Rozdział 4, część II – Współuzależnienie

Koalkoholizm – pierwsze wzmianki o wzorcach funkcjonowania partnerek alkoholików pojawiły się w pierwszej publikacji AA w 1976 roku (Wielka Księga), zostały w niej opisane zarówno zachowania kobiet jakie podtrzymują picie mężów, ale także jakie sprzyjają podjęciu leczenia

- brak jednej, powszechnie akceptowanej definicji współuzależnienia, jest to jednak

• Fenomen spośród innych sposobów psychospełecznego funkcjonowania jednostki zarówno w obrębie, jak i poza rodziną

• Wzorzec zachowania przekazywany z pokolenia na pokolenie na podstawie nieznanych jeszcze do końca mechanizmów transgeneracyjnych

• Psychologiczno-fizjologiczne funkcjonowanie jednostki, zależne bądź podlegające kontroli przez osoby, które same są zależne bądź kontrolowane przez takie siły jak uzależnienie substancjalne, niesubstancjalne (hazard, jedzenie, Internet), lub jakakolwiek „choroba” o przebiegu przewlekłym

• Zjawisko dotyczące nie tylko dorosłych, współmałżonków ale również dzieci z tych rodzin

• Przejaw procesu nałogowego

- rozumienie współuzależnienia jako choroby pozostaje w związku z Jellinkowskim ujęciem alkoholizmu jako procesu chorobowego

Poziomy wyjaśniania i genezy współuzależnienia

Współuzależnienie jako

1. Zaburzenie osobowości

- doświadczenia wczesnodziecięce

- koncepcje psychodynamiczne, poznawczo-behawioralne

2. Trans generacyjny wzorzec utrzymywania homeostazy rodzinnej

- doświadczenia w generacyjnej i prokreacyjnej rodzinie alkoholowej

- koncepcje life-span, model transmisji międzypokoleniowej, model alkoholowego systemu rodzinnego

3. Wzorzec radzenia sobie ze stresem

- doświadczenia związane z piciem męża

- koncepcje behawiorystyczne, teoria społecznego uczenia się, teoria interakcyjna

- Whitfield podkreśla, że uzależnienie może ujawnić się na każdym etapie życia

Początek koalkoholizmu – moment, w którym ujawniająca się tożsamość osoby uzyskuje potwierdzenie, możliwy do przewidzenia przebieg, w wyniku którego następuje zubożenie funkcjonowania na płaszczyźnie mentalnej, emocjonalnej i duchowej oraz zmierza do przewidywalnego zakończenia

Cechy współuzależnienia

1. Nadopiekuńczość wobec bliskich

2. Obsesyjna kontrola różnych obszarów życia innych ludzi

3. Koncentracja na uczuciach i potrzebach innych ludzi, z jednoczesnym pominięciem własnych

4. Wchodzenie w związki z ludźmi o różnych problemach natury psychicznej

5. Wysoka tolerancja na nieprawidłowości w związkach interpersonalnych

6. Niskie poczucie własnej wartości

7. Nasilone uczucia złości i poczucia winy

8. Zaprzeczanie swoim problemom

Pia Mellody (1992) – współuzależnienie jako skutek urazu z dzieciństwa, powodujący upośledzenie dojrzałości (pod względem mentalnym, emocjonalnym, społecznym i duchowym)

- osoby współuzależnione charakteryzują się niższym poczuciem własnej wartości, w dorosłym życiu mogą wykazywać silną tendencję do fuzji z drugą osobą lub też sztywnym odgraniczaniem się (zaburzenie granic, nadmierna zależność lub niezależność)

Koalkoholizm jako proces o symptomach paralelnych (Mellibruda i Szczepańska):

• Alkoholik koncentruje się wyłącznie na piciu, koalkoholik próbuje go usilnie od tego powstrzymać

• Alkoholik usztywnia zasób reakcji związanych z piciem, koalkoholik usztywnia zachowania związane z kontrolowaniem

• Alkoholik nawet po dłuższych okresach abstynencji wraca do picia, koalkoholik nadal liczy na to, że zyska kontrole nad piciem alkoholika

• U alkoholika zmienia się tolerancja na substancje, koalkoholik zmienia intensywność reagowania na picie uzależnionego

• Alkoholik cierpi na objawy zespołu odstawienia, koalkoholik doświadcza przykrych stanów emocjonalnych w okresach abstynencji

• Po przerwaniu abstynencji alkoholik doznaje ulgi związanej z powrotem do picia, u koalkoholika zmniejsza się intensywność przykrych stanów

• Alkoholik nie może rozstać się z alkoholem, natomiast koalkoholik nie może rozstać się z alkoholikiem

Współuzależnienie jako zaburzenie osobowości

• Sztywny wzorzec myślenia i działania, uniemożliwiający osobom skuteczne i adaptacyjne rozwiązywanie problemów (Cermak, Bradshaw, Mellody, Sztander)

• Przyczyny utrwalenia takiego wzorca pochodzą z okresu wcześniejszego niż związek z alkoholikiem!

• Związki pomiędzy współuzależnieniem a osobowością zależną (wiązka C – napięcie, lęk, przerażenie, osobowość unikająca, zależna i obsesyjno-kompulsyjna) oraz osobowością borderline (wiązka B – dramatyczność, emocjonalność, lekceważenie konsekwencji)

• 4 główne symptomy (Cermak):

1. Poczucie własnej wartości jest uzależnione od umiejętności kontrolowania zachowań innych osób (zniekształcony stosunek do siły woli)

- polaryzacja postaw: kobiety czują się albo całkowicie bezradne albo sztywno podtrzymują złudzenie możliwości kontrolowania innych

2. Poczucie odpowiedzialności za zaspokajanie potrzeb innnych ludzi (samopoczucie podporządkowane zachciankom innych ludzi)

3. Lęk i zaburzenia granic ja nie-ja w kontaktach interpersonalnych (Ja – prawdziwe jest tłumione, ujawniane jest Ja – fasadowe)

4. Tendencja do utrzymywania bliskich związków z osobami o zaburzonej osobowości, uzależnionymi itd. (narcystyczna potrzeba bycia kimś szczególnym, tendencja do wchodzenia z związki symbiotyczne)

- przeciwnicy koncepcji współuzależnienia jako zaburzenia osobowości zwracają uwagę na fakt, że kobiety współuzależnione są w stanie zmienić dysfunkcjonalne wzorce zachowania pod wpływem terapii krótkoterminowej (zaburzenia osobowości wymagają długoterminowych oddziaływań), poza tym gdyby współuzależnienie było zaburzeniem osobowości to w okresach abstynencji funkcjonowanie kobiet nie powinno ulegać zmianie

Współuzależnienie jako reakcja na stres

- nieefektywne strategie radzenia sobie, występujące w związku z osobą uzależnioną od substancji psychoaktywnej

Orford (1975) na podstawie przebadanej grupy 100 żon alkoholików, wyodrębnił 10 kategorii/typów radzenia sobie:

1. Kłócenie się

2. Unikanie

3. Pobłażanie

4. Rywalizowanie

5. Przeciwstawianie się piciu

6. Manifestowanie siły

7. Pozbawianie kontaktów seksualnych

8. Straszenie

9. Podejmowanie nadzwyczajnych działań

10. Rozpad małżeństwa

• Istotność związku pomiędzy ilością stosowanych strategii a skutecznością leczenia alkoholików (z im większej ilości kategorii korzysta żona, tym trudniej mężowi przestać pić)

Dittrich i Trapold (1984) pod wpływem krótkoterminowej terapii u większośi kobiet zmniejszyła się częstotliwość i nasilenie sposobów radzenia sobie, charakterystycznych dla osoby współuzależnionej , a także zmniejszył się poziom depresji i zaburzeń lękowych

Program APETOW – polskie badania dotyczące skuteczności terapii krótkoterminowej, sprawdzające czy kobiety pod wpływem oddziaływań terapeutycznych lepiej radzą sobie emocjonalnie, odznaczają się niższym poziomem lęku i posiadają trafne poglądy na temat alkoholizmu; badania przeprowadzano zarówno tuż po zakończeniu terapii, jak i 6 oraz 12 miesięcy po jej odbyciu. Efekty terapii utrzymywały się nawet po roku.

Badania empiryczne wspierają tezę, że współuzależnienie należy rozpatrywać w kategoriach wzorców radzenia sobie ze stresem oraz zachowań ułatwiających picie alkoholikowi.

Weryfikacja empiryczna modeli współuzależnienia

*koalkoholizm jako zaburzenie osobowości: weryfikacja hipotez o homogeniczności symptomów obrazu klinicznego

Martin i Pizza (1995):

sprawdzano czy profil MMPI kobiet współuzależnionych (zdiagnozowanych na podstawie kryteriów Cermaka) rożni się istotnie od profilu kobiet z grupy kontrolnej i w jakim stopniu kobiety współuzależnione odpowiadają kryteriom typów osobowości (wiązka A, B, C)

- kobiety zazwyczaj uzyskiwały podwyższone wyniki w skalach Pp – psychopatia, D – depresja, Pa – paranoja

- profil psychometryczny kobiet współuzależnionych jest niespecyficzny

- wśród ujawionych dominowały zaburzenia typu: pasywno-agresywnego, borderline, paranoiczne zaburzenia osobowości, narcystyczne i schizoidalne zaburzenia osobowości (największa grupa), jednak żaden konkretny typ nie występował istotnie częściej niż pozostałe!

Roehling i Gaumond (1996):

- istotny statystycznie związek pomiędzy współuzależnieniem a wynikami na skalach badających zaburzenia borderline, dystymiczne, lękowe i pasywno-agresywne

Większość badań wskazuje na związki między nasileniem współuzależnienia a osobowością zależną (wiązka C) i zaburzeniami osobowości typu borderline, jednak na tym etapie badań trudno rozstrzygnąć, czy współuzależnienie to zaburzenie osobowości czy dezadaptacyjny wzorzec zachowania, który kształtuje się w trakcie związku z alkoholikiem!

Alkoholowy system rodzinny w koncepcjach systemowo-strukturalnych

Ogólne założenia

• Zachowanie jednostki jest regulowane zasadami, które kształtują się we wzajemnych kontaktach członków rodziny

• Przy zrozumieniu pewnego zachowania należy poznać zasady regulujące funkcjonowanie całego systemu rodzinnego

• Utrzymanie symptomów przynosi systemowi rodzinnemu korzyści

• Terapii powinna podlegać cała rodzina

Najbardziej znane modele systemowo-strategiczne

1. Model historii życia alkoholowego systemu rodzinnego autorstwa Petera Steinglssa

   1. Wypracowany z psychologicznych koncepcji life-spain i systemowej koncepcji rodziny

   2. W rodzinie dominują reguły homeostazy a nie reguły zmienności (MORFOSTAZA NAD MORFOGENEZĄ)

   3. Picie alkoholika jest sygnałem, że jednostka lub cały system doświadcza wysokiego poziomu stresu. Picie stabilizuje i podtrzymuje funkcjonowanie rodziny jako całości (umacnia stałość wzorców relacji).

   4. Alkoholowy system rodzinny charakteryzuje się wysoką stabilnością i i znacznym oporem przed wprowadzaniem jakichkolwiek zmian.

Steinglass wyróżnia następujące okresy w historii rodziny alkoholowej:

1. Okres przedmałżeński: doświadczenia z rodziny generacyjnej sprawiają, że osoby takie wybierają partnera, z którym związek zapowiada się jako niekończące się zmagania z ekonomicznymi i egzystencjalnymi problemami

2. Okres wczesnego małżeństwa: wyłania się poczucie własnej tożsamości i wspólnoty, jest to okres względnie niestabilny, kształtują się nowe wzorce interakcji, szkodliwe picie może mieć wpływ na ostateczny kształt wzorców już na tym etapie, alkoholizm ujawniający się na tym etapie może prowadzić do podjęcia decyzji o rozwodzie

3. Okres plateau: ustabilizowany okres picia – stan przejściowy – ustabilizowany okres „suchości” – stan przejściowy – ustabilizowany okres picia, na każdym etapie występują określone wzorce interakcji, które na zasadzie dodatniego sprzężenia zwrotnego powoduj systematyczne powtarzanie faz

• W fazie picia występują wzorce relacji polegające na zachowywaniu znacznego dystansu fizycznego, rzadko dochodzi do wymiany informacji i emocji (pojedyncze akty komunikacji)

• W fazie ustabilizowanej „suchości” wzrasta liczba interakcji między wszystkimi członkami rodziny, rozmowy trwają dłużej, są nacechowane wysokim poziomem, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych emocji; chociaż zachowania są bardziej elastyczne i zróżnicowane nie wpływają jednak na bardziej efektywne zmaganie się z problemami rodzinnymi

4. Okres środkowy (kryzys): występuje coraz więcej zdarzeń stresowych, wydłużają się ciągi picia alkoholika, obniża się odporność na stres u wszystkich członków rodziny, zmniejsza się efektywność samokontroli

5. Okres rozwiązywania kryzysu: reorganizacja systemu rodzinnego, podjęcie leczenia nie zawsze kończy się „uzdrowieniem”

2. Reguły komunikacji i ról rodzinnych według Sahron Wegscheider

Zasady w rodzinach z problemem alkoholowym:

1. Picie alkoholika jest najważniejszą sprawą w życiu rodziny

2. Alkoholik nie jest odpowiedzialny za nadużywanie alkoholu (konsekwencje mechanizmów obronnych)

3. Alkoholizm i alkohol nie są przyczyną problemów rodzinnych

4. Stan równowagi i status quo mobile musi być utrzymywany przez wszystkich członków rodziny

5. Każdy w rodzinie musi podjąć rolę Wspólnika (tak aby nie doprowadzić do rozpadu systemu)

6. Nie wolno rozmawiać ani dyskutować zarówno między sobą jaki z kimś z zewnątrz, o tym co się dzieje w rodzinie.

7. Nie wolno mówić co członek rodziny czuje.

Role w rodzinie: Wspólnik, Bohater, Kozioł Ofiarny, Zapomniane dziecko, Maskotka; żadna z ról nie jest w istocie destrukcyjna, jeżeli jej podjęcie jest świadome i pełniona jest okresowo

Uzależniony

Możliwości emocjonalne: niskie poczucie własnej wartości, odczuwanie wrogości i nienawiści do samego siebie i bliskich, lęk przed utratą pracy, chorobami fizycznymi i psychicznymi

Możliwości umysłowe i podejmowanie decyzji: ograniczone, w związku z uzależnieniem, wypracowanie systemu iluzji i zaprzeczeń

Możliwości społeczne: utrzymuje liczne kontakty towarzyskie, mają one jednak powierzchowny charakter, umiejętności nawiązywania nowych relacji są ograniczone, alkoholik w bliskich kontaktach jest napięty i wycofany

Możliwości fizyczne: obniża się poziom sprawności fizycznej, obniża się libido, zmiana wyglądu zewnętrznego, zaburzenia układu pokarmowego i nerwowego; deliria, psychozy alkoholowe

Wspólnik, po raz pierwszy biorąc odpowiedzialność za zachowanie uzależnionego rozpoczyna wchodzenie w rolę. Postanawia utrzymać równowagę w rodzinie i decyduje się na otoczenie ochroną pijącego.

Możliwości emocjonalne: cierpienie z powodu przemęczenia wynikającego z ogromu obowiązków jakie bierze na siebie wspólnik, ciągłe poczucie odpowiedzialności i doznawanie bólu

Możliwości umysłowe i podejmowanie decyzji: początkowo organizuje życie całej rodzinie, pracuje zawodowo, jednak wszystkie działania są podejmowane w stanie wysokiego napięcia emocjonalnego i presji czasowej, w późniejszym okresie trafne rozpoznanie sytuacji jest niemożliwe (system zaprzeczeń)

Możliwości społeczne: wspólnik izoluje rodzinę, nie dopuszczając do spotkań towarzyskich, ogranicza i urywa kontakty z różnymi środowiskami, kobiety te są bardzo samotne, pozbawione jakiegokolwiek wsparcia, mają poczucie odrzucenia i niezrozumienia

Możliwości fizyczne: funkcjonowanie w ciągłym stresie powoduje dolegliwości i choroby psychosomatyczne, kobiety te cierpią często na bóle głowy i kręgosłupa, dolegliwości sercowe, tracą one zainteresowanie życiem seksualnym

3. Transgeneracyjna koncepcja Bowena

Międzypokoleniowa transmisja wzorców relacji oraz określonych rytuałów rodzinnych umożliwia transmisje alkoholizmu oraz współuzależnienia.

Każda rodzina ma swoją tożsamość (rodzinne Ja; ego rodzinne) i działają w niej siły odśrodkowe (stymulowanie do niezależności) oraz dośrodkowe (dążenie do bliskości i zależności). W świetle od rozkładu tych sił przebiega rozwój psychiczny i interpersonalny jednostki.

• Osoby o dominującym systemie emocjonalnym charakteryzują się niskim stopniem dyferencjacji (zróżnicowania) podstawowej: większa skłonność do fuzji systemów poznawczego i emocjonalnego oraz do większego angażowania się w działania podtrzymujące bliskość i bycie razem

• Trwałe self (solid self) powstaje w wyniku własnej aktywności poznawczo-intelektualnej jednostki i zawiera zestaw określonych przekonań, opinii i zasad postępowania (każde przekonanie pozostaje zgodne wobec pozostałych)

• Pseudoself tworzą przekonania, które ulegają zmianie pod wpływem otoczenia, w obawie przed odrzuceniem i brakiem akceptacji

Zdaniem Bowena poziom dyferencjacji self zależy od:

1. Stopnia dyferencjacji self rodziców

2. Rodzaju relacji pomiędzy dzieckiem a rodzicami

3. Sposobu, w jaki przywiązanie do rodziców jest przemieszczane i aktywowane w okresie dorosłego życia

Osobę uzależnioną od alkoholu cechuje niski poziom dyferencjacji self, przejawiający się wysoką zależnością emocjonalną, której zaprzecza przyjmując postawę superniezależnej. W związkach miłosnych taka osoba próbuje odtworzyć fuzję jakiej zaznała w okresie dzieciństwa. Idealną osobą do tworzenia fuzji jest kobieta pochodząca z rodziny z problemem alkoholowym, która również odznacza się niskim lub średnim poziomem dyferencjacji self i poszukuje partnera niezależnego i autonomicznego.

Wolin i Bennett (1990): proces przenoszenia rytuałów rodzinnych związanych z piciem alkoholu ( z generacyjnej rodziny alkoholowej na prokreacyjną) – rytuały rodzinne definiuje się jako świadomie planowane, powtarzają się symboliczne aktywności, które stanowią o trzonie rodzinnej tożsamości

W rodzinach, w których wystąpiła transmisja alkoholizmu, członkowie żyli w większej izolacji emocjonalnej i nie doświadczali bliskości w kontakcie.