Dopuszczalne ograniczenia praw człowieka w czasie stanu nadzwyczajnego w świetle konstytucji RP z kwietnia 1997r oraz ustawodawstwa.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej to najważniejszy akt prawny uchwalony 2 kwietnia 1997 roku przez Zgromadzenie Narodowe. Konstytucja złożona jest z preambuły i trzynastu rozdziałów. Rozdział XI Konstytucji RP zawiera przepisy dotyczące stanów nadzwyczajnych, które według art. 228 mogą zostać wprowadzone w sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające.
Konstytucja zezwala na wprowadzenie takich stanów nadzwyczajnych jak stan wojenny, stan wyjątkowy oraz stan klęski żywiołowej. Określone zostają tryb ich wprowadzenia, możliwy czas trwania, zasady działania najwyższych władz publicznych w czasie stanu nadzwyczajnego, a także zakres ewentualnych ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela. Stan wojenny to instytucja prawa wewnętrznego przewidziana na wypadek zbrojnej interwencji innego państwa. Może go wprowadzić Prezydent na wniosek Rady Ministrów na całym terytorium państwa lub na jego części w razie zewnętrznego zagrożenia, zbrojnej napaści lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji. Stan wyjątkowy stosowany jest w razie wewnętrznego zagrożenia państwa, tzn. w sytuacji zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego. Natomiast stan klęski żywiołowej ma miejsce w sytuacji klęski żywiołowej w celu usunięcia bądź zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych (np. powodzi) lub awarii technicznych (np. wypływ chemikaliów z fabryki), które mają znamiona klęski żywiołowej.
Stan nadzwyczajny może być wprowadzony tylko na podstawie ustawy, w drodze rozporządzenia, które podlega dodatkowemu podaniu do publicznej wiadomości. W wyniku jego wprowadzenia mogą nastąpić szczególne ograniczenia konstytucyjnych wolności i praw. Wprawdzie szczegółowe ustalenie zakresu tych ograniczeń ustrojodawca powierza ustawodawcy, ale formułuje w konstytucji pewne zasady ogólne. Z art. 228 ust. 5 wynika bowiem, że „działania podjęte w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa”. Art. 233 określa natomiast prawa i wolności, jakie nie podlegają˛ ograniczeniom nawet w stanach nadzwyczajnych. Nalezą do nich (zgodnie z ust. 1): godność człowieka, prawa dotyczące nabywania i utraty obywatelstwa polskiego, prawo obywateli do opieki ze strony państwa podczas pobytu za granica, ochrona życia, wolność od poddawania eksperymentom naukowym bez dobrowolnie wyrażonej zgody, wolność od tortur oraz od niehumanitarnego traktowania i karania oraz od kar cielesnych, prawo oskarżonego do obrony, zasada uznania każdego za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu, prawo dostępu do sądu, prawo do ochrony prawnej życia prywatnego i dóbr osobistych, wolność sumienia i religii, prawo petycji, prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami i z uwzględnieniem stopnia dojrzałości dziecka oraz jego przekonań, a także ochrona praw dziecka.
Art. 233 ust. 2 zawiera dodatkowe postanowienia dotyczące ewentualnych ograniczeń praw i wolności w stanach nadzwyczajnych. Stanowi on, że niedopuszczalne jest ich ograniczenie „wyłącznie z powodu rasy, płci, języka, wyznania lub jego braku, pochodzenia społecznego, urodzenia oraz majątku”. Przepis ten powtarza w istocie odpowiednie unormowania wiążących Polskę traktatów (art. 4 pkt 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych).
W ust. 3 natomiast wyszczególniono prawa i wolności, które mogą być ograniczone w stanie klęski żywiołowej, a tym samym zakazano ograniczania wszystkich innych konstytucyjnych praw i wolności. Do grupy praw i wolności podlegających ograniczeniom w tym wypadku nalezą: wolność działalności gospodarczej, wolność osobista, nienaruszalność mieszkania, wolność poruszania się i pobytu na terytorium RP, prawo do strajku, prawo własności, wolność pracy, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz prawo do wypoczynku.
Ograniczenia te odnoszą się do osób fizycznych (dotyczy to nawet osób przebywających tymczasowo na obszarze, na którym został wprowadzony stan klęski żywiołowej) oraz osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej.
Artykuł 21 Ustawy o stanie klęski żywiołowej wyraźnie wymienia ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w stanie klęski żywiołowej. Mogą one polegać m.in. na:
zawieszeniu działalności określonych przedsiębiorców,
nakazie lub zakazie prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju,
nakazaniu pracodawcy oddelegowania pracowników do dyspozycji organu kierującego działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia,
całkowitej lub częściowej reglamentacji zaopatrzenia w określonego rodzaju artykuły,
obowiązku poddania się badaniom lekarskim, leczeniu, szczepieniom ochronnym oraz stosowaniu innych środków profilaktycznych i zabiegów, niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych oraz skutków skażeń chemicznych i promieniotwórczych,
obowiązku poddania się kwarantannie,
obowiązku stosowania środków ochrony roślin lub innych środków zapobiegawczych niezbędnych do zwalczania organizmów szkodliwych dla ludzi, zwierząt lub roślin,
obowiązku stosowania określonych środków zapewniających ochronę środowiska,
obowiązku stosowania środków lub zabiegów niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych zwierząt,
obowiązku opróżnienia lub zabezpieczenia lokali mieszkalnych bądź innych pomieszczeń,
dokonaniu przymusowych rozbiórek i wyburzeń budynków lub innych obiektów budowlanych albo ich części,
nakazie ewakuacji w ustalonym czasie z określonych miejsc, obszarów i obiektów,
nakazie lub zakazie przebywania w określonych miejscach i obiektach oraz na określonych obszarach,
zakazie organizowania lub przeprowadzania imprez masowych,
nakazie lub zakazie określonego sposobu przemieszczania się,
wykorzystaniu, bez zgody właściciela lub innej osoby uprawnionej, nieruchomości i rzeczy ruchomych,
zakazie prowadzenia strajku w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach,
ograniczeniu lub odstąpieniu od określonych zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, jednakże niepowodującym bezpośredniego narażenia życia lub zdrowia pracownika,
wykonywaniu niektórych świadczeń osobistych i rzeczowych,
Ograniczenia, o których mowa powyżej, nie mogą być stosowane wobec pracowników młodocianych, osób niepełnosprawnych oraz kobiet w ciąży i karmiących.
Jednak, kto w czasie stanu klęski żywiołowej naruszy w/w ograniczenia podlega karze aresztu albo grzywny, a rozpoznawanie spraw określonych powyżej następuje w trybie przepisów o postępowaniu w sprawach o wykroczenia w postępowaniu przyśpieszonym.
Szczególnie ważny jest obowiązek wykonywania świadczeń osobistych i rzeczowych, jeżeli środki, którymi dysponuje wójt, starosta lub wojewoda są niewystarczające, a sytuacja wymaga bezpośredniego zaangażowania się osób w zwalczanie skutków klęski żywiołowej. Mogą to być świadczenia o charakterze społecznym, np. udzielanie pierwszej pomocy, użyczenie nieruchomości czy pojazdów, udostępnienie pomieszczeń osobom ewakuowanym.
art. 22 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. Jeżeli siły i środki, którymi dysponuje wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta lub wojewoda albo pełnomocnik, są niewystarczające, można wprowadzić obowiązek świadczeń osobistych i rzeczowych polegających na: 1) udzielaniu pierwszej pomocy osobom, które uległy nieszczęśliwym wypadkom, 2) czynnym udziale w działaniu ratowniczym lub wykonywaniu innych zadań wyznaczonych przez kierującego akcją ratowniczą, 3) wykonywaniu określonych prac, 4) oddaniu do używania posiadanych nieruchomości lub rzeczy ruchomych, 5) udostępnieniu pomieszczeń osobom ewakuowanym, (...).”
Osoba może z takiego obowiązku zostać zwolniona z uwagi na wiek, chorobę, niepełnosprawność i sytuację rodzinną, a w drodze indywidualnych decyzji z uwagi na ważny interes publiczny lub interes takiej osoby.
art. 22 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 2. Od obowiązku świadczeń osobistych zwolnione są: 1) osoby do 16 roku życia i powyżej 60 roku życia - w zakresie świadczeń wymienionych w ust. 1 pkt 2, 3, (...) 2) osoby chore, niepełnosprawne, kobiety w ciąży i kobiety karmiące - w zakresie świadczeń wymienionych w ust. 1 pkt 1-3, (...) 3) osoby sprawujące opiekę nad dziećmi do lat 8, nad chorymi lub osobami niepełnosprawnymi - w zakresie świadczeń wymienionych w ust. 1 pkt 1-3, (...). 3. W szczególnie uzasadnionych przypadkach wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta, wojewoda albo pełnomocnik może odstąpić od nałożenia lub zwolnić od obowiązków, o których mowa w ust. 1, również inne osoby i podmioty, ze względu na interes publiczny albo wyjątkowo ważny interes danej osoby lub podmiotu.”
Niezbędne ograniczenia wolności i praw wprowadza wójt, starosta lub wojewoda w zależności od obszaru, w granicach określonych w rozporządzeniu wprowadzającym stan nadzwyczajny i w oparciu o to rozporządzenie wprowadzane są zarządzenia albo decyzje, a wojewoda wydaje rozporządzenia i decyzje, przy czym zarządzenia i rozporządzenia w sposób ogólny i abstrakcyjny określają podmioty, na których ciąży obowiązek, natomiast decyzje wydawane są w odniesieniu do ściśle określonej kategorii osób.
art. 23 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. Niezbędne ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela, o których mowa w art. 21 i art. 22, w granicach dopuszczonych w rozporządzeniu Rady Ministrów o wprowadzeniu stanu klęski żywiołowej wprowadza, odpowiednio w zakresie kompetencji wynikających z art. 8: 1) wójt (burmistrz, prezydent miasta) albo pełnomocnik, o którym mowa w art. 9 ust. 5 - w drodze zarządzenia albo decyzji, 2) starosta albo pełnomocnik, o którym mowa w art. 10 ust. 5 - w drodze zarządzenia albo decyzji, 3) wojewoda albo pełnomocnik, o którym mowa w art. 11 ust. 4 - w drodze rozporządzenia albo decyzji. (...)”
Rozporządzenia i zarządzenia obwieszcza się poprzez rozplakatowanie w miejscach publicznych oraz ogłoszenia w prasie.
art. 23 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 2. Rozporządzenia wojewody lub pełnomocnika i zarządzenia, o których mowa w ust. 1 pkt 1 i 2, podlegają ogłoszeniu przez rozplakatowanie obwieszczeń w miejscach publicznych lub w inny sposób miejscowo przyjęty, a także przez ogłoszenie w lokalnej prasie. (...)”
Aby móc kontrolować legalność w takim rozporządzeniu, zarządzeniu czy decyzji należy wskazać podstawę prawną i dokładnie określić te ograniczenia, w tym czas trwania i miejsce realizacji ograniczeń.
art. 23 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 3. W rozporządzeniu wojewody lub pełnomocnika, zarządzeniu lub decyzji należy podać: 1) podstawę prawną, 2) określenie zakresu i rodzaju ograniczeń, 3) określenie obowiązanych podmiotów, 4) miejsce, dzień i godzinę osobistego stawiennictwa lub realizacji innych ograniczeń, 5) czas trwania ograniczeń, (...).”
Decyzje wydawane w stosunku do konkretnych podmiotów mogą przybrać nie tylko formę pisemną, ale także ustną, a od decyzji wójta czy starosty przysługuje odwołanie do wojewody.
art. 23 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 4. Do decyzji, o których mowa w ust. 1, stosuje się przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego z zastrzeżeniem, że: (...) 2) mogą one być w nagłych wypadkach wydawane ustnie, a następnie niezwłocznie potwierdzane na piśmie, (...) 5) organem wyższego stopnia w sprawach decyzji wydanych przez starostę i wójta (burmistrza, prezydenta miasta) jest wojewoda. (...)”
Zarządzenie lub decyzja wójta czy starosty może zostać uchylona w całości lub w części przez wojewodę.
Minister właściwy do spraw administracji publicznej posiada uprawnienie do uchylania w całości lub w części aktów wojewody wprowadzających ograniczenia.
Podsumowując uwagi na temat ograniczeń konstytucyjnych praw i wolności należy stwierdzić, że ustawa zasadnicza nie wytycza granic gwarantowanym przez siebie prawom i wolnościom ani jako całości, ani też poszczególnym z nich.
Granice te ustala się z reguły dla konkretnego przypadku. Powinno się przy tym stosować metodę pozwalająca zapewnić prawom i wolnościom konstytucyjnym możliwie największą efektywność.
Konstytucja i ustawy rozwijające jej postanowienia gwarantują jednostce określony zakres swobody w korzystaniu z praw i wolności. Jeżeli jej postępowanie nie przekracza granic wytyczonych przez prawo, to jednostka może żądać ochrony przysługujących jej praw i wolności nawet wówczas, gdyby było ono niezgodne z powszechnie przyjętymi zasadami obyczajowymi, etycznymi itp.