WIELOWYMIAROWA GENEZA ZABURZEŃ PRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO

Lesław Pytka

Tamara Zacharuk

Genezy nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży można dopatrywać się w pojedynczych silnych czynnikach takich jak niski status społeczno- ekonomiczny rodziny, występowanie zjawisk patologicznych w rodzinie, kontakt z podkulturą przestępczą albo w zaburzeniach osobowości lub czynnikach słabiej działających ale licznych np. niepowodzenia w nauce szkolnej, brak pozytywnych wzorców, frustracje w zaspokajaniu potrzeb niższego i wyższego rzędu, brak należytej opieki ze strony rodziców itp.

Liczne są teorie wyjaśniające pojawienie się i utrzymywanie symptomów nieprzystosowania społecznego w okresie szkolnym adolescencji i okresach wcześniejszych tzw. w okresie szkolnym a nawet przedszkolnym. Można dokonać typologii czynników, stąd więc daje się zaproponować podział na teorie odwołujące się do czynników egzogennych oraz teorie odwołujące się do czynników endogennych. Inny możliwy podział wyjaśnień genetycznych to tezy zwracające uwagę na dziedziczenie pewnych cech oraz stwierdzenie kładące nacisk na problem nabywania negatywnych wzorów zachowania poprzez społeczne uczenie się. Często stosowanym jest wyjaśnienie przyczynowo- skutkowe, ale istnieją także i wyjaśnienia funkcjonalne lub strukturalne odwołujące się do pojęcia struktury społecznej determinującej zjawiska patologiczne lub do struktury osobowości.

W niektórych analizach można się spotkać z ujęciem makro i mikrospołecznym genezy nieprzystosowania społecznego. W podejściu makrospołecznym¹ rozpatrywany jest związek nieprzystosowania społecznego z uprzemysłowieniem, urbanizacją, sytuacją ekonomiczną, miejscem zamieszkania itp. W ujęciu mikrospołecznym² bierze się pod uwagę przede wszystkim środowisko rodzinne, szkolne, rówieśnicze i zawodowe³.

Te dwie klasy zmiennych wydają się mieć największy wpływ na kształtowanie się nieprzystosowania społecznego. Obok nich należałoby wymienić czynniki sytuacyjne. Wpływają bowiem w istotny sposób na zachowanie jednostki. Jak wskazują badania E. Milgrama⁴ oraz Ph.G. Zimbardo⁵ i współpracowników, czynniki sytuacyjne w pewnych okolicznościach mogą nawet obniżać wpływ czynników osobowościowych na konkretne zachowanie jednostki

Rola czynników środowiskowych, biopsychicznych i sytuacyjnych w genezie nieprzystosowania społecznego

Od dawna trwa spór między zwolennikami podejścia biologicznego i społecznego w wyjaśnieniu nieprzystosowania społecznego i przestępczości. Prezentowane jest podejście, które docenia zarówno rolę czynników kryminalno- biologicznych jak i środowiskowych, wskazujące zazwyczaj jednak na dominującą rolę jednego z nich. J. Alesandrowicz⁶ podkreśla priorytet czynników biologicznych. Nieprawidłową przemianę biochemiczną czyni odpowiedzialną za depresję, alkoholizm, narkomanię, przestępczość itp. jednostki.

C. Conband i D. Lemecier⁷ z reguły ważniejsze są warunki środowiskowe. To one bowiem kształtują człowieka, który poprzez własne działanie modyfikuje środowisko. Problemem jest okreslenie, na czym polega interakcja czynników środowiskowych i biologicznych.

Relacje te ujmowane są w różny sposób. Między innymi uważa się, że „podłoże biologiczne wyznacza granice możliwości rozwojowych jednostki, a czynniki środowiskowe modyfikują te możliwości w różnych kierunkach”⁸ R. Zazzo⁹charakteryzując te powiązania podkreśla, że geny nie są nosicielami cech charakteru. Charakter i zachowanie są wynikiem interakcji genów między sobą i ze środowiskiem.

Niewiele wiadomo na temat roli czynników sytuacyjnych w genezie nieprzystosowania społecznego. M. Kofta¹⁰ dotykając tej problematyki prezentuje badania psychologiczne nad związkiem między spostrzeganiem normy a zachowaniem. Zdaniem autora można wyróżnić cztery zmienne sytuacyjne: przeświadczenie o swobodzie wyboru zadania, poczucie odpowiedzialności osobistej za jego skutki, świadomość konsekwencji, a więc m.in. antycypacja kary lub nagrody, koncentracja na sobie lub na zewnętrznej rzeczywistości.

Czynniki środowiskowe

Proces socjalizacji dokonuje się poprzez uczestnictwo jednostki w życiu społecznym, w określonych grupach społecznych a jej przebieg uwarunkowany jest wyposażeniem biopsychicznym jednostki, czynnikami środowiskowymi i jej aktywnością. W sytuacji, gdy jednostka nie w pełni realizuje normy, wzory i oczekiwania społeczne mówi się o jej nieprzystosowaniu społecznym.

Zasadniczo wymienia się trzy rodzaje środowisk społecznych wywierających wpływ na rozwój psychiczny dziecka. Są to środowisko rodzinne, szkolne i rówieśnicze.

Rola rodziny

Rodzina jako najwcześniej oddziałujące środowisko socjalizacyjne ma decydujący wpływ na przyszły kształt i strukturę osobowości dziecka. Każda trudność, problem do rozwiązania, to potencjalne ogniwo zagrożenia nieprzystosowaniem społecznym. Występowanie nędzy, ubóstwa, biedy czy takich zjawisk jak chroniczne choroby fizyczne i psychiczne rodziców, alkoholizm, kontakt z grupami lub aktywnością przestępczą są to wręcz klasyczne przykłady czynników zwiększających prawdopodobieństwo nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży wychowujących się w tych rodzinach. H. Kołakowska- Przełomiec¹¹ wymienia cztery główne mechanizmy oddziaływania rodziny na nieprzystosowanie społeczne dziecka. Są to:

1. Niewłaściwa atmosfera życia rodzinnego związana często ze złym pożyciem rodziców, rozbiciem rodziny, konkubinatem, alkoholizmem, niewłaściwym stosunkiem do dzieci.

2. Brak dostatecznej opieki nad dzieckiem spowodowany jest często pracą zawodową rodziców, ich niezaradnością życiową lub chorobami.

3. Stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych

4. Przebywanie dziecka w rodzinie przestępczej o niskim poziomie moralnym.

Również A. Kelm¹² zwraca uwagę na pewne negatywne czynniki wpływające na dziecko w rodzinie. Wśród nich wymienia:

1. Pozbawienie opieki ( sieroctwo pełne, społeczne, okresowe)

2. Brak środków materialnych( całkowicie pozbawiona środków materialnych lub w ciężkiej sytuacji materialnej)

3. Brak dostatecznej opieki w związku z pracą zawodową obojga rodziców

4. Zaburzenia funkcjonalne rodziny( rodzina w rozkładzie, poważne błędy wychowawcze, brak troski o dziecko)

Mówiąc o roli rodziny we wczesnej socjalizacji dzieci i młodzieży należy zwrócić uwagę na zjawisko ich odtrącenia emocjonalnego. K. Pospieszyl i E. Żabczyńska¹³ uważają, że dziecko jest odrzucone wówczas gdy: jest niepożądane, rodzice nie mają dla niego czasu, nie interesują się jego problemami, nie udzielają rady ani zachęty, nie dbają o zdrowie, ubiór i naukę. Stosują system surowej kontroli, dotkliwe kary.

Tego rodzaju relacje rodzice- dziecko prowadzą do zachowań agresywnych, a ściślej postaw antyspołecznych, wyrażających się w licznych aktach wrogości wobec innych ludzi, porządku społecznego i przedstawicieli świata dorosłych.

Większość wartości norm i nakazów przyswajana jest na zasadzie uczenia się, naśladowania i modelowania. Gdy brakuje więzi nie ma wówczas warunków do naśladowania pozytywnych wzorów i ich internalizacji. Ograniczone zostają wówczas sterujące funkcje świadomości moralnej.

Rozluźnienie więzów emocjonalnych z rodzicami jest źródłem agresji antyspołecznej i uczucia wrogości, a także ogranicza zdolność opanowywania tego nie akceptowanego społecznie uczucia.

Liczne badania naukowe potwierdzają, że rodzina odgrywa istotną rolę w genezie nieprzystosowania społecznego dziecka. W granicach 20-36 % waha się odsetek rodzin niepełnych, w których wychowują się nieletni przestępcy¹⁴. Szczególnym zagadnienien są tu samotne matki, kochające nadmiernie swoje dzieci i nie potrafiące zorganizować im właściwych warunków wychowawczych.

Najsilniejszym czynnikiem prowadzącym do wystąpienia objawów nieprzystosowania społecznego jest tzw. alkoholizm rodziców, co znajduje potwierdzenie w danych MEN jak i innych. Nadużywanie alkoholu przez rodziców lub jedno z nich wpływa na zakłócenie życia rodzinnego, obniża poziom materialny rodziny, narusza poczucie bezpieczeństwa domowników. Rodzina wpływa więc nie tylko bezpośrednio na zachowanie się ale także na obraz własnej osoby dziecka. Młodzież pochodząca z tego typu rodzin wskazuje niski próg odporności na sytuacje pokusy chyba jednak dlatego, że doznała w swym życiu tylu niezawinionych upokorzeń. Rodziny, w których wychowują się dzieci nieprzystosowane społecznie w wielu wypadkach nie zaspokajają wszystkich potrzeb dziecka, nie stwarzają warunków, w których ono pragnie identyfikować się z rodzicami, uznawać ich autorytet. Niekiedy cała rodzina dostarcza dziecku społecznie negatywnego modelu zachowania się

Rola szkoły

Obok rodziny szkoła jest głównym czynnikiem kształtującym osobowość dziecka. Tu dokonuje się ważny etap socjalizacji dziecka. Szkoła uczestniczy w przygotowaniu dziecka do życia społecznego. W swej działalności spełnia co najmniej trzy funkcje:

1. Dydaktyczną

2. Wychowawczą

3. Opiekuńczą

Te trzy aspekty działalności szkoły często poddawane są krytyce. Prawie każdy uczeń rozpoczynający naukę szkolną ma silną motywację do uczenia się i wierzy w osiągnięcie sukcesów. Jednak nie wszyscy uczniowie ten sukces osiągają, a ciągły brak pozytywnym rezultatów prowadzi do sytuacji zagrożenia z różnymi formami reakcji.

Szkoła jest pierwszym, nowym, pozadomowym środowiskiem dziecka. Na jej terenie powstają i ujawniają się różne rodzaje zaburzeń rozwojowych dzieci. Do czynników, które mają wpływ na to, że szkoła może stać się pierwotnym źródłem zaburzeń rozwoju H. Spionek zalicza:

- nieprawidłowe warunki życia szkolnego

- niedostosowanie do możliwości dziecka system wymagań, nieprawidłowy system ich realizacji

- niekorzystne dla procesu dydaktyczno- wychowawczego cechy nauczyciela- wychowawcy¹⁵.

Wymienione czynniki prowadzące do niepowodzeń szkolnych są przyczyną występowania nieprzystosowania społecznego. Wśród uczniów znajdują się liczne grupy dzieci i młodzieży szczególnie narażone na brak sukcesów szkolnych, a więc w efekcie narażone na nieprzystosowanie społeczne. Te kategorie dzieci i młodzieży napotykają w karierze szkolnej na trudności i nie uzyskawszy pomocy ze strony szkoły i domu ulegają procesowi nieprzystosowania społecznego. Elementarnym jego symptomem są wagary. Nieodłącznym ich składnikiem bywają kradzieże, picie alkoholu, odurzanie się.

Rola grup rówieśniczych

Uczestnictwo dziecka w życiu grupy rówieśniczej stanowi bardzo ważny element procesu jego rozwoju społecznego. Wpływ ten jest większy lub mniejszy w zależności od fazy cyklu życiowego jednostki. Nasila się on wraz z wiekiem dziecka. Uczestnictwo dziecka z żuciu grupy rówieśniczej zaspokaja jego różne potrzeby psychiczne i społeczne. Stanowi również czynnik wychowawczy. F. Znaniecki¹⁶ określa to następująco: Znaczenie grup rówieśniczych jako czynnika wychowawczego zależy od tego, w jakiej mierze przyczyniają się one do urobienia jednostki pod względem społecznym. Nie ulega wątpliwości, że w ogóle ich wpływ na osobowość społeczną jednostki jest potężny i w pewnym sensie niezastąpiony.

Szczególną rolę odgrywają grupy pozytywne, które mają dodatni wpływ na swoich członków. Klasyfikując funkcje grup rówieśniczych można powiedzieć, że grupy:

1. Są silnym, rzeczywistym układem odniesienia normatywnego,

2. Zaspokajają potrzebę przynależności i społecznego uczestnictwa,

3. Stanowią doniosły czynnik socjalizacji jednostki,

4. Są czynnikiem kontroli społecznej¹⁷.

Wśród grup przestępczych najczęściej spotykane są grupy kradnące, chuligańsko- kradnące i chuligańskie¹⁸. Długotrwałe przebywanie z dziećmi i młodzieżą w takich grupach powoduje pogłębienie się procesu demoralizacji. W grupie przestępczej dziecko znajduje uznanie i aprobatę.

Czynniki biopsychiczne

Nie stanowią one już dzisiaj kontrargumentu przy przedstawianiu znaczenia czynników społecznych. Nie każdy bowiem rodzaj zachowania można wytłumaczyć wpływem środowiska.

D. Wójcik analizując wpływ czynników biopsychicznych przedstawia rolę czynników genetycznych. Omawia również badania dotyczące psychopatii, zaburzeń zachowania związanych z organicznym uszkodzeniem lub schorzeniem ośrodkowego układu nerwowego.

Natomiast K. Ostrowska¹⁹ analizując rolę czynnika biopsychicznego w genezie nieprzystosowania społecznego jednostki wymienia takie czynniki jak: nieprawidłowy układ chromosomów płciowych XY, uszkodzenia i mikrouszkodzenia CUN, nieprawidłowości w układzie endokrynologicznym, poziom inteligencji i wybrane cechy osobowości.

K. Pospiszyl, E. Żabczyńska²⁰ swoją uwagę skupiają głównie na czynnikach czysto biologicznych. Wymieniają wśród nich: czynniki genetyczne, cechy związane z funkcjonowaniem układu nerwowego, uwarunkowania endokrynologiczne, konstytucję fizyczną, warunki klimatyczne i porę roku.

D. Wójcik²¹ przyjmuje, że zapis genetyczny wyznacza ogólny kierunek rozwoju osobniczego, który jednak w decydującej mierze zależy od wielu sprzężonych ze sobą czynników, wśród których istotną rolę odgrywają wpływy środowiskowe. Można zatem przyjąć, że „ dziedziczna, wrodzona lub nabyta niepełnowartościowość biopsychiczna jednostki zwłaszcza wychowującej się w niekorzystnych warunkach środowiskowych może spowodować jej gorszą adaptację społeczną i w sposób pośredni przyczynić się do przestępczości”²².

Jednym z wymiarów osobowości mających wpływ na zachowanie się jednostki jest także poczucie umiejscowienia kontroli²³.

Poczucie umiejscowienia kontroli

Punktem wyjścia dla opracowania pojęcia poczucia kontroli była teoria społecznego uczenia się J.B. Rottera. Zgodnie z nią jednostka zaspokaja swe potrzeby dzięki różnym zachowaniom instrumentalnym. Natomiast wzmocnienia, które człowiek uzyskuje dzięki danemu zachowaniu, zwiększają jego oczekiwanie, że w przyszłości po podobnym zachowaniu wystąpi również odpowiednie wzmocnienie. Jednak nie cechy sytuacji są tak ważne dla przewidywania zachowania się człowieka, ale sposób jak postrzega on daną sytuację i jakie nadaje jej znaczenie. J.B. Rotter²⁴ wyróżnił poczucie kontroli wewnętrznej i zewnętrznej. Z poczuciem kontroli zewnętrznej mamy do czynienia wówczas, gdy człowiek postrzega wzmocnienia jako szczęście lub przeznaczenie, ale nie uważa go za wynik własnego działania. Natomiast o poczuciu kontroli wewnętrznej mówimy wtedy, kiedy jednostka spostrzega, że osiągane rezultaty są zgodnie z jej własnym postępowaniem czyli, że zdarzenie jest konsekwencją jej własnego działania lub jej pewnych stałych właściwości.

Sytuacje pokusy

Do czynników sytuacyjnych²⁵, które mają istotny wpływ na poziom przystosowania społecznego jednostki należą sytuacje pokusy. Są to „ sytuacje, w których motywacje pochodne ze standardu wartości wchodzą w konflikt z motywacjami pochodnymi ze standardu korzyści”²⁶

M. Kosewski²⁷ usprawiedliwieniem nazywa każdy element lub proces poznawczy redukujący dysonans poznawczy wytwarzający się w sytuacji pokusy. Może nim być takie postrzeganie sytuacji, które powoduje, że czyn korzystny, lecz sprzeczny z wartością może łatwo zostać usprawiedliwiony poprzez odwołanie się do składników sytuacji.

Zachowanie się jednostki w sytuacji pokusy jest ściśle związane z samokontrolą. O wystąpieniu samokontroli jako pewnej formy zachowania mówimy wówczas, kiedy ktoś znajduje się w sytuacji wyboru między dwoma wykluczającymi się reakcjami, z których jedna przynosi nagrodę bezpośrednią ale w małej wartości, druga nagrodę odroczoną w czasie, jednak o większej wartości.

Zakończenie

Prezentując wielowymiarowe uwarunkowania zaburzeń w przystosowaniu uniknęliśmy dwu co najmniej niekorzystnych zjawisk pojawiających się przy wyjaśnianiu genezy nieprzystosowania społecznego. Pierwsze z nich to „ symplicyzm” czyli nader upraszczające wyjaśnienia sprowadzające genezę nieprzystosowania i dewiacji do prostych czynników ekonomicznych, społecznych. Drugie to determinizm środowiskowy, psychologiczny czy sytuacyjny, wyrażający się w przekonaniu, iż skomplikowane zjawiska społeczne można wyjaśnić w pełni w sposób przyczynowo- skutkowy tak jak zjawiska fizyczne. Nieprzystosowanie społeczne i jego pochodne uwikłane są w sieć rozmaitych współzależności bardziej o charakterze probabilistycznym niż deterministycznym, prostoliniowym.

Prawdopodobieństwo nieprzystosowania społecznego jest tym większe im więcej w życiu człowieka gromadzi się niekorzystnych czynników biopsychicznych, środowiskowych i sytuacyjnych. Ich szczególna kumulacja oraz intensywność powodują, że człowiek zaczyna nieadekwatnie funkcjonować w rolach społecznych, przejawiać postawy antagonistyczno- destrukcyjne, wchodzić w konflikty i wybierać zachowania ekstremalne, narażając się tym samym na negatywne oceny społeczne, potępienie oraz izolację i wyobcowanie. W związku z tym w działalności interwencyjnej o charakterze społeczno- pedagogicznym, opiekuńczym, wychowawczym i terapeutycznym uwzględniać należy przede wszystkim trzy typy kontroli tj. kontrolę neurofizjologiczna, kontrolę psychologiczną oraz kontrolę społeczną.

1^ Zagadnieniem tym zajmowali się m.in.H Malewska, V. Peyre, Przestępczość nieletnich. Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne, PWN, Warszawa 1973.

2^ H.Kołakowska- Przełomiec, Środowisko rodzinne w świetle badań kryminologicznych, w: „Zagadnienia…”, op.cit.:M. Ziemska, Patologia rodziny, w:” Zagadnienia patologii społecznej”, red.A. Podgórsecki, PWN, Warszawa 1976.

3^ L.Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne i metodyczne, WSPS, Warszawa 1991, s.50-70.

4^ K.Ostrowska, Psychologiczne determinanty przestępczości młodocianych. Analiza kryminologiczna, PWN, Warszawa 1981.

5^ Ph.G. Zimbardo, C. Haney, W.C. Banks, D.Jaffe, Psychologia uwięzienia: deprywacja, władza i patologia, w:

„ Przełom w psychologii” , op.cit.

6^ J. Alesandrowicz, Cerebrologia. Nauka o wpływie środowiska na zdrowie somato- psychiczne, w: „ Zdrowie psychiczne”, red. K. Dąbrowska, Warszawa 1979.

7^ K. Ostrowska, D. Wójcik, Teorie kryminologiczne. Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1986.

8^ Op.cit.,s.109.

9^ Op.cit.,s.109

10^ Op.cit.,s.109.

11^ H. Kołakowska- Przełomiec, Środowisko rodzinne w świetle badań kryminologicznych, w: „ Zagadnienia nieprzystosowania…”, red. J. Jasiński, op.cit.

12^ A. Kelm, W. Kopczyński, Metodologia rozpoznawania potrzeb opiekuńczych, w: „ Metodologia pedagogiki społecznej” , red. T. Pilch, Ossolineum, Wrocław 1974.

13^ K. Pospieszyl, E. Żabczyńska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, PWN, Warszawa 1985.

14^ H. Kołakowska- Przełomiec, Środowisko rodzinne w świetle badań kryminologicznych, w: „ Zagadnienia…”, red. J. Jasiński, op.cit.

15^ Op.cit.

16^ B. Misztal, Grupy rówieśnicze młodzieży, Warszawa 1974.

17^ Op.cit.

18^ A. Pawełczyńska, Przestępczość grup nieletnich, Warszawa 1964.

19^ K. Ostrowska, Psychologiczne determinanty przestępczości młodocianych. Analiza kryminologiczne. PWN, Warszawa 1981.

20^ K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, PWN, Warszawa 1985.

21^ K. Ostrowska, D. Wójcik, Teorie…, op.cit.,s.111.

22^ Ibidem, s.111.

23^ R.Ł. Drwal, Poczucie kontroli jako wymiar osobowości, podstawy teoretyczne, techniki badawcze i wyniki badań, w: „ Materiały do nauczania psychologii”, red. L. Wołoszynowa, seria III, t.3.

24^ Op.cit.

25^ O sytuacyjnych uwarunkowaniach przestępczości młodocianych mówi w swej pracy P.A. Stępniak. W inny sposób autor ten traktuje czynniki sytuacyjne. Według niego są to czynniki dwuwariantowe i w związku z tym wyróżnia sytuację zwisłą środowiskowo i sytuację okazjonalną; P.A. Stępniak, Sytuacyjne uwarunkowania przestępczości młodocianych, Wyd. UAM, Poznań 1989.

26^ M. Kosewski, Człowiek w sytuacji pokusy i upokorzenia. Wiedza Powszechna, Warszawa 1985.

27^ Op.cit.