Rosja zdecydowała się na rozpoczęcie wojny, kiedy na początku kwietnia Turcja odrzuciła tzw. protokół londyński, a więc wezwanie mocarstw do wprowadzenia reform w życie.Dzięki zabiegom mediacyjnym Bismarcka, sojusz trzech cesarzy okazał się skuteczny przynajmniej w tym sensie, że Rosja nie musiała obawiać się Austro--Węgier, a mocarstwa zachodnie chociażby ze względów moralnych nie mogły czynnie wystąpić po stronie Turcji.

Wojna rosyjsko-turecka, rozpoczęta 24 kwietnia 1877 r., toczyła się na dwóch frontach: kaukaskim i europejskim, przede wszystkim na terenie Bułgarii.

Na wody morza Marmara dotarła już bowiem flota angielska, a rządy brytyjski i austriacki w zdecydowanym tonie informowały Rosję, iż nie dopuszczą do upadku Turcji.

Po krótkich rokowaniach pokojowych 3 marca 1878 r. w San Stefano (Yesilkóy) pod Stambułem podpisany został traktat rosyjsko-turecki. Był on wielkim sukcesem dyplomacji rosyjskiej, ale zaraz po podpisaniu został podważony przez inne mocarstwa, które nie chciały zaakceptować tak wyraźnej przewagi Rosji. Postanowienia traktatu z San Stefano o utworzeniu wielkiej Bułgarii, rozciągającej się od Morza Czarnego do Egejskiego, z całą niemal Tracją i Macedonią, mocarstwa uznały za rażące naruszenie równowagi politycznej na Bałkanach. Zgodnie z postanowieniami traktatu, Bułgaria miała już wyłącznie formalnie pozostać częścią Imperium Osmańskiego. Zakres autonomii i decydujący udział w tworzeniu nowej administracji Rosji, której wojska miały tu stacjonować przez dwa lata, oddawały Bułgarię pod faktyczny jej protektorat. Turcja zmuszona została w traktacie do uznania niepodległości Rumunii, Serbii i Czarnogóry oraz powiększenia ich terytoriów. Do Rosji natomiast wracała część Besarabii, uzyskiwała też ona Kars, Batumi i Ardahan na Zakaukaziu.

Wielki sukces na kongresie odniosły Austro-Węgry, które otrzymały prawo do „okupowania i administrowania" prowincjami Bośni i Hercegowiny. Natomiast Rosja miała zwrócić Turcji miasto Bajazet przyznane jej wcześniej w San Stefano, ale zachowywała trzy twierdze kaukaskie: Ardahan, Kars i Batumi

Największe korzyści z kongresu berlińskiego wyniosły Austro-Węgry, uzyskując prowincje Bośni i Hercegowiny. Decyzja ta świadczyła o tym, że wielkie mocarstwa w ogóle nie wzięły pod uwagę faktu, iż ludność tych ziem pierwsza zerwała się w 1875 r. do walki niepodległościowej, i arbitralnie postanowiły o ich losie

Najbliższe lata po kongresie berlińskim przyniosły dalsze, istotne zmiany w stosunkach międzynarodowych na Bałkanach. Jedną z nich było podporządkowanie Serbii monarchii austro-węgierskiej.

W Serbii rządził wówczas książę Milan IV Obrenowicz. 28 czerwca 1881 r. Milan zawarł z Austro-Węgrami tajny traktat, o którym początkowo wiedział tylko premier jego rządu. Monarchia naddunajska zgodziła się popierać dynastię Obrenowiczów, a Serbia zobowiązała się nie tolerować u siebie jakiejkolwiek działalności wymierzonej w Austro-Węgry lub w nowy status Bośni i Hercegowiny. Milan przyrzekł ponadto, iż Serbia nie będzie zawierać żadnych traktatów międzynarodowych bez uprzedniej zgody Austro-Węgier, co wkrótce złagodzono w ten sposób, że Serbia uzyskała prawo swobodnego podpisywania traktatów pod warunkiem ich zgodności z duchem współdziałania serbsko-austriackiego.

Obrenowicz ogłosił się w 1882 r. królem, przybierając imię Milana I. Był on jednak kłopotliwym sojusznikiem, żądając ciągle pieniędzy i wsparcia różnych ryzykownych poczynań. Mimo to gwarantował Austro-Węgrom na pewien czas pozycję protektora Serbii.

Natomiast w Bułgarii po wojnie z Turcją utrzymywały się nastroje sympatii i wdzięczności dla Rosji. W wielu miastach i na przełęczy Szipka wzniesiono wtedy pomniki na cześć rosyjskich wyzwolicieli.

18 września 1885 r. w Płowdiw wybuchło powstanie antytureckie, a jego przywódcy ogłosili połączenie obu Bułgarii, tzn. przyłączenie Rumelii Wschodniej. Aleksander zaakceptował fait accompli i stanął na czele armii. Musiał walczyć jednak nie z Turcją, jak należało się spodziewać, a z Serbią, która najechała wtedy Bułgarię. Mimo iż car, coraz bardziej niezadowolony z polityki księcia, wycofał oficerów rosyjskich z armii bułgarskiej, Serbowie w bitwie pod Sliwnicą 7 listopada 1885 r. zostali pokonani. Zwycięski pochód Bułgarów na ziemie Serbii zatrzymało groźne ostrzeżenie wystosowane przez Austro-Węgry.

Turcja zaakceptowała włączenie Rumelii Wschodniej do Bułgarii 1 lutego 1886 r., a pokój serbsko-bułgarski zawarto w Bukareszcie 3 marca 1886 r.

Książę Aleksander, pozbawiony poparcia cara, nie zdołał zachować władzy. Sierpniowy spisek, inspirowany przez rosyjskiego radcę wojskowego w Sofii, zmusił go do abdykacji, co nastąpiło 7 września 1886 r. Po ustąpieniu Aleksandra Rosja nie odzyskała już dawnego wpływu w Bułgarii. 7 lipca 1887 r. panowanie w Bułgarii zaoferowano księciu Ferdynardowi Sachsen-Coburg