Prolog W Wilnie w klasztorze ojców bazylianów (przerobionym na więzienie) w jednej z cel przebywa Więzień (Gustaw). Między złymi i dobrymi duchami toczy się walka o niego. Dowiaduje się on, że ma zostać uwolniony (“z łaski Moskwiczyna") i zesłany na wygnanie. Mówi że gotów jest urzeć dla swej ojczyzny.

Scena I.W wigilię Bożego Narodzenia, dzięki życzliwości kaprala Polaka, więźniowie (filomaci) spotykają się w celi Konrada. Zebrani witają nowo przybyłego więźnia Żegotę (Ignacego Domejkę), który dziwi się, że został aresztowany, gdyż nie należał do żadnego spisku. Pyta obecnych, jaki jest powód ich aresztowania i dowiaduje się, że powodem jest przybycie na Litwę Nowosilcowa, który chce wiele “ofiar carowi poświęcić."Tomasz (Zań) proponuje, aby oddano mu kilku nieżonatych i sierot, którzy razem z nim przejmą winę na siebie, aby ocalić innych. Mówi także, iż mam obowiązek cierpieć za przyjaciół NastępnieJan Sobolewski, który tego dnia był prowadzony przez miasto na przesłuchanie i miał okazję obserwować wydarzenia na ulicach, opowiada o wywożeniu w kibitkach skazańców na Syberię. Ten też Jan Sobolewski widział jak mali chłopcy szli w szeregach pospinani łańcuchami.

Ludzie zgromadzeni przy pobliskim kościele z przerażeniem i grozą obserwowali przebieg wydarzeń. Wśród wywożonych Sobolewski rozpoznał swego przyjaciela, Janczewskiego, który był zmieniony, wychudzony. Wzruszył go bardzo swoją postawą. W momencie kiedy jego kibitka ruszyła, zdjął z głowy kapelusz, wstał i mocnym | głosem wzniósł trzykrotny okrzyk: “Jeszcze Polska nie zginęła". Ostatnim skazańcom wyprowadzonym z więzienia był Wasilewski, który nie mógł iść o własnych siłach i runął ze schodów. Sobolewski widząc to opowiedział wszystkim jak traktowano tego więźnia, jak go bili i męczyli, przypomniał także, iż żołnierz, który prowadził go do więzienia pocichu płakał nad dolą tego człowieka. Po zakończeniu opowiadania przez Jana Sobolewskiego, Żegota recytuje Bajkę o diable, który chcąc zniszczyć ziarno - dar Boga dla człowieka, zakopał je do ziemi i wyrosło zboże, w tym czasie Jankowski, Feliks i Konrad śpiewają pieśni, z których najbardziej dramatyczna i przepełniona żądzą zemsty na wrogu jest pogańska pieśń Konrada, zakończona refrenem:
“Tak! zemsta, zemsta, zemsta na wroga, Z Bogiem i choćby mimo Boga!"
Konradowi wydaje mu się, że jest orłem w przestworzu i spogląda na ziemię, chcąc ujrzeć przyszłe losy swojego narodu, ale widok przesłania mu ogromny kruk, wprowadzając zamęt w umyśle. Słychać stukanie do bram więzienia (zmiana warty). Więźniowie rozchodzą się do swoich cel. 

Scena II.Konrad wygłasza monolog zwany Wielką Improwizacją. Zastanawia się nad samotnością artysty i własną poezją. Jest świadomy jej znaczenia i uważa, że pozostanie ona niezrozumiałą dla ludzi. Czuje się potężny, mocny, czuły. Ma poczucie, że tej nocy nadeszła wyjątkowa chwila. Stwierdza iż jego serce zostało w ojczyźnie i kocha cały naród. Żąda od Boga, aby dał mu władzę panowania nad światem, by mógł uszczęśliwić swój naród.Konrad buntuje się przeciwko obojętności Boga i zrozpaczony odwraca się od niego mówiąc.Wątpi w Opatrzność Boga i w to czy Bóg nie popełnia błędów:

Scena III.Kapral sprowadza do celi Konrada księdza Piotra. Kapłan odprawia egzorcyzmy, by wyzwolić Konrada z mocy szatana. Dowiaduje się, że Rollisonjest torturowany w klasztorze dominikanów i chce popełnić samobójstwo. Po skończeniu egzorcyzmów i uwolnieniu Konrada od złego ducha, namawia go do modlitwy i skruchy za głoszone bluźnierstwa.
Scena IV. Ewa modli się za młodych patriotów wileńskich, później zasypia i widzi we śnie Matkę Boską, która podaje kwiaty małemu Jezusowi, a ten obsypuje nimi Ewę.

Scena V.Kapłan, leżąc krzyżem w swojej celi w dzień Święta Wielkanocnego, modli się i przeżywa widzenie. Najpierw dostrzega liczne drogi wiodące na północ, a na nich kibitki pędzące z młodzieżą na wygnanie. Jedno dziecię uszło z życiem, “rośnie - to obrońca!", przyszły zbawiciel ojczyzny i wskrzesiciel narodu. Nosi tajemnicze imię “czterdzieści i cztery".Następnie ks. Piotr widzi obraz męki narodu polskiego. Naród jest związany. Później naród zostaje ukrzyżowany. Opłakuje go matka Wolność. Żołnierze Rakus i Borus poją go octem i żółcią. Żołdak Moskal przebija bok żywego jeszcze narodu i ten kona na krzyżu. Następnie naród zmartwychwstaje i unosi się ku niebu w kobiecej postaci, w białej szacie, którą otula cały świat. 

Scena VI. Diabły dręczą Senatora (Nowosilcowa) koszmarnymi snami. Śni mu się, że car nadaje mu liczne tytuły i godności (sto tysięcy rubli, order, tytuł książęcy). Wszyscy mu się kłaniają i zazdroszczą. Nagle wchodzi car i okazuje mu swoje niezadowolenie. Wówczas dworacy odwracają się od Senatora, kpią i szydzą, a diabły rzucają się na jego duszę, by ją dręczyć do świtu.

Scena VII. W salonie warszawskim przy drzwiach stoi kilku młodych, skromnych ludzi i dwóch starych Polaków. Rozmawiają o prześladowaniach i przesłuchaniach na Litwie. Dalej w głębi przy stoliku siedzi arystokracja - generałowie, urzędnicy i literaci. Popijają kawę, rozmawiają po francusku o balach i żałują, że Nowosilcow wyjechał z Warszawy:Młoda osoba z towarzystwa przy drzwiach prosi wszystkich, by wysłuchali opowieści Adolfa o Cichowskim. Szambelan wychodzi, nie chcąc słuchać, ale reszta okazuje swoje zainteresowanie i Adolf opowiada.Otóż przed laty Cichowski zniknął. Był więziony i poddawany długim, wymyślnym torturom śledztwa. Pojono go opium, karmiono śledziami bez podawania picia, straszono nocą, ale nikogo na przesłuchaniach nie wydał. Po latach więzienia z objawami choroby psychicznej, nie chciał z nikim rozmawiać.Po zakończeniu opowiadania o Cichowskim toczy się dyskusja, czyjego dzieje mogą stać się tematem literackim. Damy pogardzają polską literaturą, a hołdują wierszom francuskim. Młodzi ludzie w grupie przy drzwiach uważają, że poezja powinna zajmować się historią i tragicznymi dziejami narodu, czyniąc swoimi bohaterami takich ludzi jak Cichowski. Krytykują arystokrację.

Scena VIII. W Wilnie w salonach Senatora towarzystwo rozmawia i gra w karty. Nowosilcow omawia z Doktorem, Pelikanem i Bajkowem bieżące sprawy, między innymi przesłuchanie Rollisona. który zachorował w wyniku ciężkiego pobicia (300 kijów). Następnie przychodzi, prowadzona przez przyjaciółkę Kmitową, pani Rollison prosić Senatora o widzenie z synem lub dopuszczenie do niego księdza. Nowosilcow kłamie, że nic nie wie o chłopcu i obiecuje, że zajmie się jego sprawą, pozostawiając matce.

Po jej wyjściu Senator nakazuje wpuścić wdowę do syna i drzwi zaryglować, natomiast Doktor radzi, aby pozwolić na otwarcie okien w znajdującej się na III piętrze celi chłopca, który jest chory na płuca i umożliwić mu samobójstwo, ponieważ w ostatnich dniach chciał on sobie odebrać życie. Ks. Piotr zostaje przesłuchany, a następnie poniżony i spoliczkowany przez Pelikana na polecenie Doktora. Przepowiada wówczas Doktorowi, że jeszcze tego samego dnia umrze. Następnie odbywa się bal., pani Rollison przeklina Senatora i bluźni Bogu. Po chwili pada zemdlona.

Słychać głośne uderzenie pioruna. Okazuje się, że zabił on Doktora, który w tym czasie znajdował się w swoim mieszkaniu. Nowosilcow pozwala księdzu udać się do Rollisona, który, chociaż ranny, jeszcze żyje.
Po drodze mija kapłan prowadzonego na przesłuchanie Konrada. Ten, zatrzymując się, ofiarowuje mu pierścień, prosząc o modlitwę za dusze w czyśćcu cierpiące. Bernardyn przepowiada mu daleką podróż i poleca odszukać tajemniczego męża, który powita go pierwszy w imię Boże.
Scena IX. Na cmentarzu obok kaplicy, do której podążają wieśniacy na obrzęd dziadów, rozmawiają Guślarz i Kobieta w żałobie. Pragnie ona ujrzeć ducha, który kiedyś zjawił się po jej weselu.

Widzą widma cierpiących pośmiertne męki Doktora i Bajkowa. Doktor zamiast oczu ma złote dukaty z diablikami, a w ręku trzyma srebro. Na próżno Guślarz wzywa ducha kochanka Kobiety (Gustaw zmienił imię na Konrad).
Dopiero o świcie widzą oboje jadące z Wilna na północ wozy z zesłańcami. Wśród nich rozpoznają podążającego na przedzie w czarnym ubraniu tego, którego pragnęli zobaczyć - Konrada. Ma on zbroczone krwią piersi i niewielką ranę na czole:
Guślarz wyjaśnia, że rany w piersi zadali mu “Narodu nieprzyjaciele", a ranę na czole sam sobie zadał podczas Wielkiej Improwizacji i śmierć z niej uleczyć go nie może. Kobieta wypowiada wówczas ostatnie słowa III części “Dziadów":
“Ach, ulecz go, wielki Boże!"

Dziady. Część II
Motto z „Hamleta” Szekspira: „Są dziwy w niebie i na ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom” 
· Chór dwuwierszem „Ciemno wszędzie, głucho wszędzie/ Co to będzie, co to będzie?” rozpoczyna obrzęd. Guślarz nakazuje zamknąć drzwi i szczelnie zasłonić okna. Wykonanie poleceń potwierdza Starzec, a chór powtarza dwuwiersz. 
· Guślarz rozpoczyna zaklęcia wywołując dusze czyśćcowe. Wpierw, na znak spalonej kądzieli, przyzywa duchy lekkie (styl łagodny, pełen zdrobnień). Chór nawołuje, by wyraziły, czego im brakuje do zbawienia. Pojawia się para dzieci - Aniołków, Józio i Rózia. Dręczy ich „nuda” - troska wynikająca z braku dopełnienia, ustalenia losu i „trwoga” - z niepewności zbawienia wiecznego. Proszą o dwa ziarnka gorczycy, bowiem zgodnie z wola boską: „Kto nie doznał goryczy ni razu/ Ten nie dozna słodyczy w niebie” .Guślarz, a za nim Chór, obdarowawszy dzieci zgodnie z ich życzeniem, odsyłają je. 
· Zbliża się północ, Guślarz nakazuje rozpalenie kadzi z wódką. Teraz wzywa najcięższe duchy. Zza okna dochodzi głos wżywającego o litość. Przemawia Widmo Pana(groza, makabryzm) - dziedzica wioski, który trzy lata temu zmarł. Cierpi potępienie skazany na wieczny głód. „Żarłoczne ptactwo” - duchy ludzi , których przywiódł do śmierci swym okrutnym postępowaniem (białe - jeśli byli dobrzy, czarne - jeśli źli), odbierają mu każdą okruszynę strawy. i krople wody. Chór Ptaków Nocnych („Sowy, kruki i puchacze”) zapowiadają, iż męka jego będzie wieczna. Kruk - zakatowany na śmierć mężczyzna, który głodując sięgnął po pańskie jabłka, Sowa - nieszczęśliwa wdowa z maleńkim dzieckiem, którą w mróz najgorszy nakazał wyrzucić, bo przeszkadzała mu swym żebraniem w zabawie - potwierdzają okrucieństwo dziedzica. Widmo puentuje: „Bo kto nie był ni razu człowiekiem,? Temu człowiek nic nie pomoże.” . 
· Guślarz i Chór odsyłają ducha. Guślarz podpala wianek z „cząbru (macierzanki) i ślazy” - ziół nie przynoszących pożytku ani ludziom ani zwierzętom. W ten sposób przywołuje ducha Dziewczyny. (śpiewa piosenki, styl sentymentalny) Strojna, lekka i bardzo piękna pojawia się w kaplicy. Zosia była wieśniaczką, która nie zaznając miłości, lekceważąc zaloty chłopców zmarła w wieku 19 lat. Nie cierpi mąk, lecz lekka jak piórko fruwa miotana po świecie nie mogąc „Ani wzbić się pod niebiosa, / Ani ziemi dotknąć..”. Prosi, by pochwycili ją młodzieńcy i przyciągnęli ku ziemi. Jednak zabiegi są bezowocne, bowiem: „Kto nie dotknął ziemi ni razu/ Ten nigdy nie może być w niebie”. Guślarz wyznaje, iż zgodnie z wolą nieba cierpieć będzie jeszcze 2 lata, po tym czasie dane jej będzie stanąć „za niebiesim progiem”. 
(Scena dodana po napisaniu cz. IV, przez autora nazwana „przejściem”)). Guślarz po raz ostatni zaklina dusze rzucając w kąt kaplicy garść maku i soczewicy. W tej chwili ku jednej z wieśniaczek „w żałobie” zaczyna iść Widmo. Wzrok ma „dziki i zasępiony”, bez słowa wpatruje się w twarz dziewczyny., a „Od piersi aż do nóg sięga” „pąsowa wstęga” . Guślarz wzywa, by Widmo objawiło czego mu potrzeba, duch jednak milczy i choć wypowiadane są zaklęcia - nie odchodzi również. Wreszcie Guślarz zwraca się do pasterki, która zachowuje się równie dziwnie: zdrętwiałą milczy i uśmiecha się. Kiedy , zgodnie z nakazem Guślarza, wyprowadzano dziewczynę z kaplicy, ta spoglądała na Widmo podążające krok w krok za nią.

Księga I: Gospodarstwo

1. Inwokacja.
2. Powrót Tadeusza ze szkół do Soplicowa.
3. Pierwsze spotkanie z tajemniczą mieszkanką pokoju Tadeusza. 
4. Powitanie Sędziego.
5. Uczta na zamku.
6. Przemowy Sędziego o grzeczności wobec dam i Podkomorzego o dobrym wychowaniu.
7. Początek sporu o charty Rejenta i Asesora.
8. Spóźnione wejście Telimeny.
9. Tadeusz omyłkowo bierze Telimenę za dziewczynę, którą widział wcześniej.
10. Zapowiedź polowania na zająca, które ma rozstrzygnąć spór o psy.
11. Koniec uczty.

Księga II: Zamek

12. Wyjazd na polowanie.
13. Opowieść Gerwazego o historii zamku i początkach konfliktu między Soplicami a Horeszkami.
14. Zachwyt Hrabiego nad tajemniczą dziewczyną z sadu.
15. Powrót uczestników polowania.
16. Kolejny spór Rejenta i Asesora o psy.
17. Opowiadanie Telimeny o jej piesku.
18. Bójka między Asesorem i Rejentem, zakład.
19. Sędzia ogłasza konkurs na najpiękniejszego rydza.

Księga III: Umizgi

20. Spotkanie Hrabiego i rozmowa z ogrodniczką.
21. Grzybobranie.
22. Rozmowa Telimeny i Sędziego o wyswataniu Tadeusza z Zosią.
23. Rozmowa Telimeny i Hrabiego o pięknie obcych krajobrazów.
24. Telimena daje liścik i klucz do sypialni Tadeuszowi.
25. Koniec grzybobrania i powrót do domu.
26. Pojawienie się gajowego z wiadomością o niedźwiedziu.

Księga IV: Dyplomatyka i łowy

27. Wyjazd na łowy. 
28. Tadeusz zostaje obudzony przez ogrodniczkę.
29. Spotkanie drobnej szlachty z księdzem Robakiem w karczmie Jankiela. 
30. Obława na niedźwiedzia. 
30. Niedźwiedź atakuje Hrabiego i Tadeusza.
31. Gra Wojskiego na rogu, obwieszczająca zakończenie polowania.
32. Spór Asesora i Rejenta o to, który zabił zwierza.
33. Opowieść Wojskiego o Doweyce i Domeyce.
34. Gerwazy wyjaśnia, że niedźwiedzia zabił ksiądz Robak.
35. Uroczysta uczta po polowaniu.
36. Powrót myśliwych.

Księga V: Kłótnia

37. Telimena przedstawia Zosię w towarzystwie.
38. Tadeusz odkrywa swoją pomyłkę, dotyczącą Telimeny i Zosi.
39. Spotkanie z Telimeną w Świątyni Dumania. 
40. Perypetie Telimeny z mrówkami.
41. Uczta na zamku.
42. Przemowa Wojskiego o rozmowach przy stole.
43. Przyznanie skóry niedźwiedzia Hrabiemu i jego odmowa.
44. Kłótnia i zerwanie ugody z Sędzią.
45. Tadeusz wyzywa Hrabiego na pojedynek.
46. Gerwazy namawia Hrabiego, by siłą odebrał swoje dziedzictwo – plany zajazdu.

Księga VI: Zaścianek

47. Sędzia nakazuje Protazemu zanieść pozew sądowy Hrabiemu.
48. Rozmowa Sędziego z Robakiem o wyswataniu Tadeusza i Zosi.
49. Robak wspomina o wojnie z Rosją.
50. Wyjazd Hrabiego do Dobrzyna.
51. Posłaniec przybywa do Dobrzyna z wiadomością o wojnie.

Księga VII: Rada

52. Rada szlachciców z zaścianka w domu Macieja o powstaniu przeciwko Moskalom.
53. Pojawienie się Gerwazego i jego namowy do zajazdu na Soplicowo.
54. Próby załagodzenia sporu przez Maćka i Jankiela.
55. Decyzja o zajeździe.
56. Wjazd Hrabiego do Dobrzyna.

Księga VIII: Zajazd

57. Pojawienie się komety nad dworem Sędziego.
58. Rozmowa księdza Robaka i Sędziego – wyznanie Bernardyna, że jest Jackiem Soplicą.
59. Tadeusz oznajmia stryjowi, że kocha Zosię i chce przyłączyć się do wojsk polskich.
60. Spotkanie Tadeusza z Telimeną i jej zarzuty.
61. Hrabia spotyka Tadeusza nad stawem i go pojmuje.
62. Zajazd na Soplicowo i zdobycie dworu.
63. Ucieczka Protazego.

Księga IX: Bitwa

64. Najazd Moskali i pojmanie Hrabiego oraz szlachty zaściankowej.
65. Próba załagodzenia zdarzenia przez Sędziego.
66. Przyjazd Robaka z odsieczą.
67. Walka z Moskalami.
68. Pojedynek Hrabiego z Rykowem.
69. Robak ratuje życie Hrabiemu i Gerwazemu.
70. Zwycięstwo Polaków.

Księga X: Jacek – Emigracja

71. Narada w sprawie załagodzenia sytuacji po bitwie z Moskalami.
72. Wiadomość o śmierci majora Płuty.
73. Przygotowania do ucieczki szlachciców za Niemen wedle rady Podkomorzego.
74. Pożegnanie Zosi i Tadeusza.
75. Decyzja Hrabiego o wyjeździe i jego pożegnanie z Telimeną.
76. Spowiedź księdza Robaka, wyjawienie prawdziwego imienia.
77. List z wiadomością o wybuchu wojny.
78. Śmierć Jacka.

Księga XI: Rok 1812

79. Wybuch wojny na Litwie.
80. Powrót Tadeusza i innych z wojskami polskimi.
81. Wojski przygotowuje polską ucztę zaręczynową.
82. Rehabilitacja Jacka Soplicy oraz odznaczenie go przez cesarza.
83. Rozmowa Tadeusza z Zosią o jej uczuciach.
84. Zakończenie sporu o charty między Asesorem i Rejentem.
85. Uczta na zamku.
86. Wejście drugiej pary narzeczonych: Asesora i Tekli Hreczeszanki.

Księga XII: Kochajmy się

87. Tadeusz i Zosia ucztują na dziedzińcu z chłopami.
88. Historia zastawy stołowej opowiedziana przez Wojskiego.
89. Przyjazd Maćka Dobrzyńskiego.
90. Gerwazy podarowuje swój Scyzoryk generałowi Kniaziewiczowi.
91. Wejście trzeciej pary narzeczonych: Rejenta i Telimeny.
92. Wyrzuty Hrabiego w stosunku do Telimeny, że nie czekała na niego.
93. Rozmowa Zosi i Tadeusza o nadaniu chłopom aktu uwłaszczenia.
94. Uwłaszczenie włościan.
95. Przygotowania do poloneza.
96. Koncert Jankiela na cymbałach. 
97. Polonez.

zmęczenie. Pierwsze skojarzenie – nadmiar obowiązków. Senność – przepracowanie. Kłopoty z koncentracją – stres albo zmiana pogody. Zwiększony apetyt – no cóż, pewnie to zbytnie wystawienie się na pokusy jedzeniowych przyjemności. Wzmożone pragnienie – któż by na to zwrócił uwagę. Zaparcia – to na pewno zła dieta. Nawracające infekcje – pewnie chwilowy spadek odporności, związany ze zbyt eksploatującym trybem życia. Zwiększone wypadanie włosów – przesilenie wiosenne albo reakcja po chorobie. Nieświeży oddech – zła higiena jamy ustnej. Świąd skóry – może jakieś uczulenie. Wreszcie – pogorszenie wzroku i przekrwienie spojówek łatwo przypisać długotrwałej pracy przed komputerem. obserwujemy nagłe zmiany nastroju, pojawianie się niepokoju lub nawet stanów depresyjnych, często z kołataniem serca, warto sobie zadać pytanie o prawdziwą przyczynę tego stanu.