9. ŹRÓDŁA PRAWA

1. PRAWO STAROŻYTNE

Egipt i Mezopotamia – brak spisanych przykładów praw z okresu najdawniejszego.

W Mezopotamii – Kodeks Hammurabiego (wyryty na bloku skalnym) składał się z 3 części: prolog, właściwe postanowienia i epilog. Występują m.in. prawa dot. niewolników, stosunków rodzinnych (małżeńskich) oraz prawa karnego (oko za oko).

Starożytny Izrael – zawarte w pierwszej części Starego Testamentu (pięcioksiąg, objawiony przez Boga, rozbudowana część dot. prawa rodzinnego, ale również prawo karne – zemsta rodowa), później również tzw. Talmud.

Antyczna Grecja – duży wkład do teorii prawa publicznego, mniejsza precyzja terminologiczna (niż u Rzymian), w sądach raczej retoryka niż argumenty prawne, po podbojach Aleksandra Wielkiego nowe prawo hellenistyczne + orientalne (egipskie, syryjskie).

2. PRAWO FEUDALNE

Źródła tworzenia prawa: władcy państw, właściciele dóbr ziemskich i miast, samorząd miejski, parlamenty, sądy (precedensy)

Źródła poznania prawa: zbiory i spisy, ustawy, edykty, ordonanse królów, konstytucje, kodeksy

Zbiór prawa – spis przepisów i norm obowiązującego prawa, różnych gałęzi. Miało ułatwić jego stosowanie (również: prawo ma osobowość i jest zmienne). Język spisów kazuistyczny (przypadki), stąd liczne luki w prawie.

Kodeksy oparte na rzymskim podziale na 3 części: osoby, rzeczy, sprawy.

2.1 Wspólne cechy prawa feudalnego:

1. Partykularyzm stanowy – 4 odmienne porządki prawne (dla 4 stanów), szlachta – ziemski, duchowieństwo – kanoniczny, mieszczanie – miejski, chłopi – wiejski. Kolizje (gdy krzyżowały się 2 stany) rozstrzygano na korzyść stanu uprzywilejowanego.

2. Partykularyzm geograficzny – różne porządki prawne na różnych terytoriach jednego państwa.

3. Zasada osobowości prawa – stosowanie wobec jednostki, prawa plemienia z którego pochodziła. Zasada zastąpiona zasadą terytorialności – jednostka podlega prawu państwa, na terenie którego dokonuje czynności prawnych lub popełnia przestępstwo.

4. Brak jednolitości – liczne nurty tradycji rodzimych praw zwyczajowych, prawa rzymskiego, kanonicznego

5. Istnienie praw szczególnych – dla określonych grup (np. prawo lenne, morskie, górnicze, prawo dla Żydów,

6. Wielość nurtów – prawo świeckie oraz kościelne (katolickie), prawo kontynentalne oraz anglosaskie, prawo rzymskie i rodzime zwyczajowe, a także kanoniczne.

7. Nierozróżnianie prawa karnego od cywilnego – pomieszanie kar typowych (dzisiaj) dla przestępstw karnych z wykroczeniami cywilnymi

8. Elementy prywatne prawa i wymiaru sprawiedliwości – charakter „prywatny” występował na etapie tworzenia prawa (np. wysokość kary ustalały strony a nie państwo)

9. Zmiany prawa miały charakter ewolucyjny, miały też miejsce dwie „rewolucje” – w XII i XIII w. renesans prawa rzymskiego w Italii i przenikanie do praw narodowych Europy (nowe pojęcia, systematyki, wspólne wartości). W XVIII w. wprowadzenie kodeksu jako nowego źródła poznania prawa (wielka akcja kodyfikacji w Europie)

10. Dwojaki charakter edukacji prawniczej – uczono prawa rzymskiego i kanonicznego, a jednocześnie prowadzono tzw. praktykę prawniczą (zdobywanie wiedzy przez praktykę administrowania i sądzenia)

11. Sakralizacja i desakralizacja – początkowo charakter sakralny (Prawo Hammurabiego, Stary Testament) później długi proces desakralizacji (prawo rzymskie dzieli prawo na boskie i ludzkie)

2.2 Prawo zwyczajowe

Prawo zwyczajowe – najstarsze źródło prawa feudalnego, dominuje w średniowieczu. Było niepewne, niespisane, nieznane, mało elastyczne, niewyczerpujące, niepełne. Zjawisko spisywania prawa miało ułatwić podejmowanie decyzji sądom (mnogość praw zwyczajowych utrudniało prace). We wczesnym średniowieczu dokonywano pierwszych spisów prawa szczepowego (plemiennego, zbiory prawa zwyczajowego) na polecenie władców (wówczas miały charakter oficjalny), czasem równieŻ z inicjatywy prywatnej. Rzymianie nazywali je leges barbarorum (prawami barbarzyńców). Germanie (barbarzyńcy) przejęli od rzymian systematykę (dzielenie na normy i przepisy, układanie w całość). Spisy takie dokonywano po łacinie. Odnoszono się do wąskich przypadków (kazusów).

Dwa okresy aktywności spisywania: wczesne średniowiecze (V do VIII w.) oraz od XIII do XIV w.

Przykłady zbiorów prawa zwyczajowego wczesnego średniowiecza:

• Codex Euricianus – najstarszy (V w.) spis szczepowych praw germańskich, uzupełniany w VI i VII w. sporo zapożyczeń rzymskich,

• Edykt króla Ostrogotów Teodoryka Wielkiego – (VI w.) łączył elementy prawa rzymskiego z prawem zwyczajowym germańskim, w sprawach nie unormowanych w edykcie, miało obowiązywać germańskie prawo zwyczajowe

• Lex Salica – najważniejszy spis germańskiego prawa zwyczajowego, zebrano starych przepisów głównie prawa karnego, podzielony na artykuły, kazuistyka sformułowań (nie wyczerpywała katalogu możliwych przestępstw)

Impulsem do tworzenia zbiorów prawa był proces formowania stanów – każdy stan rządził się innym prawem publicznym i sądowym.

Ważne spisy w Niemczech: Zwierciadło Saskie oraz Zwierciadło Szwabskie z XII, XIII w.

We Francji ogromne rozdrobnienie prawa zwyczajowego (700 odmian, obszarów itd.). W XV w. zarządzono oficjalne spisywanie praw zwyczajowych, które zatwierdzić miał Parlament paryski. Efektem był np. spis prawa zwyczajowego okręgu paryskiego.

Najstarsze źródło prawa słowiańskiego to zbiór Ruska Prawda (z XI XII w.) zawiera spis praw zwyczajowych ale również ustawodawstwo książąt oraz opis praktyki sądowej.

W Polsce najstarszy spis to Księga Elbląska z XIII w. Natomiast największym były Statuty Kazimierza Wielkiego wydane osobno dla Wielkopolski i Małopolski zawierały spisane prawa zwyczajowe, ustawy Kazimierza Wielkiego oraz wyroki sądów. W Polsce prawo zwyczajowe miało wa9ną rolę a9 do XVIII w.

2.3 Prawo stanowione

Najstarszym źródłem prawa stanowionego w feudalizmie było ustawodawstwo władców frankońskich. Kapitularze władców wydawano na podstawie tzw. bannus czyli prawa króla do stanowienia nakazów i zakazów, dodawano je do germańskich spisów prawa zwyczajowego.

Działalność ustawodawczą rozwijali również państewek anglosaskich (wczesne średniowiecze) spisane w języku rodzimym, zawierały przepisy ustrojowe oraz normy prawa karnego.

Ustawodawstwo Fryderyka II (XIII w.) wprowadziło pierwszy zbiór ustaw składający się z aktów własnych i poprzedników, wprowadzały moc obowiązującą prawa.

Inną formą ustaw średniowiecznych były przywileje władców nadawane jednostkom (immunitety) albo grupom.

W XIV w. w Anglii, Niemczech i Francji pojawiły się ustawy sejmowe.

W późnym średniowieczu kształtowało się prawo miejskie, charakter stanowiony.

We Włoszech powstały tzw. komuny, które wydawały tzw. statuty, czyli systematyczne zbiory prawa miejskiego, normowały ustrój miasta, status mieszkańców, prawo karne, cywilne i procesowe. Pojawił się w nich język (oprócz kazuistycznego) również abstrakcyjny. Cechowała je systematyka (podział).

W miastach wytworzył się system filialny – miasta-matki udzielały wzorów prawnych miastom-córkom Najstarsze źródła prawa stanowionego to przywileje, zwłaszcza liczne od XIII w. immunitety (przywileje indywidualne), a także statuty i edykty królów. W dobie nowożytnej podstawowym źródłem były konstytucje sejmowe i lauda sejmikowe.

Litwa (w odróżnieniu od Korony) dokonała kodyfikacji prawa – trzy statuty litewskie.

• W Polsce: W Polsce początek prac nad porządkowaniem źródeł prawa (XVI w.) to Zbiór Łaskiego – dwie części: w pierwszej przywileje, statuty, edykty, konstytucje, procesowe prawo zwyczajowe. W drugiej: źródła prawa niemieckiego obowiązującego w Polsce. Pierwsza część została uznana przez króla i obowiązywała jako obowiązujące prawo. Zbiór został wydany drukiem, ułatwiał podjęcie właściwych prac kodyfikacyjnych, był jedynym źródłem przepisów kodeksu prawa ziemskiego – konstytucji sejmu z 1523 r. Formula Processus - Formula zawierała też formularze (wzory czynności i pism procesowych, stosowanych w procesie sądowym z powództwa prywatnego), była jedynym kodeksem obowiązującego prawa procesowego w Polsce.

• W XVI w. działalność kodyfikacyjna rozszerza się – wpływ na to ma dostępność druku, ale również upowszechnienie obrotu pieniężnego, również międzynarodowego (potrzeba uregulowania obrotu gospodarczego). Prawo spisane miało odzwierciedla jedynie istniejący stan prawa zwyczajowego i oddawać jego treść (w Niemczech spisy i zbiory określano mianem „zwierciadła”). W XVI i XVII w. spisy nie tylko odzwierciedlały ale pojawił się ruch redagowania, korygowania, uzupełniania prawa.

• We Francji pojawiają się królewskie ordonanse – spisane ustawy, które były cząstkowymi kodyfikacjami, zawierały usystematyzowane przepisy, regulowały cały dział albo jedną instytucje prawa cywilnego.

W Rzeszy Niemieckiej stanowione prawo sądowe rozwijało się słabiej na poziomie ogólnoniemieckim, intensywniej w poszczególnych krajach. Najważniejsza – Constitutio Criminalis Carolina (CCC)

• W XVIII w., zwanym wiekiem kodyfikacji – powszechna krytyka istniejących stosunków, instytucji i autorytetów, a kodyfikacja oraz idea reform miały służyć naprawie i unowocześnieniu państwa. Pojawiła się filozofia prawa natury, potrzeba likwidacji prawa feudalnego (przy zachowaniu monopolu szlacheckiego własności ziemi i stanowości prawa). W państwach oświeconego absolutyzmu (Austria, Prusy, Rosja) uzasadnieniem kodyfikacji był silny światopogląd prawniczy – prawo jako instrumentem reform, może zapewnić szczęśliwość poddanych i dobre funkcjonowanie państwa. Pierwszym teoretykiem myśli kodyfikacyjnej był Jeremiasz Bentham – sformułował wymogi kodeksu (zwięzłość, zupełność, jasność, zrozumiałość), zwrócił uwagę na systematykę kodeksów i oraz fakt, ze mogą zawierać prawo dawne i nowe (tworzone z woli prawodawcy).

• W XVIII w. kodyfikacja rozpoczęła się w państwach niemieckich (głównie Bawaria, Austria i Prusy). W Bawarii powstały 3 kodeksy: karny, procedury sądowej i cywilny. Zastąpiono kazuistyczne sformułowania językiem bardziej abstrakcyjnym. Najdonioślejsze – Powszechne Prawo Krajowe dla Państw Pruskich (Landrecht pruski) miał on m.in. umożliwić szybkie zespolenie ziem polskich zagarniętych w II rozbiorze, poprzez oderwanie od polskiej kultury prawnej. Był niezwykle obszerny (blisko 20 tys. paragrafów), przepisy prawa cywilnego i karnego, oraz publicznego, miał elementy tradycji feudalnej (np. kazuistyczny charakter) oraz elementy nowoczesne. Systematyka kodeksu – przepisy dot. praw jednostki i przepisy dot. praw społecznych.

• W Polsce (w dobie oświecenia) - najważniejsze inicjatywy kodyfikacyjne za Stanisława Augusta. Początkowo zebrano chronologicznie źródła polskiego prawa stanowionego (zwłaszcza konstytucje sejmowe) jako księgi praw. Ułatwiło to późniejsze prace kodyfikacyjne. Pierwszą inicjatywę podjął Andrzej Zamoyski, któremu powierzono opracowanie kodeksu praw, w oparciu o prawa natury, miał zebrać i usystematyzować obowiązujące prawa i wyeliminować sprzeczności. Powołano zespół który zrealizował polecenie sejmu, a opublikowany przez Zamoyskiego projekt oparty na 3-częściowej systematyce rzymskiej (osoby – rzeczy – sprawy) zawierał przepisy o ustroju sądów i prawno sądowym statusie króla, urzędników, mieszczan i chłopów, prawo i proces cywilny, materialne i procesowe prawo karne. Projekt został odrzucony przez sejm po ataku prowincji szlacheckiej.

Druga (bardziej nowoczesna) próba kodyfikacji w Polsce – decyzja Sejmu Czteroletniego (tzw. Kodeks Stanisława Augusta). Nie została ukończona (III rozbiór Polski ale równie9 odrębność prawna Litwy i niechęć do unifikacji prawa sądowego Rzeczpospolitej Obojga Narodów). Polecenie sejmu nakazywało nakazywało opracowanie kodeksu obejmującego tylko prawo sądowe (materialne i procesowe prawo cywilne i karne). Prace prowadzono osobno dla Korony i Litwy, doprowadzono do etapu zało9en, projektu systematyki. Kodyfikacja w Polsce w dobie oświecenia to: zbieranie istniejących praw, oczyszczaniu ich ze sprzeczności i niejasności, systematyzowanie i usuwanie przepisów niezgodnych ze „sprawiedliwością naturalną”

.

2.4 Prawo rzymskie

Prawo rzymskie tworzyło:

• ius civile – prawo dla obywateli Rzymu

• ius gentium – prawo wspólne dla wszystkich mieszkańców imperium

• ius honorarium – pretorskie prawo urzędnicze, dostosowujące ius civile do nowych warunków (potrzeb) W Bizancjum dokonano spisu wszystkich źródeł w 3 wielkich zbiorach:

• Kodeks – kilka tysięcy ustaw cesarskich

• Digesta – zbiór najobszerniejszy (50 ksiąg) opinie najwybitniejszych prawników rzymskich (charakter kazuistyczny i praktyczny)

• Instytucje – podręcznik Gaiusa do nauki prawa rzymskiego

Zbiory te uzupełniono Nowelami – późniejsze ustawodawstwo.

• Na wschodzie i południu Europy – sporządzano w j.greckim wyciągu, streszczenia i przeróbki kodyfikacji justyniańskiej.

Na zachodzie – prawo rzymskie było nadal stosowane wobec ludności romańskiej, również Kościół stosował je do tworzenia własnego prawa kanonicznego. Na terenach zachodnich cesarstwa (koniec V i VI w.) równolegle ze spisami prawa zwyczajowego (leges barbarorum) zaczęły powstawać, na polecenie władców germańskich, spisy prawa rzymskiego, dla potrzeb sądownictwa, nazywane leges Romanae barbarorum. (np. Brewiarz króla Wizygotów z początku VI w.) Cechował je wyższy poziom techniki kodyfikacyjnej (niż w spisach praw zwyczajowych), m.in. wprowadzono uregulowanie tzw. luki prawnej zasadą subsydiarności. Wczesnośredniowiecznymi spisami prawa rzymskiego był też Lex Romana Burgundionum – wcześniejszy od Brewiarza, elementy germańskie.

• Zetknięcie kultury rzymskiej i greckiej spowodowało wulgaryzację prawa rzymskiego – uproszczenia, zmniejszenie formalistyki. Prawo rzymskie było przedmiotem licznych badań – ośrodki w Bolonii i Padwie. Wykładając prawo rodzime porównywano je do rzymskiego, nauka prawa rzymskiego zdominowała uniwersytecką naukę prawniczą aż do XVIII w. Szkoła w Bolonii od końca XI w. zaczęła analizować nieznane dotąd Digesta justyniańskie, dopisywali na marginesach notatki objaśniające, zwane glosami.

• Od XIV w. n uniwersytetach pojawili się Komentatorzy (korzystali z głosowanego prawa rzymskiego, zwyczajowego włoskiego, ustawodawstwa niemieckiego, prawa kanonicznego) modyfikowali oni instytucje i normy rzymskie i dostosowywali do nowych warunków (np. zrównanie gołych umów i umów ubranych, niezaskarżalnych z zaskarżalnymi) a także tworzyli nowe konstrukcje (prawo spółek, prawo kolizyjne czy międzynarodowe prywatne). Komentatorzy zamiast krótkiej glosy stosowali długie komentarze. Komentatorzy, podobnie jak glosatorzy, cieszyli się autorytetem.

• W I Rzeszy czerpano ze wzorów prawa rzymskiego, zapożyczano rzymskie pojęcia, definicje, abstrakcyjne konstrukcje, modyfikowano je, rozwijano (przez glosarów i komentatorów) i przejmowano w praktyce sądowej. Przyczyny recepcji (przejęcia) prawa rzymskiego były dwie: teoretyczna i praktyczna (Rzesza jako kontynuator Cesarstwa, prawo rzymskie pomagało w unifikowaniu partykularyzmu geograficznego, a także w funkcjonowaniu rozwijającego się państwa). Najwcześniejszy sposób recepcji polegał na jego rozpowszechnieniu w dydaktyce uniwersyteckiej. Dokonali tego najwcześniej duchowni wykształceni we Włoszech – w sądach kościelnych stosowali oprócz prawa kanonicznego równie9 prawo rzymskie. Również Sąd Kameralny Rzeszy stosował posiłkowo prawo rzymskie obok prawa miejscowego. Uniwersytety niemieckie wydawały (dla sądów) opinie prawne, w sprawach skomplikowanych, które były wiążące dla sądów. Prywatne prawo rzymskie (rozwinięte przez komentatorów) uzyskało moc posiłkową w stosunku do praw lokalnych. Recepcja teoretyczna poprzedzała praktyczną, przygotowała grunt dla praktycznej realizacji, prawo rzymskie przenikało do praktyki wypierając rodzime rozwiązania (np. proces rzymski wyparł gorszy proces prawa niemieckiego). Skutki ujemne recepcji w Niemczech: zanik potrzebne instytucje prawa rodzimego (np. księgi gruntowe), i przerwa w jego naturalnej ewolucji.

We Francji dominowało podejście naukowe (a nie praktyczne) podejście do prawa rzymskiego. Nigdy nie doszło do recepcji prawa rzymskiego.

• W Polsce prawo rzymskie nie wywarło większego wpływu na prawo sądowe, w feudalizmie oraz średniowieczu. Było podstawowym przedmiotem studiów (oprócz prawa kanonicznego) w Akademii Krakowskiej. Brak recepcji prywatnego prawa rzymskiego (jak w Niemczech), szlachta widziała w nim zwiększenie władzy króla. Mimo to liczne instytucje funkcjonowały w prawie polskim, zwłaszcza miejskim i ziemskim. Występowało: kategoria własności podzielonej, dziedziczenie testamentowe, konstrukcja osoby prawnej, instytucje prawa zobowiązań, a także systematyka przepisów. Łacińskie nazewnictwo występowało w języku prawnym i prawniczym. Edukacyjną rolę prawa rzymskiego wyrażał np. tytuł „doktora obojga praw” (prawa rzymskiego i kanonicznego) który uzyskiwali absolwenci polskich uczelni.

2.5 Oddziaływanie prawa rzymskiego w epoce feudalnej:

• obszary nieprzerwanej tradycji stosowania prawa rzymskiego (Włochy, południowa Francja, wschodnia Hiszpania i Portugalia)

• obszary bardzo silnego wpływu prawa rzymskiego (Niemcy, Austria, Holandia)

• obszary ograniczonego wpływu prawa rzymskiego (północna Francja i Niemcy, Polska, Węgry, Szkocja, Rosja, kraje bałkańskie)

• brak wpływu prawa rzymskiego: Anglia i Irlandia

2.6 Prawo kanoniczne i inne prawa wyznań

Prawo kanoniczne to system przepisów i norm stanowionych przez kościół Katolicki, niezależnie od przedmiotu i treści ich regulacji. Należy je odróżnić od prawa kościelnego i wyznaniowego.

Prawo kościelne to przepisy dotyczące kościołów bez względu na podmiot je stanowiący (np. podatki dla kościołów). Obejmuje zatem zarówno prawo kanoniczne jak i prawo tworzone przez świeckich. Prawo wyznaniowe to prawo regulujące status prawny kościołów i wyznań, stanowione przez uprawnione organy państwa.

• Prawo kanoniczne dzieli się na pochodzące od Boga i pochodzące od ludzi. Pochodzące od Boga, prawo objawione – pierwszym źródłem jest Pismo św. (Stary i Nowy Testament), pisma ojców Kościoła (apostołów i ich uczniów), oraz doktorów kościoła (np. św. Tomasz z Akwinu). Charakter prawa powszechnego miało ustawodawstwo papieży oraz postanowienia soborów i synodów. Do XI w. brak jednego powszechnego prawa kanonicznego, zbiory istniejące miały charakter regionalny. Reforma kościoła (koniec XI w.) papieża Grzegorza VII zapoczątkowała proces tworzenia jednolitego prawa kanonicznego. W XII w. Gracjan zebrał różne źródła, usunął sprzeczności przepisów, usystematyzował je dzieląc na 4 działy: sędzia, sąd, duchowieństwo, małżeństwo. Okres kanonistyki epoki feudalnej można podzielić na: okres dekretystów i okres dekretalistów (aktywność prawodawcza papieży).

Prawo kanoniczne epoki feudalnej normowało szerszy zakres spraw niż w XIX i XX w. Były to sprawy:

• cywilne i karne duchowieństwa

• dot. majątku kościelnego

• małżeńskie osobowe

• karne, związane z odstępstwem od doktryny (herezja, świętokradztwo, czary)

• dot. moralności obyczajowej, gospodarczej, oraz napaść na duchownego

• wynikające z zobowiązań umownych i własności (gdy przysięga miała charakter religijny i została złamana) Sąd kościelny mógł nałożyć karę: ekskomuniki (pozbawienie prawa do sakramentów) obowiązek jałmużny, albo post. Najsurowsza kara wobec duchownych to interdykt (zawieszenie prawa odprawiania mszy i udzielania sakramentów).

Sobór trydencki (XVI w.) powołał komisje która miała zebrać w celu zebrania wszystkich źródeł prawa kanonicznego i opracowania jednolitego zbioru. W 1580 r. papież Grzegorz XIII zatwierdził spis pod nazwą Corpus Iuris Canonici, stał się pierwszym kodeksem prawa kanonicznego, obowiązywał aż do 1917 r. Podejście do małżeństw – początkowo zakazywano małżeństw katolików z innowiercami, później dopuszczano dyspensę papieża pod warunkiem przynależności dzieci do Kościoła katolickiego. W XVIII i XIX w wprowadzono nowe nazewnictwo – ochrzczony niekatolik nie był już heretykiem, ale akatolikiem. W małżeństwach katolików z akatolikami wymagane było przyrzeczenie o katolickim wychowaniu dzieci. Oprócz powszechnych źródeł prawa kanonicznego występowały również źródła prawa partykularnego – statuty synodów prowincjonalnych i diecezjalnych. Własne regulacje posiadały też katolickie kościoły wschodnie, uzyskały aprobatę Stolicy Apostolskiej w zakresie małżeństw mieszanych.

• Prawo kanoniczne nie miało charakteru stanowego, przeniosło na grunt praw narodowych liczne instytucje prawa rzymskiego, wzbogacając je doktrynalnie. Pisma ojców Kościoła wpłynęły na poglądy nt. kary jako pokuty i środka poprawy sprawcy. Prawo kanoniczne zdominowało w epoce feudalnej osobowe prawo mał9eńskie, wpłynęło negatywnie na sytuacje dzieci pozamał9eńskich, innowierców i heretyków. Kanoniczny rodowód widać np. w składaniu przysięgi, karaniu krzywoprzysięstwa, lichwy.

2.7 Prawo Żydów

Żydzi, dzięki silnej odrębności religijnej, nie pozwolili na wchłonięcie ani przez społeczeństwo cesarstwa rzymskiego, a nie inne. Byli jednocześnie chronieni przez państwo – płacili podatki, podlegali sądom królewskim.

W XI w. ideologia krucjat zmieniła nieco podejście do Żydów jako „morderców Chrystusa”. W XV w. Żydzi wygnani z Hiszpanii osiedlili się m.in. w tolerancyjnej Polsce.

Żydów obowiązywało prawo hebrajskie (inne nazwy: prawo mojżeszowe, judaistyczne, talmudyczne). W feudalizmie podlegali też prawu stanowionemu przez władców państw, władze miejskie, właścicieli ziemskich. Prawo dla Żydów stanowiły też tzw. kahały czyli gminy wyznaniowe.

W rozwoju prawa hebrajskiego występują dwa okresy:

• biblijny – prawo zaliczane do rodziny starożytnych praw staro orientalnych

• talmudyczny – polegał na rozwoju przez rabinów tradycji, spisywaniu jej i komentowaniu

Najstarszym źródłem prawa hebrajskiego jest Stary Testament, składający się z 24 ksiąg, zebranych w 3 działach (pierwszy dział to Tora czyli tzw. Pięcioksiąg).

2.8 Prawo islamu

Po podboju Półwyspu Iberyjskiego przez Arabów (VIII w.) spowodował pojawienie się w Europie nowego wyznania i nowego prawa islamskiego. Podstawowym źródłem jest Koran czyli święta księga mahometan, zawierające prawdy wiary objawione w VII wieku Mahometowi i przekazane jego uczniom. Koran jest spisem nieusystematyzowanym, a uzupełniają go sunny wielotomowe relacje o życiu i nauce Mahometa, spisane po jego śmierci. Źródła prawa islamu stanowiły też decyzje kalifów. Ważne znaczenie miały też szkoły prawnicze, które czerpały ze różnych źródeł (prawa rzymskiego, kanonicznego i talmudycznego).

Rozwój prawa muzułmańskiego zakończył się w X w. w związku z zakazem jego twórczej interpretacji przez prawników, a system prawa islamu stał się zamkniętym i niezmiennym do XIX w.

2.9 System prawa Anglii

W okresie od I do V w. prawo rzymskie współistniało ze zwyczajowym prawem rodzimym, zwłaszcza celtyckim. Od VI wieku spisywano prawo, nie po łacinie a w języku rodzimym (zbiory podobne do leges barbarorum). W XI w. Normanowie, którzy podbili państwo anglosaskie, przynieśli własne prawo zwyczajowe, które zlało się z prawami rodzimymi i wykształciło odmienny od kontynentalnego system prawa sędziowskiego – common law, oparty na wyrokach sądów, mających charakter precedensów.

Ważnym źródłem poznania prawa była tzw. Księga sądu ostatecznego z XI w. – spis ludności ich kategorii prawnych, kataster gruntowy, określenie uprawnień sądowniczych właścicieli ziemi (związanie praw właścicielskich z publicznoprawnymi).

Jurysdykcję sprawowali szeryfowie, później koronerowie, a w dobie monarchii stanowej sędziowie pokoju.

• Królowie normandzcy wydawali ustawy, od XIV w. nazywane statutami. Działalność ustawodawczą króla ograniczyło powstanie parlamentu – nie mógł już zmieniać i uchylać ustaw parlamentu, mógł wydawać ordonanse i proklamacje, posiadał też prawo dyspensy (zawieszenia) przepisów ustaw parlamentu, w indywidualnych przypadkach.

Kancelaria królewska wydawała tzw. ryty – mogły być podstawą wszczęcia postępowania sądowego, były te9 zarządzeniami normującymi postępowanie przed sądami.

Podstawową rolę od XIII w. odgrywało common law, które nie było ani prawem zwyczajowym ani stanowionym. Było to prawo dla wszystkich, (powszechne) pozbawione partykularyzmów geograficznych (obowiązywało na terenie całego państwa), rozwijało się w oparciu o wyroki sądów królewskich. Rozwijało się bez wpływu prawa rzymskiego i kanonicznego.

Edukacja prawna opierała się na podejściu praktycznym – aplikanci pod kierunkiem patronów dyskutowali i omawiali przypadki (kazusy).

• Od XIII w. wykształciła się instytucja sądów przysięgłych – polegała na udziale czynnika społecznego, czyli „ludu” nie będącego prawnikami. Sędziowie zasiadali w tzw. ławach przysięgłych. Instytucja ta została wprowadzona w XIX w. w większości państw Europy.

W monarchii stanowej pojawił się system sądów królewskich (w zastępstwie i w imieniu króla). Wyodrębniły się 3 sądy (westminsterskie):

• Sąd Spraw Pospolitych – sprawy cywilne

• Sąd Ławy Królewskiej – sprawy karne

• Sąd Exchequeru – sprawy skarbowe

Najwyższą instancją odwoławczą a także sądem dla lordów była Izba Gmin.

Ponieważ król nie był związany regułami prawa common law, powstał Sąd Kanclerski – rozstrzygał w sprawach przekazanych przez króla, bez ławy przysięgłych, działał szybciej, postępowanie rozpoczynano na podstawie rytu kanclerza (a nie wniosku skarżącego), kierowano się zasadami słuszności, sprawiedliwości a nawet łaski i litości (system equity law). Wyroki miały też charakter precedensów, kształtujących od XV w. drugi system prawa – equity law.

Najważniejszym źródłem poznania prawa są spisy wyrodków i urzędowe protokoły rozpraw, które uzupełniano opisami stanów faktycznych oraz uzasadnieniami wyroków, a od XIV w. spisywali je urzędnicy i publikowali. W okresie od XV do XVII w. nadal istniały dwa systemy prawa, z silniejszym rozwojem equity law.

W XVII w. prawo angielskie nadal było prawem nieskodyfikowanym, chociaż twórcą teorii kodyfikacji był Anglik Jeremiasz Bentham – jego teoria została wprowadzona w państwach Europy kontynentalnej. Ważnym źródłem poznania prawa była jurysprudencja.

• O prawach i zwyczajach Anglii ksiąg pięć – charakter praktyczny, ale równie9 teoretyczny przerabiany i skracany

• O pochwale praw Anglii – wykazywano wy9szość prawa angielskiego nad rzymskim

Dzieła uczonych miały powagę (rangę) źródeł prawa.

3. PRAWO PAŃSTWA KAPITALISTYCZNEGO

Epoka kapitalizmu (państwa konstytucyjnego, państwa gospodarki rynkowej) to ogólnie XIX i XX w. (chociaż np. we Francji od rewolucji XVIII w. a w Anglii rewolucji XVII w.). Występowało zjawisko asynchronizmu prawa sądowego i publicznego (jedno nie nadą9ało za drugim).

Dwa okresy:

• okres kapitalizmu wczesnego, główny regulator to rynek (prawo popytu i podaży), prawo liberalne i pojmowane indywidualistycznie, realizowało wolności osoby, własności i swobody kontraktowania

• zmonopolizowany kapitalizm (koniec XIX w. i XX w.), ograniczenie indywidualizmu praw jednostki na rzecz dobra wspólnego, rośnie rola państwa jako regulatora stosunków społecznych i gospodarczych (powstają nowe działy prawa – prawo pracy, ochrony własności intelektualnej i inne). Po II wojnie powstaje zjawisko poszerzania obszaru regulacji normatywnej oraz zwiększania liczby aktów prawnych oraz tzw. „nadregulacji” („jurydyzacji” stosunków międzyludzkich).

Na początku XX w. powstał nowy typ państwa i prawa socjalistycznego.

Podstawowym źródłem prawa sądowego w XIX i XX w. stały się kodeksy oraz ustawy szczegółowe, a prawo zwyczajowe niemal zanika. W XX w. skodyfikowane zostało prawo kanoniczne, które w porównaniu z epoką feudalną zawęziło rzeczowy zakres regulowanych spraw. Nadal funkcjonuje prawo islamu i prawo judaistyczne. Nadal występuje system prawa procesowego, uzupełniany źródłami prawa stanowionego. W związku z powstanie Unii Europejskiej kształtuje się nowe źródło prawa o charakterze ponad-narodowym lub międzynarodowy, stosując nowe instrumenty prawne np. dyrektywy.

3.1 Kodeks w państwach konstytucyjnych

W Europie (i nie tylko) funkcjonują 2 odmienne systemy źródeł prawa.

W Europie kontynentalnej podstawowe źródło to kodeks, czyli zbiór przepisów i norm prawnych regulujący kompleksowo i wyczerpująco 5 działów prawa wykonywanego przez sądy. Ma zawsze moc prawa obowiązującego powszechnie na obszarze państw. Na ogół czerpie się z tradycji prawnej, ale dopuszcza się tworzenie instytucji i nowych rozwiązań ex nihilo.

Po raz pierwszy zrealizowano postulat kodyfikacji we Francji napoleońskiej – 3 kodeksy normujące prawo materialne (cywilne, karne i handlowe) i 2 normujące prawo procesowe (cywilne i karne). Po II wojnie zaczęto wyodrębniać prawo rodzinne jako osobny kodeks. Wszystkie kodeksy XIX i XX w. opierały się na zasadzie równości jednostki wobec prawa.

• Pierwszy wielki kodeks to Kodeks Napoleona z 1804 r. tzw. Code civil. Wyrażał idee indywidualizmu, liberalizmu, równości prawa oraz laicyzacji prawa małżeńskiego. Przygotowany przez zespół 4 prawników z osobistym udziałem cesarza Francuzów. Podzielony na 3 części i sankcjonował 3 wolności: wolność osoby, własności i kontraktowania. Widać w nim tradycje francuskiego prawa zwyczajowego oraz prawa rzymskiego. Utrzymał laicki charakter prawa małżeńskiego (chociaż widać feudalne tradycji np. patriarchalny charakter rodziny), realizował swobodę umów. Na przełomie XIX i XX w. wprowadzano zmiany – likwidacja patriarchalizm rodziny, zmniejszenie nierówności wobec prawa dot. prawa osobowego. Początkowo nowelizowany był orzecznictwem sądów, później ustawami szczegółowymi. Kodeks pisany był prostym językiem, dopracowywany w bardzo długim procesie, zrobił międzynarodową karierę (wprowadzono go na terenach podległych, wzorowały się na na nim inne kodeksy).

• W Austrii powstanie nowoczesnego kodeksu poprzedziło opracowanie Kodeksu Cywilnego Zachodnio-Galicyjskiego (XVIII w.) i wprowadzenie go w Galicji Zachodniej (III rozbiór Polski). Zawierał nieliczne rozwiązania feudalno-stanowe, oparty na prawach natury. W 1811 r. powstał nowy kodeks austriacki określany skrótem ABGB. Był mniej nowoczesny niż Kodeks Napoleona, opierał się na zasadach równości jednostki wobec prawa, wolności, własności i swobody kontraktowania, posiadał 3-częściową systematykę przepisów. W czasie I wojny wprowadzono modernizację przepisów prawa osobowego, rzeczowego i zobowiązaniowego. W Austrii ważnymi źródłami prawa cywilnego były ustawy szczegółowe, które poza kodeksem regulowały prawo pracy i prawo handlowe, w duchu liberalizmu a później solidaryzmu społecznego. ABGB obowiązuje w Austrii do dziś.

• W zjednoczonych w XIX w. Niemczech, kodyfikację i unifikację prawa cywilnego zrealizował tzw. BGB. Prace poprzedziła dyskusja społeczna. Pierwszy projekt odrzucono, uchwalono drugi projekt kodeksu w 1896 r. przez sejm Rzeszy, wszedł w życie w 1900 r. (4 letnie vacatio legis). Kodeks uchodził za najbardziej romanizujący, najmniej liberalny, jest wynikiem kompromisu między liberalnymi i socjalnymi kierunkami myśli prawniczej. Abstrakcyjny i precyzyjny język oraz liczne klauzule generalne umożliwiły stosowanie go w zmieniających się warunkach, a zmiany prawa cywilnego w XX w. odbywały się drogą ustaw szczegółowych. W III Rzeszy nastąpiły istotne zmiany prawa cywilnego, uchwalono tzw. ustawy norymberskie, uchylone dopiero po II wojnie. BGB obowiązuje w Niemczech do dziś. Wpływ BGB na prawo cywilne XX w. był większy nawet niż kodeksu francuskiego, wzorowały się na nim kodeksy europejskie, południowo amerykańskie i azjatyckie.

• Kodyfikacja szwajcarska nawiązywała do tradycji francuskiej i austriackiej, w 1881 uchwalono nowoczesny kodeks zobowiązań, zawierający też przepisy prawa handlowego, a w 1907 r. uchwalono kodeks cywilny. Całość weszła w życie w 1912 r. i obowiązuje do dziś.

• Pierwszym kodeksem procedury cywilnej był francuski kodeks z XIX w. Code de procedure z 1806 r. przyjmował zasady sporności, ustności i jawności postępowania, a także zasadę równości stron (powoda i pozwanego), swobodę sędziowskiej oceny materiału dowodowego. Mankamenty to: formalistyka, przewlekłość i wysokie koszty procesu. Nowatorskie było postępowanie pojednawcze, prowadzone obowiązkowo przez sędziego pokoju, przed wniesieniem pozwu. Wyrok ogłaszano ustnie, a na wniosek strony sporządzano uzasadnienie. Środkami odwoławczymi była apelacja i kasacja.

• Niemiecki kodeks procedury cywilnej z 1877 r. podobny do francuskiego, zawiera zasadę ustności i jawności, swobodnej oceny dowodów, oraz rygorystycznie realizowaną zasadę kontradyktoryjności (istnienie 2 przeciwstawnych stron w sporze), środkami odwoławczymi było odwołanie i rewizja.

Nowoczesny austriacki kodeks cywilny z 1811 r. współistniał z przestarzałą procedurą cywilną – pisemną, sformalizowaną, opartą na zasadzie dowodów formalnych. W 1895 r. wydano nową procedurę cywilną z zasadą kontradyktoryjności, swobodnej oceny dowodów, ustności i jawności, wyrażała funkcje społeczną procesu. Była pierwszym kodeksem prawa procesowego który uwzględniał interes publiczny

.

3.2 Prawo i proces karny

W dobie państw konstytucyjnych skodyfikowano i oddzielono prawo karne materialne od procesowego. Przyjęto materialno-formalną definicję przestępstwa – uwaga na społeczną szkodliwość czynu przestępnego i ustawową jego karalność, zwracano też uwagę, że podstawą karalności jest ustawa obowiązująca w czasie jego popełnienia (lex retro non agit). Kodeksy karne XIX i XX w. dzieliły się na część ogólną (kary, okoliczności łagodzące i zaostrzające, przedawnienie) i szczegółową (katalog przestępstw w hierarchii ich znaczenia dla ustawodawcy). Pierwszy kodeks karny powstał we Francji w czasie rewolucji. Napoleoński kodeks znał kary cielesne (śmierci, więzienia, robót przymusowych, deportacji), hańbiące (pręgierz), poprawcze (grzywna). Dopiero zmiany w latach trzydziestych zlikwidowały najokrutniejsze kary.

Ruch kodyfikacyjny prawa karnego najwcześniej realizowany był w Austrii (XVIII w. tzw. Józefina). Kodeks opierał się na formalnej definicji przestępstwa i równości wobec prawa, podzielony został na 2 części, według rodzaju przestępstw (przestępstwa i kary kryminalne, oraz polityczne, lżejsze sądzone przez władze administracyjne. Zniesiono karę śmierci.

Ogólno niemiecki kodeks posiadał nowoczesną dwuczęściową systematykę – część ogólną i szczegółową, ograniczał karę śmierci, umożliwiał warunkowe wcześniejsze zwolnienie po odbyciu części kary. W II Rzeszy istniało też wiele ustaw szczegółowych zawierających wiele sankcji prawnokarnych. W III Rzeszy wprowadzono nowelizację kodeksu karnego, wprowadzono feudalną zasadę analogii likwidując zasadę legalizmu (nie ma przestępstwa bez ustawy), wzrósł katalog przestępstw przeciw państwu, zwiększono penalizację.

3.3 Elementy techniki kodyfikacyjnej

Wykształciły się 2 sposoby systematyzowania przepisów w kodeksach cywilnych w XIX i XX w.: „rzymski” oparty na podziale przepisów na 3 części (księgi) i pandektowy (5 części).

Rzymski występował w Code civile i ABGB. Kodeks francuski zgrupował 2281 artykułów w 3 księgi (3 wolności prawa bur9uazyjnego): o osobach, o majątkach i ró9nych rodzajach własności i ró9nych sposobach nabywania własności. ABGB również posiadał trójdzielną systematykę – prawo osobowe, rzeczowe, oraz przepisy wspólne.

Pandektowy – np. niemiecki kodeks cywilny BGB i częściowo szwajcarski ZGB. Na tej systematyce oparta jest większość współczesnych kodeksów cywilnych. BGB składał się z części ogólnej, prawa zobowiązań, prawa rzeczowego, rodzinnego i spadkowego. Szwajcarski kodeks cywilny, oparto na systematyce pandektowo-rzymskiej, przepisy w 4 księgach: prawo osobowe, rodzinne, spadkowe i rzeczowe. Później dołączono piątą księgę kodeks zobowiązań.

• Język kodeksów cywilnych różnił się od kazuistycznego języka źródeł prawa feudalnego. Miał charakter abstrakcyjny, co zapewniało zupełność kodeksu. Kodeksy zawierały sporo definicji pojęć. Charakterystyczne były klauzule generalne (lub przepisy niedookreślone). Były to sformułowania niedefiniowane w prawie ale potocznie znane, umożliwiały elastyczną interpretację przepisów, zgodnie ze zmieniającymi się warunkami. Szczególnie licznie występowały w niemieckim BGB (nazywane przepisami kauczukowymi). Były to np. „dobra wiara”, „zwyczaje uczciwego obrotu”. Klauzule do dziś pełnią funkcje łagodzącą wobec zbyt sztywnych sformułowań przepisów. Istnienie klauzul wiąże się ze zmienną jego interpretacją w historii. W dobie oświecenia sformułowano postulaty stworzenia kodeksów napisanych jasnym i zrozumiałym językiem a także idee zupełności (prawo powinno być znane i zrozumiałe). Sędziowską interpretację zastąpiono instytucją rekursu – kierowano sędziów po wiążącą wykładnię przepisów do ustawodawcy. Sędziowską wykładnię prawa dopuściły kodeksy XIX i XX w.

• Ważnym problemem historii źródeł prawa jest ich publikacja. W epoce feudalne prawa miejskie ogłaszano ustnie przed ratuszem, w Polsce konstytucje sejmowe musiały być wpisane do ksiąg sądowych. Dopiero w XVIII w. nastąpiło połączenie publikacji z promulgacją (związek publikacji z mocą obowiązującą). Mniejsze znaczenie dla techniki legislacyjnej ma wstęp do aktów prawnych.

Wszystkie wielkie kodeksy cywilne wyrażają indywidualizm autorów lub redaktorów (np. kodeks Napoleona). Najdłużej trwał proces kodyfikacji prawa cywilnego w Niemczech, rozpoczęte w 1814 r. a kontynuowane w 1871 r.

• Język – wielkie kodeksy różnią się między sobą językiem. Kodeks francuski uchodzi za wybitny, napisany językiem prostym, jasnym, pozbawionym kazuistycznych konstrukcji. Niemiecki kodeks napisany był językiem precyzyjnym, niezrozumiałym dla osób bez wykształcenia prawniczego (stąd 4 letnie vacatio legis).

3.4 System prawa precedensowego

a) Anglia

W XVIII w. prawo sądowe opierało się na prawie pospolitym (common law) i prawie słuszności (equity law). System common law tworzyło orzecznictwo sądów królewskich, a dla equity law najważniejsze było orzecznictwo sądu kanclerskiego. Pod koniec XIX w. zlikwidowano dualizm sądów (sądy królewski i kanclerskie) powołując Sąd Najwyższy. Sądy mogły stosować oba systemy prawa.

Do XIX w. w common law obowiązywała zasada stare decisis, nakazująca trzymanie się raz podjętych decyzji. Zasada ta stała się rygorystyczna zwłaszcza co do precedensów sądu najwyższego. Podział materii (między obu systemami) kształtowała tylko tradycja i praktyka. W Anglii nie występuje w prawie precedensowym podział prawa cywilnego i jego źródeł na gałęzie (zobowiązań, rzeczowe, spadkowe, rodzinne). Funkcjonuje podział według kryterium rodzaju (kompetencji) sądów, procedury sądowej i zasad prawa procesowego. Od XIX w. wzrost prawa stanowionego, zawsze jednak pozycja i znaczenie ustawy zależały od wydanego na jej podstawie precedensu. Sędziowska interpretacja ustawy dawała jej pełną wartość, precedens (a nie ustawa) był podstawą rozstrzygania podobnych spraw w przyszłości.

Prawo stanowione w XIX i XX w. regulowało najczęściej materie prawno-karne. Zmiany wymagała surowość dotychczasowych kar, ale również katalog przestępstw i zasad odpowiedzialności.

Źródła poznania prawa angielskiego XIX i XX w. są trojakie: zbiory precedensów, prawa common law i equity law, ustawodawstwo parlamentu.

Ustawodawstwo w Anglii różniło się od kontynentalnego – inny był sposób publikacji (wszystkie statuty uchwalane na jednej sesji parlamentu publikowano jako całość), oraz odmienna treść (bardziej nowoczesny charakter). Moc źródeł prawa straciły (ważne w feudalizmie) dzieła prawników.

Inny system źródeł prawa wytworzył odmienną kulturę prawną, np. norma prawna na kontynencie miała charakter ogólny, w Anglii rolę normy odgrywa jednostkowe rozstrzygnięcie konkretnej sprawy formułowane przez sędziego.

b) Stany Zjednoczone

Początkowo funkcjonował system common law (z powodu zasiedlania znacznej części państwa przez Anglików). Popularne i stosowane w praktyce sądowej były: Komentarze Blachstone’a oraz Instytucje i Reports Coke’a, miały rangę źródeł prawa precedensowego do połowy XIX w.

W Luizjanie (kupionej od Francji) obowiązywało prawo francuskie, w Puerto Rico prawo hiszpańskie, w Kalifornii prawo meksykańskie. Początkowo (XVIII w.) common law funkcjonowało w sposób uproszczony, sędziowie nie znali kiepsko angielskie prawo precedensowe oraz procedurę, w rozstrzyganiu spraw stosowane często było elementarne prawo dekalogu i reguły zdrowego rozsądku oraz „ludowej’ mądrości i sprawiedliwości. Na początku XIX w. toczono spór o sposób tworzenia prawa – common law, prawo skodyfikowane. Swoją ofertę zło9ył Bentham (Anglia) który proponował zredagowanie kodeksu (propozycję odrzucono).

• Specyfika ustroju polegała na dualizmie organów, zarówno ustawodawczych, wykonawczych jak i sądowych. Dualizm objął również sferę prawa sądowego – sposób tworzenia i stosowania. System źródeł tworzenia prawa kształtowała praktyka konstytucyjna, wykształciła skomplikowany i niejednolity system prawa sądowego (dwa sposoby tworzenia prawa sądowego i dwa sposoby organizacji sądów).

Prawo precedensowe tworzą sądy federalne i stanowe.

• Prawo stanowione tworzy dla całej federacji Kongres, dla stanów parlamenty stanowe. Szczególną rolę ma Federalny Sąd Najwyższy, którego wyroki cieszą się wielką powagą.

Nie ma ogólnego federalnego common law, federalny precedens obowiązuje tylko w sprawach zastrzeżonych przez konstytucję dla federacji tj. prawo własności przemysłowej, autorskie, upadłościowe, morskie, niektóre przestępstwa przeciw państwu. W XIX i XX w. Kongres uchwalił szereg ustaw, które miały charakter pionierski i rozpoczęły tworzenie ustawodawstwa o ochronie wolnej konkurencji w USA i Europie.

Pozostałe materie należą do prawa stanowego, tworzone przez parlamenty stanowe i precedensy sądów stanowych (common law).

• Dużą rolę odgrywa prawo stanowione, co wyraża się w istnieniu wielu kodeksów stanowych prawa cywilnego oraz karnego materialnego i procesowego oraz ustaw federalnych. Prawo stanowione dot. głównie gospodarki. Drugą ważną tendencją jest tendencja do ujednolicania prawa sądowego (praktyka sądowa powoływania się przed sądami stanowymi na precedensy innych stanów). Wyrazem tego jest też przyjęcie przez parlamenty stanowe wspólnego kodeksu prawa handlowego (dzisiaj obowiązuje w 49 stanach).

Inną cechą odróżniającą od angielskiego common law jest niewielkie znaczenie zasady stare decisis (czyli obowiązku trzymania się raz podjętych postanowień sądu). Sądy najwyższe mogą zmieniać swoje wcześniejsze precedensy, co powoduje, że amerykańskie common law jest bardziej elastyczne zwłaszcza w zakresie prawa majątkowego.

Zapożyczeniem angielskim jest system sądów przysięgłych, który w Sanach funkcjonuje w sprawach karnych i cywilnych.

Sąd Najwyższy, mimo że konstytucja nie reguluje jego kompetencji, jest ostatecznym i niezależnym interpretatorem konstytucji, orzeka o niekonstytucyjności i nieważności ustaw oraz wyroków.

• Źródła poznania prawa amerykańskiego dzisiaj:

• zbiory orzecznictwa sądowego – początkowo publikowane chronologicznie, później w porządku rzeczowym, zbiory te mimo że mają charakter prywatny stanowią ważne dla praktyków źródło poznania prawa, wykorzystywane również w edukacji. Proces ujednolicania prawa jest wyraźną tendencją amerykańskiego prawa sądowego

• kodeksy stanowe – uchwalane przez stany (Luizjana posiada kodeks z 1808 r. oparty na napoleońskim). Wiele stanów ma własne kodeksy cywilne. Wszystkie stany mają kodeksy karne, a połowa ma kodeksy procedury cywilnej i karnej (prowadzone są prace nad wspólnym kodeksem karnym)

• ujednolicony kodeks prawa handlowego

• konsolidacje – zbiory ustaw stanowych albo federalnych redagowane w porządku alfabetycznym

3.5 Prawo na ziemiach polskich

a) Okres zaborów

Polska została włączona do systemu prawa państw zaborczych (Austrii, Prus i Rosji).

• Na ziemiach zaboru austriackiego prawo cywilne regulował Kodeks Cywilny Zachodniogalicyjski, a później ABGB. Prawo karne – najpierw humanitarna Józefina, później Franciszkana, oraz austriacki kodeks karny aż do 1932 r. Proces cywilny normowała Powszechna Ustawa Sądowa, a w 1852 wprowadzono nowoczesną procedurę cywilną. Proces karny – początkowo podlegał Ordynacji Procesowej, później przepisom prawa procesowego Franciszkany, a w 1873 nowoczesny kodeks procedury karnej.

• Na ziemiach zaboru pruskiego utrzymano moc obowiązującą prawa polskiego. Nieskodyfikowane prawo polskie zastąpiono Pruskim Prawem Krajowym - Landrechtem.

Prawo handlowe - na ziemiach zaboru pruskiego podlegało kodeksowi handlowemu Rzeszy, a później niemieckiemu kodeksowi handlowemu.

Prawo karne Landrechtu, zastąpił nowoczesny kodeks karny, później kodeks karny Rzeszy Niemieckiej. Proces karny normowała początkowo Pruska Ordynacja Kryminalna, a9 do wprowadzenia kodeksu postępowania karnego Rzeszy który obowiązywał do roku 1929.

• W Księstwie Warszawskim obowiązywać miało prawo francuskie. Sejm miał prawo wprowadzania zmian do kodeksów napoleońskich. Źródłem prawa cywilnego był Kodeks Napoleona z 1808 r. który spotkał się z krytyką Kościoła (krytyka laickiego prawa małżeńskiego) oraz szlachty (krytyka przepisów o hipotece, utrudniały zaciąganie kredytów pod zastaw). Nie udało się wprowadzić napoleońskiego kodeksu karnego (feudalne i stanowe stosunki społeczne). Obowiązywało prawo karne Landrechtu, zmieniane i łagodzone.

Po wprowadzeniu Królestwa i ograniczeniu autonomii (a zwłaszcza po włączeniu do Cesarstwa Rosyjskiego – upadek powstania styczniowego) obowiązywać zaczęło prawo rosyjskie, stanowione przez cara.

Code civil utrzymał moc w Królestwie Polskim, zmieniono jedynie prawo hipoteczne. W 1825 wszedł polski Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego, który uchylił całą księgę pierwszą Code civil (o osobach) oraz część księgi trzeciej (stosunki małżeńskie majątkowe). Rządy cara uchyliły konstytucję Królestwa oraz zastąpiono prawo małżeńskie (z Kodeksu) ukazem cara O związku małżeńskim (wyznaniowy typ prawa małżeńskiego, prawosławie uprzywilejowane) który obowiązywał do 1945 r.

Proces cywilny podlegał przepisom francuskiego kodeksu procedury cywilnej, a późnej rosyjska ustawa o postępowaniu cywilnym. Obowiązywała do wejścia w życie polskiego kodeksu w 1933 r.

• Na wschodzie (tereny zajęte przez Rosję) obowiązywało prawo rosyjskie, nieskodyfikowane. Zbiór Praw Cesarstwa obowiązywał do upadku cesarstwa w 1917 r. Prawo karne początkowo w Zbiorze Praw, później Kodeks Kar Głównych i Poprawczych, a w 1903 r. kodeks Tagancewa oparty na materialno-formalnej definicji przestępstwa, podział na część ogólną i szczegółową, mankamentem było utrzymanie kar ciężkich robót i zesłania. Proces karny regulował kodeks postępowania karnego z XIX w. – w praktyce nie miał znaczenia gdyż często wprowadzano stany wyjątkowe, które rządziły się specjalnymi zasadami.

W autonomicznym Królestwie Polskim zatwierdzono w 1818 r. Kodeks Karzący Królestwa Polskiego, składający się ze wstępu i 3 ksiąg: zbrodnie, występki, przewinienia policyjne (wykroczenia). Nie zawierał części ogólnej, język kazuistyczny, kary miały charakter stanowe (łącznie z chłostą). Jako reperkusje powstania wprowadzono kary konfiskaty mienia oraz zesłania (w państwie konstytucyjnym kara zesłania nie istniała – kara musiała być wykonana na terenie Królestwa). Kodeks Karzący zastapiono rosyjskim Kodeksem Kar Głównych i Poprawczych, kodeks feudalny, z formalną definicją przestępstw, rozbudowanym katalogiem przestępstw przeciw państwu i porządkowi publicznemu, Pod koniec XIX w. weszły w 9ycie rosyjskie ustawy szczegółowe.

3.6 Kodyfikacja w Polsce międzywojennej

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. pojawiła się pilna potrzeba unifikacji prawa. Zadanie to utrudniała wielość regulacji prawnych w poszczególnych zaborach wytworzyła „patriotyzm dzielnicowy” nazywany „psychologią zaborów”.

W zakresie prawa cywilnego w 1918 r. obowiązywały:

• w były zaborze pruskim: niemiecki kodeks cywilny BGB i kodeks postępowania cywilnego z 1877 r.

• w były zaborze austriackim: kodeks cywilny ABGB i kodeks postępowania cywilnego z 1895 r.

• na terenach Królestwa: prawo francusko-polskie, część Kodeksu Napoleona (II i część III księgi), Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego oraz rosyjska ustawa o małżeństwie

W zakresie prawa karnego w 1918 r. obowiązywały:

• w były zaborze pruskim: kodeks karny Rzeszy Niemieckiej z 1871 r. oraz kodeks postępowania karnego z 1877 r.

• w były zaborze austriackim: kodeks karny z 1852 r. i kodeks postępowania karnego z 1873 r.

• na terenie Królestwa: rosyjski kodeks karny z 1903 r. zmieniony w 1917 r. plus ustawy szczegółowe, ustawy o postępowaniu karnym z 1864 r.

• Prawo handlowe na terenach Królestwa normował francuski kodeks handlowy. W byłym zaborze pruskim niemiecki kodeks handlowy (najlepszy w Europie), w Galicji austriacki kodeks handlowy.

Sejm Ustawodawczy podjął decyzje o powołaniu w 1919 r. Komisji Kodyfikacyjnej, która miała opracować jednolity dla wszystkich ziem, prawa, składała się z prezydenta i 3 wiceprezydentów oraz 40 członków. Komisja była niezależna od rządu, fachowy i apolityczny skład gwarantował prace bez nacisków sił politycznych. Komisja ograniczyła prace tylko do prawa sądowego (inne np. prawo pracy, miały opracować ministerstwa). Projekty powstawały przez 20 lat, były przedstawiane Premierowi, który wnosił je do sejmu jako rządowe. Początkowo uchwalał je Sejm, później jako rozporządzenia prezydenta, a dalej jako dekrety.

• W 1928 r. wydano jako rozporządzenie prezydenta kodeks postępowania karnego, a w 1932 r. kodeks karny (zwany też kodeksem Makarewicza). Kodeks postępowania karnego wprowadzał typ mieszany procesu karnego (połączenie zasady śledczej z zasadą skargową). Przestępstwa w większości ścigano z urzędu. Proces składał się z postępowania przygotowawczego (na zasadach inkwizycyjnych) oraz rozprawy głównej (na zasadach skargowych). Strony: oskarżyciel, oskarżony (z obrońcą) i sędzia (pozycja aktywna, dążył do wykrycia prawdy materialnej, miał prawo prowadzenia postępowania dowodowego, orzekał na podstawie swobodnej oceny dowodów). Nowoczesność liberalna kodeksu: zasada domniemania niewinności, wieloinstancyjność postępowania, określone warunki tymczasowego aresztowania, określone prawo do obrony. Kodeks obowiązywał (ze zmianami) do 1969 r.

• Kodeks karny przyjęto w 1932 r. – był jednym z najlepszych kodeksów XX w. Uzupełniało go prawo o wykroczeniach. Kodeks realizował zasady: „nie ma kary (i nie ma przestępstwa) bez ustawy” (nulla poena sine lege), zasadę równości i zasadę nonretroakcji. Odpowiedzialność karna miała charakter subiektywny, celem kary była odpłata, prewencja i poprawa sprawcy, ale też zabezpieczenie społeczeństwa przed przestępcami. Kodeks oparty był na formalnej definicji przestępstwa. Przepisy zgrupowane były w dwóch częściach: ogólna (92 artykuły) i szczegółowej. W ogólnej m.in. katalog kar zasadniczych i dodatkowych, zasady ich wymiaru, środki zabezpieczające, przepisy przedawnienia, przepisy o mocy obowiązującej. Kodeks realizował idee humanitaryzmu, poprzez ograniczenie kary śmierci, instytucje łagodzenia i warunkowego zawieszenia kary oraz zatarcia skazania. Karami zasadniczymi (orzekanymi samoistnie) były: kara śmierci, więzienia, aresztu, grzywny. Karami dodatkowymi (orzekanymi razem z zasadniczymi): utrata praw obywatelskich, utrata prawa wykonywania zawodu, praw rodzicielskich i opiekuńczych, ogłoszenie wyroku w pismach oraz przepadek narzędzi słu9ących do popełnienia przestępstwa. Kodeks opierał się na tzw. sędziowskim wymiarze kary (sędzia miał swobodę w orzekaniu kary w granicach od dolnej do górnej jej kodeksowej wartości). Szczególnymi karami były tzw. środki zabezpieczające, polegające na izolowaniu pewnych grup przestępców zamiast odbycia kary albo po jej odbyciu. Dotyczyło to chorych psychicznie, alkoholików, narkomanów itp. Instytucja ta była krytykowana społecznie (możliwość stosowania jej wobec opozycji politycznej, a tak9e naruszenie zasady nie ma przestępstwa bez ustawy). W sposób nowoczesny rozwiązano instytucję przedawnienia ścigania i wyrokowania oraz przedawnienia kary – niemożność wykonywania kary jeżeli od czasu wyroku początku odbywania minęło więcej niż 15-30 lat. Po II wojnie wprowadzano wiele zmian w kodeksie. Obowiązywał do 1969 r.

• Najtrudniejsze były prace nad unifikacją i kodyfikacją prawa cywilnego (większa doniosłość, a prawa zaborcze istotnie się różniły). W okresie dwudziestolecia międzywojennego nie udało się całkowicie zunifikować prawa cywilnego. Najpilniejsze było opracowania prawa kolizyjnego – w 1926 Sejm przyjął ustawy o prawie międzynarodowym prywatnym i prawie prywatnym międzydzielnicowym. W 1924 r. przyjęto prawo patentowe, wekslowe i czekowe, a w 1926 r. prawo autorskie, a także o nieuczciwej konkurencji. Koncepcja zawarta w ustawie o nieuczciwej konkurencji (prof. Zolla) stała się podstawą Konwencji haskiej. W 1933 r. opublikowano w formie rozporządzenia prezydenta, kodeks handlowy i zobowiązań, kodeks postępowania cywilnego wraz z uzupełnieniem: przepisy o postępowaniu egzekucyjnym oraz prawo upadłościowe i układowe. W 1929 przygotowano projekt prawa osobowego małżeńskiego, oparty na typie prawa mieszanego. Małżeństwo mogło być zawierane w formie świeckiej lub wyznaniowej (duchowny musiał przesłać protokół do urzędu stanu cywilnego, gdzie sporządzano akt zawarcia małżeństwa). Projekt przewidywał instytucję sądowej separacji, która mogła poprzedzać sądowe orzeczenie rozwodu (po 3 latach). Projekt określał precyzyjnie przesłanki rozwodu, zawierał też równouprawnienie małżonków np. w sprawowaniu władzy rodzicielskiej.

• Niezależnie prowadzono prace nad prawem handlowym, który wszedł w życie w 1934 r. jako rozporządzenie prezydenta. Oparty był na rozwiązaniach niemieckich, był komplementarny wobec kodeksu zobowiązań (jeśli nie regulował jakiś spraw, lub ustawy ich nie regulowały, miały obowiązywać przepisy kodeksu zobowiązań). Kodeks podzielony był na 2 księgi, normował status prawny kupca (osoby prowadzącej działalność gospodarczą), oraz czynności handlowe (sprzedać, umowy ajencji, komisu, spedycji). Kupców dzielił na 2 kategorie: rejestrowych (du9e przedsiębiorstwa, wpis do rejestru sądowego, coroczny bilans roczny) oraz nierejestrowi. Kodeks określał tryb tworzenia, organizację i zasady funkcjonowania spółek. Spółki akcyjne i z o.o. miały osobowość prawną. Kupcy nierejestrowi podlegali bardziej liberalnym przepisom. Kodeks został uchylony prawie w całości w 2000 r. przez kodeks spółek handlowych.

• Kodeks zobowiązań – wszedł w życie w 1934 r. na podstawie rozporządzenia prezydenta. Posiadał nowoczesną formę: przejrzysty układ, precyzyjny syntetyczny język z klauzulami generalnymi (elastyczna interpretacja). Przepisy zgrupowano w części ogólnej i szczegółowej. Ogólna to m.in. źródła zobowiązań (czynności prawne, głównie umowy) katalog czynów niedozwolonych (szkoda wymagająca odszkodowania). W szczegółowej przepisy o konkretnych umowach (np. kupna-sprzedaży, zamianie, pożyczce, użyczeniu, dzierżawie, umowie o dzieło i zlecenie). Opierał się na zasadzie równości stron i swobody umów. Ograniczenia swobody umów – strona słabsza nie ma wpływu na treść, przepisy prawa pracy, przepisy prawa lokalowego (np. maksymalne stawki czynszu, ograniczenie eksmisji).

• Kodeks postępowania cywilnego obowiązywał od 1933 r. (ogłoszony w 1930).

Podstawowe zasady to:

Kontradyktoryjność połączona z elementami śledczymi, dyspozycyjności, ustności i jawności. Przyjęto zasadę ograniczenia kontradyktoryjności w przypadku zaangażowania interesu publicznego, połączenia ustności z pisemnością i niewyodrębniania postępowania wykonawczego.

Zasada równości poległa na przyznaniu stronom procesu jednakowych praw (środków do walki przed sądem). Zasada jawności postępowania – kontrola społeczna pracy sądu, ale też powstrzymanie stron przed matactwem czy rzucaniem obelg. Krytycy wskazywali na możliwość ujawnienia intymnych informacji rodzinnych czy tajemnicy prowadzenia działalności gospodarczej. Możliwe były ograniczenia jawności ze względu na dobre obyczaje czy moralność.

Zasada ustności – miała zapewnić sędziemu osobisty kontakt z uczestnikiem postępowania, połączono z zasadą pisemności (zwłaszcza w sprawach skomplikowanych), wiązała się z nią zasada bezpośredniości.

Zasada dyspozycyjności – strony miały wyłączność dysponowania roszczeniem, łącznie z dysponowaniem środkami odwoławczymi i zawarcia ugody.

Zasada koncentracji materiału – miał na celu przyspieszenie postępowania, bez rozwlekłości na rozprawie, zbędnych odroczeń i działania stron na zwłokę.

• Kodeks miał realizować 2 cele: ochrona indywidualnych interesów stron, utrzymanie ładu społecznego w sprawach w których występował interes publiczny (np. sprawy rodzinne). Był oryginalnym dziełem polskich prawników. Dzielił się na 2 części: przepisy o postępowaniu spornym i polubownym, oraz przepisy o postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym. Mankamenty kodeksu - wysokie koszty postępowania, formalizm i przewlekłość.

Postępowanie egzekucyjne prowadzone było przez sądy i komorników – zapewniało skuteczne realizowanie wyroku ale też zapewnienie praw dłużnika. Dwa rodzaje egzekucji należności: pieniężnych i niepieniężnych. Ściśle określono warunki dopuszczenia egzekucji, instytucję tytułu egzekucyjnego. Dopuszczano stosowanie środków przymuszających (zwłaszcza przy egzekucji niepieniężnej). Wprowadzono liczne ograniczenia egzekucji – podmiotowe i przedmiotowe. Wykluczono egzekucje pieniężną od Skarbu Państwa oraz od zmobilizowanych wojskowych, wyłączono przedmioty niezbędne dłu9nikowi i jego rodzinie, zapewniające egzystencję i możliwość wykonywania zawodu, przedmioty kultu religijnego, ordery i pamiątki rodzinne. Całkowicie zwolniony z egzekucji był żołd wojskowy i stypendia uczących się. Określono też przebieg egzekucji – z ruchomości polegała na zajęciu przez komornika, sprzedaży (licytacja) i podziale kwoty między wierzycieli, z nieruchomości polegała na zajęciu, opisie i oszacowaniu wartości, sprzedaży (licytacja i wpis w księdze wieczystej). Ochrona wierzyciela – ograniczenie możliwości odwoławczych.

Komisji nie udało się dokonać unifikacji części ogólnej prawa cywilnego, rzeczowego, spadkowego, rodzinnego. Wprowadzono ograniczenia prawa własności, prawa obrotu ziemią, nabywania nieruchomości przez cudzoziemców. Wprowadzono zmiany przepisów o formach prawnych obrotu nieruchomościami zwłaszcza o księgach hipotecznych. Prawo o notariacie z 1933 wprowadziło ujednolicenie formy obrotu cywilnoprawnego nieruchomościami (przymus akty notarialnego, przy przenoszeniu własności, pod rygorem nieważności). Unifikację prawa spadkowego odsunięto na później (obowiązujące przepisy zaborcze były zbliżone, poza tym najpierw chciano wprowadzić część ogólną kodeksu cywilnego). Problem wystąpił też w związku z silnymi i różnymi zwyczajami dziedziczenia, w różnych obszarach państw. Projekt unifikacji prawa osobowego małżeńskiego nie mógł wejść w życie. Pozostałe działy prawa rodzinnego (opieka i kuratela, majątkowe małżeńskie, stosunki dzieci-rodzice) stały się podstawą późniejszej unifikacji w 1946 r

• .Komisja działała do II wojny. Po wojnie została reaktywowana, nie wykonała w całości powierzonego jej zadania. Komisja dokonała unifikacji i kodyfikacji ok. połowy stanu polskiego prawa sądowego, ale przygotowane projekty pozwoliły na szybką unifikację prawa dokonaną dekretami w latach 1945-46.

W 1990 r. Rada WPiA UJ podjęła uchwałę o ponownym powołaniu Komisji Kodyfikacyjnej, na wzór przedwojennej.

3.7 Rosja i Związek Radziecki

a) Prawo socjalistyczne

Stosunek nowej władzy ZSRR do zastanego porządku prawnego był dwojaki:

• w Rosji uchylono moc obowiązującą prawa karnego i cywilnego.

• w państwach podporządkowanych ZSRR w dużej części utrzymano prawo sądowe sprzed wojny, stopniowo dostosowywano je do nowych warunków,

b) Prawo cywilne

Przywódcy ZSRR w tym Lenin twierdzili że państwo nie powinno być krępowane żadnymi prawami, co miało zapewnić jego dynamiczny rozwój. Prawo miało być zastąpione przez „rewolucyjną świadomość ludowych sędziów”. Odrzucano potrzebę kodyfikacji prawa w Rosji, prawo skodyfikowane należało zastąpić prawem niepisanym. Dość szybko jednak zrewidowano te poglądy. Uznano potrzebę stworzenia nowego prawa cywilnego, opartego na zupełnie odmiennych zasadach, szerokiej ingerencji państwa w sferę stosunków majątkowych. Pierwsza konstytucja znosiła własność prywatną ziemi, podstawowych działów gospodarki i banków, wprowadziła obowiązek pracy.

• Konfiskowane ziemie nadawano chłopom do użytkowania (tylko dla chłopów zatrudniających pracowników najemnych). Zakazano całkowicie obrotu ziemią. Zniesiono całkowicie własność prywatną ziemi i stworzono nową kategorię prawno-ekonomiczną tzw. własność ogólnospołeczną. Prawo własności znalazło się w kodeksie cywilnym z 1922 r. Prawo własności rozróżniano ze względu na podmiot – właściciela.

Własność została podzielona na typy i formy:

• typ własności społecznej: forma ogólnonarodowa (państwowa) oraz forma spółdzielczo-kołchozowa

• typ własności prywatnej: obejmował tylko drobne środki produkcji

• typ własności osobistej: obejmował przedmioty osobistego u9ytku

Taki podział miał również skutki w prawie karnym – większa ochrona własności społecznej i kary za jej naruszenie.

Kolejny dekret Rady Komisarzy zniósł własność prywatną gruntów i budynków w miastach, również prywatny najem lokali.

Własność prywatną przywróciła dopiero Konstytucja Rosji z 1993 r. a obrót ziemią przywróciła dopiero ustawa z 2002 r.

• W porewolucyjnej Rosji prawie całkowitej likwidacji i istotnym zmianom uległo prawo zobowiązań. Powstało prawo gospodarcze regulujące stosunki w ramach sektora państwowego, posługujące się nie umową a decyzją.

Rozbudowano prawo spółdzielcze. Zakres podmiotowy prawa zobowiązań ograniczono tylko do stosunków między osobami fizycznymi, oraz osobami fizycznymi a jednostkami gospodarki uspołecznionej. Zasadę swobody umów oraz równości stron ograniczało też centralne planowanie – gospodarka nie miała zaspokajać potrzeb społeczeństwa ale realizować dyrektywy, plany, tworzone centralnie.

• Radykalne zmiany wprowadzono też w prawie spadkowym – Dekret o zniesieniu spadkobrania z 1918 r. likwidował dziedziczenie ustawowe i testamentowe (gdyż mogły odrodzić kapitalizm...). Majątek zmarłego stawał się własnością państwa, wyjątek stanowiło dziedziczenie rzeczy osobistych oraz narzędzi do pracy na roli. Wprowadzono też dziedziczenie posiadania nieruchomości rolnych a tylko przez małżonka i dzieci zmarłego. Wprowadzono również (poza kodeksem) bardzo wysokie podatki od spadków (do 90%). Taka polityka podatkowa trwała do 1943 r. Dopiero w 1945 r. dekret O spadkobiercach z ustawy i testamentu poszerzył krąg dziedziców ustawowych i wprowadził ograniczoną swobodę testowania (była mo9liwa tylko w przypadku braku dziedziców ustawowych). Pełną swobodę testowania wprowadził kodeks cywilny z 1964 r.

• Szybkie i radykalne zmiany nastąpiły w prawie rodzinnym, zwłaszcza w osobowym małżeńskim, zostało zlaicyzowane i mocno zliberalizowane. Wprowadzono typ prawa małżeńskiego świeckiego, laickiego, i odrębny kodeks rodzinny. Rodzinę i małżeństwo traktowano jak przeżytek burżuazyjny, w państwie socjalistycznym rodzina miała zaniknąć, a jej funkcje miały przejmować różne wspólnoty. Małżeństwo było świecką umową, a rozwiązanie jej przez rozwód było bardzo łatwe (jedynie deklaracja w urzędzie stanu cywilnego, bez udziału sądu). Małżeństwa wyznaniowe nie wywierały już skutków prawnych. Dopiero dekret z 1944 r. stanął na gruncie zasady ochrony rodziny i małżeństwa, m.in. poprzez zmianę trybu uzyskiwania rozwodu. Kodeks małżeński i rodzinny z 1969 r. wracał do poprzednich zasad, wprowadzając rozwiązanie małżeństwa na zasadzie deklaracji woli w urzędzie stanu cywilnego, jednak tylko wówczas gdy nie mieli małoletnich dzieci. Walorem była zasada równości praw obojga małżonków oraz zrównanie praw dzieci pozamałżeńskich i urodzonych w małżeństwie. System majątkowy był systemem pełnej rozdzielności majątków – każdy był właścicielem majątku nabytego z jego środków w czasie trwania małżeństwa.

• Wydane w 1923 i 1964 r. kodeksy postępowania cywilnego oparto o odmiennych zasadach (niż w europejskiej kulturze prawnej) które miały realizować. Miały służyć nie ochronie interesów jednostki ale ochronie interesów państwa, zwłaszcza mienia społecznego. Zasada prawdy obiektywnej ograniczała kontradyktoryjność i dyspozycyjność stron, a udział prokuratora umo9liwiał wkraczanie państwa w sferę praw podmiotowych jednostki (zbli9ył proces cywilny do inkwizycyjnego karnego).

Wpływ radzieckiego prawa cywilnego na prawo cywilne państw uzależnionych politycznie, był duży. Wyrażał się w:

• odrzuceniu rzymskiej koncepcji prawa własności jako prawa podmiotowego jednostki, zindywidualizowanego i jednolitego bez względu na podmiot i przedmiot

• oparciu koncepcji ekonomicznej i prawnej własności na odróżnieniu jej form i typów

• prymat własności państwowej nad prywatną

• ograniczeniu zasady swobody umów,

• wyeliminowaniu umów i innych instrumentów (między państwowymi podmiotami) wprowadzając decyzję administracyjną

• laicyzacji prawa małżeńskiego

• realizacji równoprawności małżonków oraz dzieci małżeńskich i poza

• regulowaniu spraw rodziny w osobnym kodeksie, a nie w ramach cywilnego

• zmniejszeniu roli dziedziczenia testamentowego na rzecz ustawowego, ze zmniejszonym kręgiem dziedziców

• obumarciu niektórych działów prawa cywilnego np. prawa wekslowego i czekowego, prawa o nieuczciwej konkurencji

• zmianie charakteru klauzul generalnych, które odsyłały podmioty stosujące prawo nie tylko do wartości moralnych ale te9 do kryteriów politycznych (interes państwa, cele państwa) albo ekonomicznych (społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa)

silnym zmniejszeniu kontradyktoryjności w procesie cywilnym przy wzroście znaczenia sądu, ustalającego prawdę obiektywną

c) Prawo karne

Dekrety z 1917 r. zlikwidowały instytucję sędziego śledczego, prokuratora oraz adwokata, powierzając ich funkcje sędziemu, często bez wykształcenia. Rewolucyjny porządek charakteryzował się wprowadzeniem pozasądowego wymiaru sprawiedliwości w postaci Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (tzw. Czeka) – miał duże uprawnienia: prawo osadzania „wrogów klasowych” w obozach koncentracyjnych, w obozach pracy na 5 lat do zakończenia śledztwa, wykonywania kary śmierci.

Lukę po likwidacji całego systemu wypełniły sądy i trybunały opierające się na „rewolucyjnym sumieniu” i ludowych sędziach, z politycznego nadania. Czeka zajmowała się ściganiem przestępczości gospodarczej tzn. niewykonywaniem planów, wszelkiego rodzaju „spiskami” itd.

• W grudniu 1919 r. wydano Przewodnie zasady prawa karnego (podręcznik) do roku 22. pełniły funkcję kodeksu karnego, chociaż były tekstem politycznym, prawo karne jako instrument rewolucjonistów w walce. Definiowano przestępstwo w sposób formalny, jak czyn niebezpieczny, brak pełnego katalogu pozwalał na stosowanie analogii i pełnej arbitralności wyrokowania.

W roku 1922 powstały 2 kodeksy prawnokarne – prawa materialnego i procesowego. Kodeks karny zawierał ju9 katalog kar: karę śmierci, pozbawienia wolności, wydalenia, konfiskaty majątku, grzywny, publicznie wymierzanej nagany i pozbawienia urzędu.

• W 1926 r. wydano kodeks karny, utrzymywał klasowy i instrumentalny charakter prawa karnego, zamiast pojęcia „kara” stosuje „środki ochrony społecznej”, które dzieliły się na: środki sądowo-poprawcze (najliczniejsze), lecznicze i leczniczo-wychowawcze. Częsta była też kara śmierci (również rozstrzelania) za tzw. przestępstwa kontrrewolucyjne. Katalog przestępstw rozszerzano ustawami szczegółowymi, zaostrzano te9 istniejące. Wprowadzono np. karę śmierci dla nieletnich !!!

Kodeks postępowania karnego z 1922 r. niebezpiecznie uprościł i przyspieszył postępowanie, np. w prawach o „terroryzm” sprawa mogła odbyć się zaocznie, w sądzie jednoinstancyjnym. Represja stosowana była przez sądy, trybunały ale również przez policję polityczną (NKWD).

Rozwiązania polityków wspierała doktryna prawnokarna. W socjalistycznym procesie występowało „maksymalne uprawdopodobnienie winy” a nie przyznanie do winy czy udowodnienie winy oskarżonemu. Liberalizacja prawa nastąpiła w latach 1958-60 po śmierci Stalina, ograniczono karę śmierci, wyeliminowano analogię, wprowadzono zasdy nullum crimen i nulla poena, zmniejszono katalog kar.

Już od początku lat 60tych zaostrzono represje karne zwłaszcza wobec opozycji politycznej.

• Prawo sowieckie miało wpływ na prawo państw tzw. realnego socjalizmu.:

• prawo miało charakter instrumentalny, utylitarny (prawo nie uznawano za wartość samą w sobie), prawo karne – do walki z opozycją oraz ochrony państwa, przestępstwa przeciw własności państwa zagrożone najsurowszymi karami (łącznie z karą śmierci)

• kara jako odwet, prewencja i ochrona, a nie odpłata za przestępstwo

• relatywizm wobec kary śmierci

• silna penalizacja życia (w czasach budowy nowego ustroju, w czasach stalinowskich i w latach 60tych) – poszerzenie katalogu przestępstw

• poszerzenie katalogu kar (np. pozbawienie kart zaopatrzenia, wpisanie do rejestru wrogów ludu, itd.)

• odejście od formalnej definicji przestępstwa na rzecz materialnej, jako „czynu niebezpiecznego dla socjalistycznych stosunków społecznych i gospodarczych”, a także odejście od podziału na zbrodnie, występki i wykroczenia

• odejście od winy jako podstawy odpowiedzialności, na rzecz instytucji „uprawdopodobnienia”

• odejście od zasady lex retro non agit, możliwość represjonowania osób sprzed okresu rewolucji

• wprowadzenie pozasądowych organów wymiaru sprawiedliwości, powiązanych z policją i służbami specjalnymi, oraz nowych metod przyspieszonego kształcenia sędziów

• odejście od odmiennych zasad odpowiedzialności dla nieletnich, a nawet odpowiedzialność małoletnich

• regulowanie wielu przestępstw poza kodeksem w ustawach szczegółowych

• zmiany w procesie karnym – ograniczenie praw oskarżonego (tajność rozpraw, brak apelacji)

3.8 Polskie prawo socjalistyczne

a) Prawo cywilne

Większość państw tzw. demokracji ludowej nie zerwała z dotychczasowym porządkiem prawnym, stojąc na gruncie ciągłości prawa, np. w NRD aż do 1975 r. obowiązywał niemiecki kodeks cywilny BGB. Natomiast radykalnie zmieniono stosunki własnościowe, przeprowadzono nacjonalizację bogactw naturalnych i podstawowych działów gospodarki, w niektórych państwach również ziemi, a w części (np. w Polsce) reformę rolną, nadając ziemię chłopom, ale jednocześnie tworząc sektor państwowy (PGRy).

Zasadnicze zmiany stosunków własnościowych w Polsce dokonały się w latach 1944-46. Dekrety z tych lat wprowadziły reformę rolną, nakazały wpisy do ksiąg hipotecznych prawa z przejętych ziem, wprowadziły przejęcie lasów prywatnych, a także o przejęciu wszystkich gruntów prywatnych na terenie Warszawy i przekazaniu ich gminie. Wprowadzono też dekret o publicznej gospodarce lokalami w Warszawie i 6 największych miastach, odebrano właścicielom domów prawo dysponowania mieszkaniami, a prawo zajęcia ich miały osoby posiadające „przydział mieszkania”, który wydawała terenowa administracja państwowa, która mogła też zarządzić przerobienie dużego mieszkania na kilka mniejszych i obciążyć kosztami właściciela (!!!). Kontrola obejmowała też stosunki między najemcą a wynajmującym (wysokość czynszu). Publiczna gospodarka lokalami z jednej strony pozwoliła państwu na zaspokojenie potrzeb lokalowych w trudnej sytuacji (po II wojnie), ale z drugiej strony powodowała dewastację kamienic, a ich właściciele nie mieli 9adnych praw. Proces przywracania uprawnień właścicielskich „kamienicznikom” rozpoczął się po 1989 r. (uwalnianie czynszów). Przepisy powojenne nakładały na właścicieli obowiązek wykonywania prawa własności pod rygorem jego utraty.

• Ustawa z 1946 r. o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej decydowała o przejęciu bez odszkodowania przedsiębiorstw które nale9ały do Rzeszy Niemieckiej, byłego Wolnego Miasta Gdańska i ich obywateli. Pozostałe przedsiębiorstwa (w 17 działach przemysłu, zatrudniające ponad 50 robotników na jedną zmianę), przechodziły na własność państwa za odszkodowaniem (papiery wartościowe, ewentualnie gotówka). W III RP właściciele mogą ubiegać się o zwrot przedsiębiorstw tylko je9eli nacjonalizację przeprowadzono z naruszeniem obowiązującego wówczas prawa.

• Ciągłość prawa przedwojennego była akceptowana, jednak uważano iż ma ono charakter ustawodawstwa przejściowego. Wprowadzono doktrynę o postępowości prawa. Utrzymaniu ciągłości sprzyjała opinia prawników, uczonych, ale również demokratyczny charakter przemian w Polsce zaraz po wojnie. Niepełna unifikacja pozwoliła na łagodne przejście od prawa państwa konstytucyjnego do socjalistycznego. Powszechna zgoda na pozbycie się zaborczych kodeksów i ujednolicania prawa cywilnego, pozwoliły na szybką unifikację dekretami w latach 1945-46. Dekrety przygotował Wydział Ustawodawczy Min. Sprawiedliwości, częściowo w oparciu o projekty przedwojennej Komisji Kodyfikacyjnej.

Było to:

• prawo osobowe z 1945 r. wraz z prawem o aktach stanu cywilnego

• prawo mał9eńskie osobowe

• prawo rodzinne z 1946 r.

• prawo opiekuńcze wraz z dekretem o postępowaniu przed władzą opiekuńczą

• prawo mał9eńskie majątkowe

• prawo spadkowe wraz z dekretem o postępowaniu spadkowym

• prawo rzeczowe

• prawo o księgach wieczystych przepisy ogólne prawa cywilnego

• Dekrety likwidowały partykularyzm dzielnicowy prawa cywilnego, dokonały też wstępnej jego reformy. Istotną zmianą filozofii władzy było przyjęcie funkcjonalizmu prawa. Źródłem prawa powszechnego w państwie było prawo zwyczajowe, zakazując stosowania i tworzenia nowych zwyczajów lokalnych.

• Dekrety unifikujące prawo rodzinne wyeliminowały liczne archaizmy w zakresie osobowego prawa małżeńskiego, zlikwidowały dominację męża i ojca wprowadzając równoprawność małżonków, zmniejszyły dyskryminację dzieci pozamałżeńskich. Wprowadzono laicyzację prawa małżeńskiego, na pierwszy plan wysunięte dobro dziecka. Uznawano wyłącznie świecką formę zawarcia małżeństwa, odrzucano instytucję rozdziału znoszącą wspólnotę małżeńską. Przyjęto z kodeksu niemieckiego rozdział, zastępujący rozwód, zbliżony do separacji. Po wojnie do prawa małżeńskiego dodano motywy polityczne. Uznano że prawo kanoniczne i sądownictwo kościelne są sprzeczne z zasadą suwerenności państwa, oraz zasadą wyłączności własności sądów polskich we wszystkich sprawach dot. obywateli polskich.

• Dekret o prawie małżeńskim z 1947 r. razem z przepisami wprowadzającymi, składał się z 6 rozdziałów, normujących: zaręczyny, zawarcie małżeństwa, prawa i obowiązki małżonków, unieważnienie, rozwód i jurysdykcję tj. właściwość sądów powszechnych w sprawach małżeńskich. Nie zawierało definicji małżeństwa, a jedynie formę zawarcia, tj. umowy w obecności dwóch świadków i urzędnika, oświadczenie publiczne stron, nie przewidywano udziału osób duchownych ale dawno możliwość „dopełnienia” obrzędów, wynikających z przynależności do związków religijnych. Zdolność do zawarcia małżeństwa zależał od wieku (18 lat) i posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych. Przeszkody: pokrewieństwo w linii prostej, oraz między rodzeństwem rodzonym i przyrodnim, powinowactwo w linii prostej i przysposobienie, a także choroby (np. psychiczna) oraz nastawanie na życie umożliwienia małżeństwa. Równouprawnienie małżonków pod względem praw i obowiązków – do pożycia, wierności, pomocy i współdziałania dla dobra rodziny, każdy zobowiązany był do utrzymania wspólnego gospodarstwa i do wychowania dzieci. Każdy też miał prawo do zaciągania zobowiązań (na cele gospodarstwa i wychowywania dzieci), a odpowiedzialność za nie, była solidarna. Tryb unieważnienia małżeństwa – tylko w przypadkach określonych przez prawo, m.in. niepełnoletniość, naruszenie formy zawarcia lub złożenie oświadczenia w stanie wyłączającym świadomą wolę. Dopuszczano rozwód tylko gdy nastąpił trwały rozkład pożycia oraz jeżeli dobro małoletnich dzieci nie stoi na przeszkodzie. Przepisy wprowadzające rozszerzyły katalog możliwych przyczyn rozkładu pożycia. Sąd zobowiązany był do ustalenia winy, niezależnie od wniosku stron, związane to było z prawem do alimentów, powierzeniem dziecka oraz zarządem jego majątkiem.

• Prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych (oraz przepisy wprowadzające) dokonały unifikacji prawa rzeczowego. Właściciel mógł korzystać z rzeczy z wyłączeniem innych osób oraz rozporządzać rzeczą, w granicach określonych przez ustawy. Zlikwidowano własność podzieloną. Uproszczono instytucję hipoteki. Wpis do księgi był jedynym sposobem nabywania, przenoszenia, zmian i umarzania praw rzeczowych na nieruchomości. Istniał obowiązek prowadzenia oddzielnej księgi dla każdej nieruchomości, za wyjątkiem własności Skarbu Państwa. Wprowadzono bezwzględny wymóg zachowania formy aktu notarialnego umów o przeniesienie własności nieruchomości. Wprowadzono też liczne ograniczenia prawa własności:

• ograniczenia ustawowe – związane z prawem sąsiedzkim, krępujące właściciela w swobodnym wykonywaniu prawa własności

• związana z prawem władzy do wkraczania w sferę praw właściciela (zwłaszcza wywłaszczenia)

związane z ustawowymi obowiązkami wykonywania prawa własności, z ograniczeniami wyznaczanymi przez samego właściciela na rzecz innych osób

• Zmiany prawa rzeczowego i stosunków własnościowych były pierwszym etapem tworzenia socjalistycznego prawa cywilnego. Gospodarka planowa i zmniejszający się sektor gospodarki nieuspołecznionej zawęziły sferę stosunków gospodarczych podlegających prawu cywilnemu. Straciły na znaczeniu przepisy kodeksu handlowego – był aktem prawnym martwym (obowiązywał m.in. ze względu na stosunki miedzynarodowe).

• Obszerny dekret o prawie spadkowym z 1946 r. przewidywał 2 tytuły dziedziczenia: testament i ustawę. Na pierwszym planie dziedziczenie ustawowe ze względu na niechęć władz do indywidualizmu decyzji spadkodawcy oraz „wybujałego liberalizmu”. Dekret ograniczał krąg spadkobierców ustawowych: zstępni, rodzice, rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa spadkodawcy, współmałżonek oraz państwo które dziedziczyło w tzw. ostatniej linii gdy inny spadkobierca nie dochodził praw. Ograniczano spadkodawcę w rozporządzaniu majątkiem na wypadek śmierci. Swobodę testowania ograniczały przepisy ogólne prawa cywilnego, wprowadzając nieważność czynności sprzecznych z ustawą i zasadami współżycia społecznego, ograniczały też przepisy szczegółowe oraz przepisy ustalające wysoki podatek spadkowy.

• W roku 1947 zakończył się w Polsce okres „rozbicia dzielnicowego” prawa cywilnego, zrealizowany przez 16 dekretów. Dekrety unifikowały prawo ale również pozwalały na pełną integrację Ziem Zachodnich a także reformę prawa zwłaszcza rodzinnego. Akty unifikujące prawo rzeczowe i spadkowe obowiązywały do wprowadzenia kodeksu cywilnego z 1964 r. Unifikacja prawa cywilnego zamknęła pierwszy okres historii prawa cywilnego w Polsce Ludowej.

• W latach 50tych rozpoczął się kolejny etap w rozwoju prawa cywilnego – tworzenie nowego socjalistycznego systemu prawa, na czele którego stała Konstytucja PRL z 1952 r. Charakterystyczną cechą ujęcia własności było jej oparcie na koncepcji Marksa i Lenina i odrzucenie abstrakcyjnego uniwersalnego pojęcia własności, oraz typizacji, podziału na typy i formy. Wypracowana w ZSRR teoria własności została przyjęta w Konstytucji, naukach ekonomicznych, myśli prawniczej i prawie wszystkich państw realnego socjalizmu. Wyróżniono 3 typy własności: społeczną (państwową i spółdzielczą), indywidualną (kapitalistyczna i drobnotowarowa) i osobistą. Prawo rozróżniało nie tylko zasady i formy obrotu prawnego ale również stopień ochrony prawne udzielanej różnym typom własności. Szczególnie chroniona była własność społeczna, zwłaszcza państwowa. Własność państwowa oparta była na zasadzie jednolitego funduszu mienia ogólnonarodowego, własność ogólnonarodowa przysługiwała państwu, co stwarzało sztuczną zasadę że podmiotem własności środków produkcji jest cały naród w osobie państwa socjalistycznego. Spowodowało to odejście od klasycznego pojęcia osoby prawnej. Osoby prawne nie były właścicielami a tylko zarządcami majątku ogólnonarodowego.

• Rewolucyjne zmiany stosunków gospodarczych (własność społeczna, ograniczenie własności prywatnej w rolnictwie, centralne planowanie, administracyjne zarządzanie gospodarką) spowodowały znaczne ograniczenie stosunków umownych opartych na równości stron.

• Odmienna sytuacja panowała wewnątrz systemu socjalistycznego, między jednostkami gospodarki uspołecznionej (jednostki reprezentujące sektor uspołeczniony, państwowe, spółdzielcze i inne) – stosunki między nimi oparte na zasadzie centralnego planowania i zarządzania, regulowane przez prawo gospodarcze. Polski system prawa gospodarczego był niestabilny (częste zmiany) nigdy nie doszło też do opracowania odrębnego kodeksu prawa gospodarczego.

• Ważną rolę odgrywały państwowe komisje arbitrażowe, zwłaszcza Główna Komisja Arbitrażowa powołana w 1949 r. Powoływała się początkowo na przedwojenny kodeks zobowiązań, dalej tworzyła nowe zasady obrotu towarowego (zgodnie z socjalistycznym planowaniem i zarządzaniem).

W stosunkach osób fizycznych z j.g.u. proces adaptacji prawa przedwojennego miał oparcie w aktach o nacjonalizacji, reformie rolnej oraz konstytucji. Środkiem technicznym były klauzule generalne, zawarte w przedwojennym kodeksie zobowiązań, przepisach ogólnych prawa cywilnego z 1946 i 1950 r. Klauzule te, będące normami niedookreślonymi o charakterze syntetycznym, w prawie burżuazyjnym odsyłały do wartości moralnych. W prawie socjalistycznym odsyłały do kryteriów politycznych lub ekonomicznych (interes państwa), Pozwalały na ustalenie treści przepisów zgodnie z aktualnymi priorytetami społecznymi. Orzecznictwo sądów umiejętnie stosowało klauzule przystosowujące istniejące przepisy do potrzeb socjalistycznego państwa.

• W październiku 1950 r. weszły w życie przepisy ogólne prawa cywilnego, i odrębny kodeks rodzinny (pierwszy w historii prawa w Polsce). Istotną nowością było wprowadzenie terminu „zasady współżycia społecznego w Państwie Ludowym”, które miały zastąpić abstrakcyjne pojęcia „dobre obyczaje” czy „zasady uczciwego obrotu” i umożliwić sądom swobodną interpretację przepisów. Ustawodawca nie daj definicji tego terminu, ustalono jedynie że były to zasady "„moralności socjalistycznej”. W praktyce oznaczało to iż np. pracownik nie mógł przeciwstawić swoich interesów interesom państwowego przedsiębiorstwa oraz, że nieuczciwe jest pobieranie zysku bez pracy. Czynność prawna sprzeczna z „zasadami współżycia....” uznawana była za nieważną.

• Wykładnia (interpretacja prawa) dokonywana miała być zgodnie z zasadami ustroju i celami Państwa Ludowego. Wykładni oficjalnej dokonywała Rada Państwa, wykładni praktycznej organy rozstrzygające tj. sądy i komisje arbitrażowe.

• Przepisy ogólne z 1950 r. nie wskazywały na prawo zwyczajowe jako źródło prawa cywilnego. Istotna była też rola prawa pisanego, stanowionego przez państwo.

• Zdolność prawna przysługiwała każdemu człowiekowi po urodzeniu. Na zdolność do czynności prawnych wpływ miał wiek (18 lat), i orzeczone przez sąd ubezwłasnowolnienie (całkowite pozbawienie lub ograniczenie zdolności do czynności prawnych np. na skutek choroby psychicznej). Zdolność prawną i do czynności prawnych miały też osoby prawne. Zdolność taka była ograniczona zadaniowo. Osoba prawna nie mogła być podmiotem wszystkich praw i wszystkich obowiązków. Podmiotowość związana była z zadaniami wynikającymi z ustawy bądź statutu i tylko do nich ograniczona.

• Kodeks rodzinny z 1950 r. zastąpił cztery dekrety unifikacyjne z 1945-46. Stworzył nowe socjalistyczne formy organizacji rodziny. Wprowadzał zasadę (po raz pierwszy), że całość stosunków rodzinnych powinna być wyodrębniona w osobny dział prawa. Obowiązywał do wejścia w życie nowego kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w 1964 r. który obowiązuje do dziś. Kodeks nie normował wszystkich ważnych materii, niepełna była regulacja prawna stosunków majątkowych oraz unormowanie opieki i kurateli.

• Ustawa o prawie autorskim z 1952 r. zastąpiła znakomitą ustawę przygotowaną przez Komisję Kodyfikacyjną (pod kierunkiem prof. Zolla). Nowa skróciła okres wyłączności eksploatacji utworu z 50 lat do 20 lat.

• W 1956 r. powołano Komisję Kodyfikacyjną przy Ministerstwie Sprawiedliwości, złożonej z prawników teoretyków i praktyków. Do zespołu nie powołano osób które uczestniczyły przed wojną w Komisji.

Nowy koreks cywilny poddano publicznej dyskusji i wniesiono do Sejmu w 1964 r. Sejm uchwalił te9 kodeks rodzinny i opiekuńczy wraz z przepisami wprowadzającymi. W kwietniu 1964 r. uchwalono kodeks cywilny oparty na zmodyfikowanej (wyłączono prawo rodzinne) systematyce pandektowej (część ogólna, prawo rzeczowe, zobowiązaniowe, spadkowe). W listopadzie 1964 r. uchwalono kodeks postępowania cywilnego.

W czterdziestoleciu powojennym w prawie polskim wyodrębniły się nowe działy: prawo pracy, rolne, spółdzielcze i lokalowe. Mimo istnienia zasady jedności prawa cywilnego, regulacja stosunków gospodarczych wewnątrz sektora państwowego charakteryzowała się odrębnościami – prawo obrotu uspołecznionego. Zasada jedności prawa cywilnego w okresie realnego socjalizmu polegała na objęciu przez ogólne prawo cywilne obrotu towarowo-pieniężnego między różnymi podmiotami. Obrót uspołeczniony i nieuspołeczniony regulowany był w jednym akcie – kodeksie cywilnym. Funkcjonowanie zasady jedności umo9liwiło szybkie i proste jego zmiany po 1989 r. polegające na „oczyszczeniu” kodeksu z warstwy socjalistycznej. Innym sposobem oczyszczania jest przywracanie przepisów dawnych, martwych w prawie socjalistycznych, lub przywracanie instytucji (np. Prokuratorii Generalnej).

b) Prawo karne

Przedwojenne kodeksy okazały się niewystarczające, do rozliczenia skutków wojny ale również do walki z opozycją polityczną. Opracowanie nowego kodeksu wymagało czasu, dlatego też instrumentami nowej polityki karnej stały się dekrety i ustawy szczegółowe. W latach 1945-56 wydano ich ponad sto. Istotnie zmieniały oraz uzupełniały katalog przestępstw, zasady wymiaru kary oraz postępowanie w sprawach karnych.

Wydawano liczne akty prawne o znaczeniu politycznym – w 1944 r. dekret „o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy...”, karano zbrodniarzy hitlerowskich, kolaborantów, za udział w organizacjach przestępczych. Poważne wady aktu: nieostre decyzje (np. „działanie w inny sposób”) wyłączenie stosowania przepisów na terytorium nie podległym władzy niemieckiej (ZSRR).

• Kodeks karny Wojska Polskiego z 1944 r. razem z prawem o ustroju sądów i prokuratury wojskowej, poszerzał zakres przestępstw podlegających sądownictwu wojskowemu, zaostrzał kary (w tym kara śmierci). Przepisy te stwarzały podstawę do sądzenia przed sądami wojskowymi osób cywilnych w sprawach „o przestępstwa kontrrewolucyjne” (przejęte z doktryny ZSRR), prawo oskarżonego do obrony było ograniczone (sąd mógł nie zgodzić się na udział adwokata).

• Inne ważne akty: dekret o ochronie państwa z 1944 r. oraz po jego uchyleniu w 1946 dekret „mały kodeks karny” który obowiązywał do 1969 r. Dekret o ochronie państwa zawierał 11 artykułów, w których nie definiowano precyzyjnie czynów karalnych, dając sądom możliwość ich interpretacji. Przewidywał kary za czyny przeciw państwu, zamachy na organy państwa, zakłady przemysłowe, ale również za nawoływanie do takich czynów. Dopuszczał karę śmierci za posiadanie, przechowywanie, nabywanie i wyrób aparatu radiowego nadawczego lub odbiorczego oraz wywieranie wpływu na sądy, rady nadzorcze i urzędy. Dekret wszedł w życie z mocą wsteczną. Został uchylony dekretem w 1945 r. ale ponieważ został on uznany przez Radę Ministrów za zbyt liberalny, przygotowano nowy – dekret o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa (mały kodeks karny) z 1946 r. Posiadał szeroki katalog czynów karalnych, niezwykle surową represję karną, instrumentalizm polityczny, niski poziom techniczny, niebezpieczna nieostrość elastycznych dyspozycji norm, zła systematyka i kazuistyczny język. Składał się z części szczególnej (3 rozdziały) oraz rozdziałów o charakterze ogólnym. Szczególną rolę odegrał art. o odpowiedzialności karnej za rozpowszechnianie fałszywych wiadomości mogących wyrządzić istotną szkodę interesom państwa polskiego, czyli przestępstwo tzw. szeptanki, był podstawą wyroków karnych np. za przekazywanie wiadomości z zachodnich mediów i opowiadanie dowcipów politycznych.

• Ważne były dekrety z 1945 r. o postępowaniu doraźnym oraz o Komisji Specjalnej do Walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym – charakter pozasądowego organu orzekającego, szerokie kompetencje. Przepisy dekretu z 1946 r. o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego, działały wyłącznie wstecz, umożliwiały karalność legalnych przed 39 rokiem działań politycznych, obowiązywał do 1969 r. Sankcje karne zawarte były też w ustawach nie mających charakteru prawnokarnego np. dekret o ochronie wolności sumienia i wyznania (karalność za nadużywanie wolności religijnej w celach wrogich ustrojowi!! [ale jaja]).

• W 1950 r. powołano tzw. sekcję tajną w sądownictwie powszechnym, w sprawach karnych, mającą orzekać w trybie specjalnym sprawy polityczne, szczególnie groźne dla bezpieczeństwa państwa – postępowanie tajne, rozprawy w więzieniu, brak prawa do obrony, brak zasady domniemania niewinności, orzekano zgodnie z dyrektywami organów bezpieczeństwa, stosowano tortury w celu przyznania do winy (!!). W specjalny sposób przygotowywano też kadry dla sądów i prokuratury, stosowano tryb nadzwyczajny – 6-miesięczne kursy prawnicze albo 2-letnią szkołę.

W latach 1944-56 wykonano około 3.000 wyroków śmierci, z czego znikomy procent dotyczył przestępstw pospolitych.

Pierwszy projekt kodeksu karnego w PRL opublikowano w 1951 r. oparty na doktrynie radzieckiego prawa karnego, całkowicie pomijał prawa obywateli, innych ni9 społeczne typów własności. Nie został przyjęty. Równie9 druga i trzecia próba przygotowania projektu kodeksu zakończyła się niepowodzeniem. Czwarty projekt został przyjęty przez Sejm w kwietniu 1969 r. Uchwalono te9 kodeks postępowania karnego i kodeks karny wykonawczy. Aktualnie obowiązuje kodeks z 1997 r

.

35. INSTYTUCJE PRAWA cywilnego i handlowego. Proces cywilny

4. PRAWO OSOBOWE

4.1 Zdolność prawna

Zdolność prawna (podmiotowość prawna) przysługuje jednostce z chwilą urodzenia, oznacza możność bycia podmiotem praw i obowiązków.

W feudalizmie nie zawsze rozpoczynała się z urodzeniem i kończyła ze śmiercią. Wymagane były elementy dodatkowe: okazanie nowonarodzonego dziecka domownikom i członkom rodziny, podniesienie przez ojca, a nawet wydanie przez dziecka głosu. Oznaczały symboliczne uznanie przez ojca, miały uzasadnienie w ograniczeniu zdolności prawnej przez ułomnych. Koniec zdolności prawnej mogła nastąpić z chwilą śmierci lub tzw. śmierci klasztornej (wstępując do klasztoru, tracąc nazwisko i zdolność dziedziczenia) lub śmierci cywilnej (pozbawienie podmiotowości w wyniku wyroku sądowego, w postaci „wywołania” np. wygnanie, banicja, infamia). Zdolność prawna przysługiwała wolnemu, krajowcowi, zdrowemu, w ramach równych mu statusem prawnym (w ramach stanu).

W wyniku ograniczenia zdolności występowały:

• zdolność względna – powszechna, wynikająca z przynależności stanowej i ograniczona tylko do tego stanu (nie można dziedziczyć po osobie stanu wyższego lub opiekować się taką osobą)

• zdolność częściowa (niepełna) – ograniczała pewne sfery stosunków np. możność bycia dziedzicem lub właścicielem ziemi, ograniczenia dotyczyły duchownych (nie mogli być właścicielami nieruchomości na których ciążył obowiązek służby wojskowej)

• całkowita niezdolność – najrzadsza, występowała tylko we wczesnym średniowieczu, polega na

nieposiadaniu w ogóle podmiotowości prawnej, obejmowała ludność niewolną, cudzoziemców, obcych. Ograniczenia zdolności prawnej: niewola, obce pochodzenie, zdrowie i cześć, przynależność stanowa i wyznanie.

Niewola – istniała tylko w Europie średniowiecznej, ograniczała albo pozbawiała zdolności prawnej, obejmowała jeńców wojennych, chłopów (utracili wolność np. za długi). Zjawisko zanikło w Europie zachodniej w X w. w Polsce do końca XIII w.

Obce pochodzenie – obcy postrzegani byli z nieufnością, obawą, niechęcią, zarówno w społecznościach wiejskich jak i miejskich. Dłużej niż niewola ograniczało zdolność prawną.

Prawo gościnne – ochrona cudzoziemców, opieka przez goszczącego. Przejawem wrogości było np. pobawienie wolności rozbitków wyrzuconych na brzeg. W prawie miejskim wprowadzano ograniczoną zdolność prawną, a z czasem równoprawność. Powszechne było ograniczenie w nabywaniu nieruchomości (dóbr ziemskich) oraz ograniczenie prawa dziedziczenia (jeśli nie posiadali dziedzica nie cudzoziemca, majątek stawał się własnością władców). Osobną kategorię stanowili Żydzi – w stosunkach wewnętrznych podlegali prawom wyznaniowym, w zewnętrznych, byli chronieni przez ustawodawstwo władców, parlamentów, władz miejskich. Żydów obowiązywał zakaz posiadania i nabywania nieruchomości (mogli nabywać jedynie w specjalnych dzielnicach – gettach).

Zdrowie – ograniczeniem zdolności mogło być zarówno zdrowie psychiczne jak i fizyczne. W średniowieczu ułomności fizyczne ograniczały lub pozbawiały zdolności prawnej. Choroby psychiczne mogły być przyczyną niezdolności lub zmniejszenia, w zakresie stosunku lennego i prawa spadkowego, dziedziczenia. Za chorobę psychiczną uznawano też marnotrawstwo oraz „opilstwo”.

Cześć – znacząco ograniczała podmiotowość, pojęcie czci oznaczało posiadanie dobrego imienia, brak czci mógł być następstwem pozycji osobistej (urodzenia poza małżeństwem, wykonywaniem niektórych zawodów) lub postępowania (które spowodowało skazanie na karę hańbiącą).

Urodzenie poza małżeństwem – wywoływało skutki w sferze prawa publicznego i prywatnego, dzieci takie uznawane były za zrodzone w związku grzesznym (przenikanie kategorii teologicznej do prawa świeckiego), ograniczenia wyrażały się w braku prawa do nazwiska ojca, zdolności dziedziczenia po rodzicach.

Zdolność prawną ograniczało też wykonywanie niektórych zawodów (hańbiących i brudnych – związanych z obcowaniem z krwią i nieczystościami) ale też brakiem stałego miejsca zamieszkania. Należały do nich zawody: kat, czyściciel ulic, hycel. W Polsce zakazywano szlachcie wykonywania zawodu rzemieślnika i handlu detalicznego. Występowała też kategoria ludzi „luźnych” (zwanych też hołotą) – nie osiadłych i nie mających zatrudnienia. W przypadku skazania za popełnienie niektórych przestępstw groziła utrata czci (a więc również ograniczenie zdolności prawnej) – dotyczyło to zwłaszcza kary wygnania, wykluczenia ze społeczności. Czynnikiem ograniczającym (w dobie nowożytnej) mogła być religia – heretyków pozbawiano zdolności prawnej już od średniowiecza, a wyznawców innych religii obowiązywał zakaz małżeństw z katolikami. W kodeksach cywilnych współczesnych zdolność prawna jest jednolita dla wszystkich obywateli i obowiązuje od urodzenia. Rytuały zostały zastąpione rejestracją w aktach stanu cywilnego. Utrata następuje z chwilą śmierci lub uznania za zmarłego. Kodeksy cywilne wiązały zdolność prawną z obywatelstwem, przyjmując zasadę wzajemności wobec cudzoziemców (otrzymywał prawa cywilne w takim zakresie w jakim jego państwo przyznawało je obywatelom tego kraju).

4.2 Zdolność do czynności prawnych

a) Epoka feudalna

Zdolność do czynności prawnych to możliwość podejmowania działań wywołujących skutki prawne w postaci nabywania praw i zaciągania zobowiązań. W prawie feudalnym zdolność ta była zbliżona do rozwiązań rzymskich i współczesnych.

Ograniczenia zdolności: wiek, płeć i zdrowie. Pełną zdolność mieli pełnoletni i zdrowi mężczyźni.

Wiek – nie ustalano jednolicie granic wieku, kryteria dojrzałości psychicznej i fizycznej określano kazuistycznie, odmiennie w różnych prawach stanowych. W średniowieczu występował okres nieletniości i pełnoletniości (2-etapowe dochodzenie do pełnej zdolności). Prawo nowożytne znało kategorię dzieci do lat 7, które w ogóle nie miały zdolności. W okresie rodowo-plemiennym pełnoletni był mężczyzna zdolny do posługiwania się bronią. Polskie prawo ziemskie z XVIII w. ustalało pełnoletniość na 25 lat (mężczyźni) i 24 lata (kobiety). Zdolność ograniczała też starość (wymagana opieka lub kuratela)

Płeć – poważny element ograniczający zdolność. W okresie średniowiecza ograniczenie kobiet wynikało z niezdolności do władania bronią. Największe ograniczenia dot. panien i mężatek.

Zdrowie – ograniczeniem mogło być zdrowie fizyczne oraz psychiczne (jak dzisiaj), oceny zdrowia dokonywano przez oględziny. Zdrowia fizycznego wymagano (średniowiecze) np. dla ważności testamentu. Osoby chore psychicznie pozostawały pod opieką, nie mogły dokonywać żadnych ważnych oświadczeń woli.

b) Państwo kapitalistyczne

W XIX w. zdolność do czynności prawnych, jednolita dla wszystkich obywateli, oparta na równości wobec prawa, podlegała 3 ograniczeniom: wiek, płeć, zdrowie psychiczne, dodatkowo mogły ograniczać: marnotrawstwo, opilstwo oraz wyznania. Pełną zdolność miała osoba pełnoletnia (20 lub 21 lat).

Zasada równości prawa podlegała ograniczeniom: kobiety i dzieci pozamałżeńskie.

Upośledzenie kobiet w sferze praw cywilnych – występowało we wszystkich kodeksach (XIX w.) dotyczyło zwłaszcza mężatek, występowało w sferze władzy rodzicielskiej, a także w fakcie że mąż był przedstawicielem żony. Męża nie dotyczyły żadne ograniczenia.

Dzieci pozamałżeńskie – w XIX i XX w. powrócono do tendencji niesprawiedliwych w prawie cywilnym, kodeks francuski wyróżniał: dzieci naturalne (urodzone w związku ludzi wolnych) oraz dzieci zrodzone w związkach cudzołożnych i kazirodczych (jeden chociaż rodzic pozostawał w związku małżeńskim).

Wyznanie – ograniczenie ze względu na wyznanie przewidywał tylko austriacki kodeks ABGB, zabraniał małżeństw chrześcijan z niechrześcijanami, z Żydami wymagało zgody władz, podstawą wydziedziczenia dziecka było porzucenie wiary chrześcijańskiej.

Szczególnym przykładem łamania zasady równości były ustawy norymberskie (III Rzesza) realizujące nazistowskie idee rasowe.

4.3 Osoba prawna

Osoba prawna (współcześnie) to osoba niefizyczna, posiadająca zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych, współcześnie instytucja życia publicznego, gospodarczego lub politycznego. Pojęcie to powstało w XIX w., a kategoria taka występowała już w średniowieczu.

W epoce feudalnej nie odróżniano osoby prawnej prawa publicznego (np. Skarb Państwa) i prawa prywatnego (np. spółka). Najwcześniej funkcjonującymi osobami prawnymi były instytucje kościelne – klasztory, przytułki, biskupstwa. (mogły zawierać umowy, nabywać nieruchomości). Kanoniści (średniowiecze) rozróżniali zakłady (Kościół i jego instytucje, powstawały z woli jego założycieli, a więc Boga) oraz korporacje (powstające z woli członków). Koncepcję korporacji rozwinęli legiści, a osobowości spółek włoscy komentatorzy. Do XVII wieku podstawową koncepcją osoby prawnej była tzw. teoria fikcji (w życiu społecznym funkcjonują zarówno realne jednostki jak i ich związki, zbiorowości które mają osobowość prawną). Landrecht pruski z XVIII w. normował status ró9nych osób prawnych – towarzystw ale i „osób moralnych”.

Prawo burżuazyjne podchodziło krytycznie do osoby prawnej, jako przejawu ograniczania praw jednostki. We francuskim Code civile w ogóle nie wprowadzono osoby prawnej.

W państwie kapitalistycznym znacznie zwiększyła się liczba osób prawnych. Jednocześnie rozwijano teorię fikcji – jednostka jako jedyny realny podmiot prawa, a inne podmioty działają na podstawie fikcji prawnej. Osoba prawna jest więc tylko konstrukcją normatywną, środkiem techniki prawnej, który ma służyć do ochrony interesów podmiotów innych niż jednostka.

Zupełnie inna była teoria organiczna która zakładała, że osoba prawna jest organizmem mającym realny charakter, ukształtowany na wzór organizmu rzeczywistego, biologicznego (stąd nazwa).

• W prawie XX w. istnieją dwa sposoby regulacji osobowości prawnej:

• jedna definiuje ją przez podanie ogólnych cech instytucji

• druga nie formułuje definicji, wskazuje typy osób prawnych albo indywidualne organizacje które wyposaża w osobowość prawną (np. w polskim kodeksie cywilnym).

Wyróżnia się też dwa typy osobowości prawnej: korporacyjny i fundacyjny.

Istnieją też dwa sposoby tworzenia osób prawnych:

• koncesyjny (starszy, znany ju9 w feudalizmie) wymaga zgody (koncesji) organu państwa

• rejestracyjny nie wymaga zezwolenia, ustawy określają wymogi niezbędne do powstania osoby prawnej, np. wpis do rejestru prowadzonego przez sąd

Prawo socjalistyczne stworzyło konstrukcję osoby prawnej w odniesieniu do przedsiębiorstw państwowych – miały niepełną osobowość prawną (nie miały pełnych zdolności do czynności prawnych).

5. PRAWO RODZINNE

W epoce feudalnej nazywane familijnym, kształtowane przez obyczaj i zwyczaje, przez prawo zwyczajowe i ustawodawcę. Stanowiły je wszystkie wyznania, szczególnie kościół katolicki, a w zakresie prawa majątkowego i opiekuńczego – państwo.

Ze względu na przedmiot regulacji, prawo rodzinne tworzą: prawo osobowe i majątkowe małżeńskie, prawo normujące stosunki w rodzinie (zwane przepisami filiacyjnymi).

Laicyzacja prawa osobowego małżeńskiego staje się tendencją powszechną, początkowo prawo kanoniczne współistniało ze świeckimi regulacjami, ale już ustawodawstwo rewolucji francuskiej zupełnie zerwało to współistnienie.

Najważniejszą instytucją prawa rodzinnego jest małżeństwo (w europejskiej kulturze prawnej, związek kobiety i mężczyzny), wielożeństwo występowało w czasach przedchrześcijańskich (np. u Germanów). Prawo małżeńskie można podzielić na:

• osobowe, regulowało warunki i formę zawierania i rozwiązywania małżeństwa, a także stosunki osobiste między małżonkami, (w epoce feudalnej miało charakter wyznaniowy – tworzone było przez związki wyznaniowe dla swoich członków)

majątkowe, które stanowiły domenę prawa świeckiego, najpierw zwyczajowego później tworzonego przez władze.

5.1 Małżeńskie prawo osobowe

a)Epoka feudalna

Najstarszy to system świecki, funkcjonujący bez udziału władzy (średniowiecze przed chrześcijaństwem). Drugi to system wyznaniowy, oparty na przepisach prawa kanonicznego i jurysdykcji sądów kościelnych, a także osoby system dla wyznawców islamu oraz Żydów. Cechy charakterystyczne: wyłącznie wyznaniowe pochodzenie przepisów oraz forma zawarcia związku (bez udziału państwa).

Trzeci (od XVIII w.) to system mieszany, prawo tworzyło państwo, forma zawarcia zależała od wyznania małżonków, sądownictwo sprawowane przez państwo ale i przez sądy wyznaniowe.

• Proces laicyzacji rozpoczęła reformacja. W XVIII w. wykształcił się nowoczesny system mieszany – normy stanowiło państwo (władca), forma zawierania była wyłącznie wyznaniowa, jurysdykcję sprawowały sądy państwowe. System ten powodował kolizję między prawem świeckim a wyznaniowym, dopuszczano moc obowiązującą prawa kanonicznego, które było sprzeczne z prawem państwa (np. w kwestii wieku).

Formy zawarcia małżeństwa:

• porwanie (w epoce feudalnej), a o istnieniu małżeństwa decydowało faktyczne współżycie, (praktyk takich zakazywały np. leges barbarorum).

• umowa kupna kobiety (wczesne średniowiecze) – pomiędzy mężczyzną mającym władzę (najczęściej ojciec) a kandydatem na męa, dochodziła do skutku przez przekazanie jej przedmiotu (charakter realny). W okresie późniejszym umowa miała charakter umowy formalnej, uroczystą i rozbudowaną. Ustalano cenę kupna, wpłacano zadatek, ustalano termin ślubu. Przedmiotem umowy była nie kobieta ale władza nad nią. Rozwiązanie małżeństwa następowało z chwilą śmierci małżonka, przewidywano też rozwiązanie za zgodą małżonków lub z woli męża

• ustanowienie przez Kościół (istnieje do dziś), prawo kanoniczne podkreślało nierozerwalność małżeństwa, które miało charakter sakramentu (łaski Bożej), wprowadzono zakaz wielożeństwa oraz małżeństwa z osobami spokrewnionymi, istotną zmianą było przyznanie oświadczeniu woli kobiety takiej samej wartości jak oświadczeniu mężczyzny. Forma zawarcia została unormowana w XIII w. przez synod laterański – sakramentu udzielali sobie nupturienci w obliczu Kościoła, w obecności świadków, po 3krotnych zapowiedziach. Katalog przeszkód zawarcia był szeroki, a zawarcie z naruszeniem przeszkód zrywających powodowało jego nieważność. Przeszkodami zrywającymi były: bigamia, pokrewieństwo w linii prostej i bocznej, pokrewieństwo duchowe (między rodzicami chrzestnymi i chrześniakami) i sztuczne (adoptowani i adoptujący) a także śluby zakonne. Różnica stanu nie była przeszkodą. Przeszkody wzbraniające nie powodowały nieważności zawarcia małżeństwa (np. wiek)

Prawo kanoniczne uznawało nierozerwalność małżeństwa, dopuszczano tylko możliwość unieważnienia. Jurysdykcja w sprawach mał9eńskich osobowych należała wyłącznie do sądów kościelnych.

• Dekret Tametsi (XVI w.) wprowadził zasadę, iż niedochowanie kanonicznej formy małżeństwa powoduje jego nieważność. Małżeństwo miało być zawierane w obliczu Kościoła, ze złożeniem ślubów miłości i wierności, w obecności 2 świadków, poprzedzone 3 zapowiedziami, oraz egzamin ze znajomości katechizmu. Poszerzono listę przeszkód zrywających: różnica wiary, brak chrztu, porwanie kobiety. Unormowano instytucję separacji „od stołu i od łoża” – osobne zamieszkanie, bez prawa zawarcia nowego małżeństwa. Szlachta w Polsce wywalczyła zwolnienie z zapowiedzi i możliwość zawarcia małżeństwa w domu.

Prawo feudalne niechętnie odnosiło się do ponownego małżeństwa wdów – obowiązek zapłaty rodzinie zmarłego przy ponownym zamęściu wdowy, długi okres żałoby.

• We Francji Ludwik XVI wprowadził śluby cywilne dla protestantów, udzielane przez sędziów albo księży jako urzędników stanu cywilnego.

Kościół w Anglii stosował przedtrydeńskie prawo małżeńskie, a później zastąpił je ustawami parlamentu. Funkcjonowały sądy kościelne, pojawiły się też rozwody udzielane przez parlament. W XIX w. uchwalono ustawę o rozwodzie, orzekanym przez sądy państwowe, a kościelne mogły orzekać tylko o nieważności.

b) Państwo kapitalistyczne

W okresie od XVIII do XX w. funkcjonowały 3 typy osobowego prawa małżeńskiego: laicki, wyznaniowy i mieszany.

Typ laicki – zrealizowany przez ustawodawstwo we Francji, podporządkowało sferę prawa małżeńskiego prawu cywilnemu. Pierwsze śluby cywilne pojawiły się w XVI w. w Holandii. Małżeństwo było umową cywilną, zawieraną przed urzędem stanu cywilnego, przez pełnoletnich (po 21 roku), zakazano tylko małżeństw między rodzeństwem. Rozwód mógł być orzekany również przez urzędnika stanu cywilnego, po nieskomplikowanym postępowaniu, a katalog przyczyn był bardzo szeroki. Pełna laicyzacja nastąpiła też w państwach niemieckich w XIX w.

Typ mieszany – wprowadzony najwcześniej w Austrii i Prusach w drugiej połowie XVIII w., funkcjonuje również dziś w Polsce. Występował w 2 odmianach: typ starszy przewidywał że prawo osobowe małżeńskie podlega prawu cywilnemu stanowionemu przez państwo, jurysdykcję stanowią świeckie sądy cywilne, wprowadzał możliwość zawarcia tylko w formie przewidzianej przez prawo wyznania małżonków. Wariant drugi, polegał na możliwości wyboru formy zawarcia mał9eństwa (świecki czy wyznaniowy).

Typ wyznaniowy – polegał na przejęciu przez ustawodawstwo państwa norm praw wyznaniowych i wyłącznej jurysdykcji sądów wyznaniowych. Funkcjonował w Rosji i na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego. Zakazywano małżeństw chrześcijan z niechrześcijanami, uprzywilejowano prawosławie.

5.2 Prawo majątkowe małżeńskie

Majątek małżonków obejmował rzeczy wnoszone przez męża i żonę, tworzył go też dorobek (majątek powstały w czasie małżeństwa). Na mienie składały się:

• nieruchomości i rzeczy ruchome stanowiące własność męża

• wyprawa, ruchomości wnoszone przez żonę, posag żony, czasem tzw. podarek poranny

Wyprawa – przedmioty osobistego użytku i przedmioty wyposażenia domowego, wysokość jej określało prawo częściej wynikała z umowy. Wyprawa należała do stałych elementów stosunków rodzinnych jeszcze w XIX i XX w.

Podarek poranny – prezent dla żony, ofiarowywany po nocy poślubnej (jako cena za utracone dziewictwo). Posag – wnoszony przez żonę, pieniądze, ruchomości, nieruchomości. W prawie feudalnym posag był częścią majątku jaki przypadał córce po rodzicach. Prawo zezwalało na pozbawienie spadku jeśli zawarła małżeństwo bez zgody rodziców. Po śmierci żony, jeśli nie posiadali dzieci, majątek wracał do jej rodziców.

Wiano – pieniądze albo nieruchomości, które kobieta otrzymywała od męża jako zabezpieczenie na wypadek jego śmierci. Po bezpotomnej śmierci męża, wiano wracało do rodziny męża.

• Regulacja stosunków majątkowych między małżonkami była bardzo zróżnicowana (np. w Rzeszy istniało ponad 200 różnych odmian tego prawa).

Istniały trzy podstawowe odmiany:

• odrębność (rozdzielność) majątku męża i żony, zarząd całością sprawował mąż. Majątek wnoszony pozostawał własnością wnoszących, ale wszystkie czynności wykonywał mąż, z wyłączeniem wyprawy, a czynności związane z rozporządzeniem nieruchomościami dla swej ważności wymagały zgody żony

• wspólność majątkowa, obejmowała cały majątek zarówno wnoszony jak i dorobek, zarząd sprawował mąż ale do rozporządzania nim wymagana była zgoda żony. Jeśli posiadali dzieci, dziedziczyły one na równi z pozostałym małżonkiem (po połowie),

• ograniczona wspólność majątkowa, występowała w prawie feudalnym w 3 odmianach: 1) ograniczona do ruchomości wniesionych do małżeństwa, dochodów z własnych nieruchomości oraz całego majątku nabytego w czasie małżeństwa, 2) tylko majątek dorobkowy stanowił wspólność majątkową, 3) wspólnotę stanowiły tylko ruchomości, wniesione i nabyte w czasie jego trwania. Majątkiem zarządzał mąż, wymagana zgoda żony do dysponowania nieruchomościami.

• W XIX i XX w. przepisy majątkowe były rozbudowane i podlegały swobodzie umownego określania przez małżonków. Wyróżnić można ustrój ustawowy (w przypadku braku umownego ustalenia stosunków) oraz ustrój umowny, dowolnie modyfikowany przez strony.

• W państwach kapitalistycznych stosunki majątkowe małżeńskie opierały się na zwierzchnictwie męża i były normowane szczegółowo w kodeksach. Dominowały stosunki umowne nad ustawowymi, ponieważ przepisy mogły być zmieniane w drodze umów.

• W XIX i XX w. występowały dwa zasadnicze systemy majątkowe małżeńskie: ustawowej wspólności, rozdzielności, a także system pośredni mieszany. Wspólność ustawowa obejmowała cały majątek nabyty, a zarząd i dysponowanie przysługiwał mężowi. W systemie rozdzielności majątek wniesiony i nabyty stanowił własność małżonków ale zarządzał mąż. W późniejszym okresie ograniczono zarząd, wyłączając majątek żony nabyty.

Intercyza – umowa, mająca rodowód feudalny, zawierana w obecności rejenta, zwykle przez rodziców, długie negocjacje, bardzo szczegółowa.

• Projekt opracowany przez Komisję Kodyfikacyjną zakładał całkowite równouprawnienie, z podziałem dorobku, każdy mógł rozporządzać i zarządzać własnym dorobkiem .Projekt nie wszedł w życie.

W większości ustawodawstw XX w. małżonkowie mogli regulować stosunki majątkowe w drodze umowy (intercyzy), w sposób odmienny od przyjętego w ustawie. Małżonkowie mogą więc rozszerzyć wspólnotę, ograniczyć ją, ustanowić rozdzielność, rozdzielność z wyrównaniem dorobków, a zarząd wykonywany jest na równych zasadach przez męża i żonę.

5.3 Stosunki osobiste w rodzinie

Rodzinę w XIX i XX w. cechował patriarchalizm, dominacją męża nad żoną i ojca nad dziećmi, zarówno w sferze majątkowej jak i osobistej. Władza męża poparta była prawem do separacji, czy nawet korzyści finansowej np. w przypadku zdrady żony. Wymagana była też zgoda ojca na małżeństwo dzieci.

W XVIII i XIX w. silna była też władza ojcowska wobec dzieci, W Landrechcie pruskim mógł on stosować środki karności domowej. Stosunki filiacyjne w XIX w. (między rodzicami a dziećmi) również były patriarchalne, w trakcie małżeństwa władzę rodzicielską sprawował ojciec (w razie „ważnych powodów do niezadowolenia” mógł żądać od sądu zamknięcia dziecka w miejscu odosobnienia. Praktyki te zanikały na początku XX w.

W XIX w. zwiększyła się ingerencja państwa w sferę stosunków rodzinnych, łącznie z prawem pozbawienia władzy rodzicielskiej w przypadku dręczenia dzieci lub zaniedbywania, a także kontrola społeczna rad opiekuńczych kontrolowanych przez sąd (kontrolowały majątek dzieci i sposób sprawowania opieki). Pełną likwidację patriarchalnych stosunków w rodzinie zlikwidowało ustawodawstwo porewolucyjnej Rosji i prawo rodzinne państw demokracji ludowej po II wojnie.

6. PRAWO RZECZOWE

Prawo rzeczowe reguluje społeczne formy korzystania z rzeczy, jego specyfiką jest charakter prawa zawsze bezwzględnie obowiązującego, skutecznego wobec wszystkich osób trzecich, ponieważ wszystkie mają obowiązek zaniechania działań naruszających te prawa.

6.1 Własność

a) Epoka feudalna

Podstawowym prawem rzeczowym jest własność, a jej przedmiotem są rzeczy. We wczesnym prawie feudalnym rzecz definiowana była wąsko, obejmowała przedmioty materialne, istniejące realnie. W średniowieczu rozszerzono definicję o rzeczy niezmysłowe.

Z prawa rzymskiego przejęto podział na rzeczy ruchome i nieruchome. Najważniejszą rzeczą nieruchomą była ziemia. Nieruchomości w feudalizmie definiowano szerzej niż obecnie, były nimi nie tylko ziemia ale również tzw. nieruchomości unieruchomione, mające większą wartość, nie mogące się spalić (np. niezżęte zboże, nieścięte drzewa, kosztowne przedmioty). Ważnym podziałem rzeczy nieruchomych jest podział na: dobra dziedziczne i nabyte.

• Najważniejszym prawem rzeczowym było prawo własności. Prawo feudalne nie odróżniało (jak współcześnie) własności od posiadania, każde władztwo nad rzeczą traktowano jako własność. Prawo własności na ziemiach polskich powstało w XII i XIII wieku. Z prawem własności wiązały się uprawnienia do czerpania pożytków i dysponowania. Podstawową cechą feudalnej własności ziemi był jej podzielony charakter, polegający na podziale praw właścicielskich między dwa podmioty – właściciela zwierzchniego i podległego, co odpowiadało faktycznym stosunkom gospodarczym na wsi (chłop poddany gospodarował na ziemi feudała), a tak9e stosunkom lennym (łączącym wasala z seniorem). Według św. Tomasza z Akwinu, własność wynika z praw natury, ale winna być połączona z również naturalnymi obowiązkami, a zysk winien mieć charakter godziwy.

6.2 Ograniczenia prawa własności ziemi

Feudalna własność ziemi podlegała ograniczeniom (głównie z powodu traktowania jej jako dobra wspólnego rodziny). Najstarsze ograniczenia polegały na obowiązku zgody krewnych na jej alienację, zwłaszcza na sprzedaż, brak zgody powodował nieważność umowy. Początkowo ograniczenia dotyczyły zarówno dóbr dziedzicznych jak i nabytych, później tylko dziedzicznych.

Prawo bliższości, wyłączało własność osób obcych w przypadku istnienia krewnych, obejmowało wszelkie wypływające z pokrewieństwa uprawnienia, które ograniczały swobodę alienacji. Istniało w dwóch odmianach: retraktu i pierwokupu. Retrakt polegał na prawie krewnych do odkupienia sprzedanej obcemu nieruchomości w ustalonym terminie za sumę zapłaconą przez nabywcę.

Prawo pierwokupu dawało krewnym pierwszeństwo kupna nieruchomości od jej właściciela i dopiero brak woli kupna i nieskorzystanie z prawa umożliwiał właścicielowi swobodną sprzedaż. Do ograniczeń należała też instytucja niedziału rodzinnego, polegająca na istnieniu wspólnoty własnościowej, wszyscy jego uczestnicy byli właścicielami całości nieruchomości, ponosząc solidarną odpowiedzialność z tytułu zobowiązań. Współwłaścicielami mogli być ojciec i syn lub bracia.

Do ograniczeń „państwowych” należały regalia, monopol panującego na pewne korzyści, np. polowania na niektóre gatunki zwierząt, ale również regalia górnicze, które dawały władcy wyłączne prawo korzystania z kopalin.

Ograniczenia sąsiedzkie, związane były np. z zakazem budowy na określoną odległość od granicy nieruchomości sąsiada, prawem sąsiada do zbioru owoców które spadły na jego grunt. Własność nieruchomości w miastach podlegała mniejszym ograniczeniom. Kodeksy XVIII wieczne nie wprowadziły uniwersalnej rzymskiej konstrukcji prawa własności, utrzymując własność podzieloną.

Formy obrotu prawnego

Prawo feudalne, podobnie jak rzymskie, znało dwie formy nabycia własności:

• nabycie pierwotne - miało miejsce gdy nabywca nie wywodził swego uprawnienia od innej osoby, mogło polegać na zawłaszczeniu, znalezieniu, zdobyciu łupu wojennego, nabyciu ziemi przez uprawę gruntów niczyich

• nabycie pochodne – przeniesienie praw z jednej osoby na drugą, w formie: umowy sprzedaży, zamiany lub

darowizny

Przenoszenie własności nieruchomości było bardziej sformalizowane niż w przypadku ruchomości. Umowy przenoszące własność nieruchomości składały się z dwóch czynności prawnych:

• wykazanie woli przeniesienia prawa, przejawem zewnętrznym były formułki np. wręczenie symbolu rzeczy (garści ziemi)

• faktyczne przeniesienie posiadania, przejawiało się np. obejściem ze świadkami całego kupowanego obszaru lub ucztowaniem ze świadkami. Czynności te miały utrwalić w pamięci fakt zakupu, gdyż nie

znano formy pisemnej aktu sprzedaży

Forma pisemna transakcji ziemią kształtowała się powoli, dokumenty miały tylko charakter poświadczeń.

Obrót rzeczami ruchomymi był znacznie prostszy. Umowy miały charakter realny, zawierano je w formie ustnej.

W prawie nowożytnym uproszczono formalistykę umów przeniesienia własności nieruchomości w związku z powstawaniem nowych sposobów zabezpieczenia obrotu. Rozpowszechniły się księgi urzędowe do których wpisywano transakcje nieruchomościami.

6.3 Ograniczone prawa rzeczowe

Były to cudze prawa rzeczowe ograniczające nieruchomość, powstające z mocy prawa (trwałe) albo w wyniku umowy (ograniczone w czasie).

Służebności, dotyczyły ziemi, uprawniony do służebności gruntowych miał prawo do pewnych działań i czynności na cudzej rzeczy, np. prawo kobylego pola, dające uprawnionemu wolność wypasu kobył ze źrebakami na cudzej łące.

Renty (czynsze), stanowiły dochody z nieruchomości, które właściciel zobowiązany był płacić uprawnionemu. Początkowo miały charakter wieczysty. Prawo wykupu powodowało wygaśnięcie renty. Kupno dożywotniej renty było zabezpieczeniem na starość (prototyp współczesnej emerytury).

Zastaw, zabezpieczał długi szlachty na jej nieruchomościach. Prawo feudalne znało zastaw nieruchomości użytkowych, polegające na przeniesieniu prawa posiadania i użytkowania na zastawnika, oraz zastaw bezużytkowy, bez dzierżenia nieruchomości przez pożyczkodawcę.

Zastaw bezużytkowy na nieruchomości nazywany hipoteką ustanawiano w drodze umowy, miał zawsze charakter terminowy.

Polska regulacja prawa hipotecznego (z XVI w.) zawierała zasady: zasadę pierwszeństwa, jawności ksiąg, dobrej wiary i szczegółowości. Zasada pierwszeństwa przewidywała, że w przypadku wielości zastawników pierwszeństwo zaspokojenia roszczeń miał ten który pierwszy dokonał wpisu hipoteki do ksiąg sądowych. Księgi sądowe były jawne, oparte na zasadzie zaufania do wpisów które posiadały (współcześnie: rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych). Zasada szczegółowości polegała na dokładnym określeniu nieruchomości na której ustanowiono hipotekę.

b) Państwa konstytucyjne

Szczególne znaczenie dla prawnego ujęcia własności w XIX i XX w. miała Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. Własność prywatna została zaliczona do przyrodzonych i niezbywalnych praw naturalnych. Ustawodawstwo doby rewolucji uznało własność rolną za wolną od praw feudalnych – przyznano dzierżawcą ziemi prawo własności. Likwidacja feudalnych ograniczeń własności ziemi oraz własności podzielonej, nastąpiła w XIX w. (we Francji w XVIII w.) poprzez reformy uwłaszczeniowe.

Własność traktowano jako prawo podmiotowe jednostki i definiowano w sposób dwojaki – pozytywny (wyliczający uprawnienia właściciela) oraz negatywny (wskazujący granice prawa). Nieograniczone i indywidualistyczne prawo własności podlegało pewnym ograniczeniom, które wyraźnie wzrosły w prawie XX wieku. Do wczesnych ograniczeń należały:

• wywłaszczenie, za odszkodowaniem, dokonywane ze względu na dobro publiczne

• służebności gruntowe

• zakaz wykonywania prawa w sposób naruszający interesy innych osób albo ustawy

6.4 Ograniczenia wolności własności

Przepisy kodeksów cywilnych pod koniec XIX w. trzeba było dostosować do nowych warunków np. planowania przestrzennego miast, rozbudowy dróg i kolei. Dostosowywanie to realizowano różnymi metodami, najwcześniej poprzez orzecznictwo sądów – syntetyczne sformułowania dawały możliwość przypisywania przepisom nowego znaczenia.

Inny sposobem dostosowywania przepisów było nowelizowanie ustaw, zmniejszanie dowolności wykonywania prawa własności oraz wprowadzenie zakazu takiego wykonywania prawa własności które szkodziłoby innym. Trzecim sposobem było ustawodawstwo pozakodeksowe, zwłaszcza administracyjnoprawne, umożliwiające ingerencję państwa w stosunki własnościowe.

Umiarkowany program przemian (koniec XIX w. i XX w.) zakładał reformę prawa własności, zwiększenie roli pierwiastka społecznego, pojmowanego jako interes wspólny, ogólny, a także postulat ochrony jednostki słabszej. Postulaty takie wyrażała nauka Kościoła. Podstawą poglądów Kościoła był noetomiz – własność prywatna stanowiła nietykalne prawo jednostki o charakterze naturalnym, a łagodzeniu różnic społecznych i dysproporcji majątkowych miał służyć solidaryzm społeczny. Encykliki papieży stały na stanowisku że naturalny porządek, stworzony przez Boga, wymaga istnienia własności prywatnej, ale naturalne prawa właściciela muszą współistnieć z naturalnymi jego obowiązkami. Prawo własności ma więc podwójny charakter – indywidualny i społeczny.

7. PRAWO ZOBOWIĄZAŃ

a) Epoka feudalna

W epoce feudalnej najlepiej rozwinęło się prawo zobowiązań w systemie prawa miejskiego. Cechowało je (początkowo) rozdzielenie długu od odpowiedzialności, ponieważ istniały długi które nie pociągały obowiązku świadczenia wobec dłużnika. Ewolucja prawa zobowiązań doprowadziła do połączenia długu z odpowiedzialnością, a zastaw i rękojmia stały się dodatkowe. Zobowiązania powstawały z deliktów (czynów niedozwolonych) oraz z umów. Występowały umowy:

• realne, starsze, w sposób nieskomplikowany, przez wręczenie i przyjęcie rzeczy,

• formalne, treścią było świadczenie dłużnika w przyszłości, powstawało przez wręczenie symbolicznego zakładu np. garści ziemi, części uzbrojenia, albo złożeniu uroczystego przyrzeczenia,

• konsensualne, w państwach o silnym wpływie prawa rzymskiego, opierały się na zwykłym porozumieniu (w polskim prawie ziemskim nie odgrywały większej roli)

O ważności umowy przesądzało utwierdzenie poprzez: przysięgę, zwyczaj ucztowania ze świadkami zawarcia umowy. Sposobami umacniania umowy (gwarancja spełnienia świadczenia przez dłużnika) był zastaw i rękojmia.

• Rozwojowi prawa zobowiązań sprzyjało dokonane przez komentatorów unowocześnienie rzymskiego prawa spółek. Katalog umów był dość wąski: umowa kupna-sprzedaży, darowizny, zamiany, dzierżawy, pożyczki. Prawo kanoniczne zabraniało pożyczek dla zysku, co zaczęło utrudniać rozwój gospodarki. Głoszono pogląd o rzetelnej cenie (cenie rynkowej uzależnionej od dochodu jaki przynosiła ziemia) oraz o zysku moralny i niegodziwym zysku nadmiernym (lichwa).

W dobie nowożytnej zwiększono katalog umów i uproszczono formę ich zawierania. W prawie feudalnym istniały instytucje zaliczane dziś do prawa handlowego:

• spółka komandytowa, najstarszy rodzaj, polegała na nieograniczonej odpowiedzialności przynajmniej jednego wspólnika za długi spółki oraz odpowiedzialności przynajmniej drugie wspólnika ograniczonej do sumy ustalonej w umowie

• spółki akcyjne, wszyscy wspólnicy odpowiadali do wysokości swego udziału, czyli akcji.

W miastach włoskich powstało też prawo wekslowe, umo9liwiające bezgotówkowy obrót międzynarodowy, realizację dużych transakcji, zwłaszcza handlowych.

b) Państwa konstytucyjne

W państwach kapitalistycznych poszerzył się katalog umów, wyodrębniło się prawo handlowe, obowiązywała zasada swobody umów, umożliwiająca zawarcie lub nie zawieranie umów, swobodne kształtowanie treści, swobodne dobieranie kontrahenta, swobodny wybór formy zawarcia.

W rozwoju prawa zobowiązań XIX i XX w. można wyróżnić dwa etapy:

• ustawy realizowały idee indywidualizmu, nadrzędna rola praw jednostki, nieograniczone prawo kontraktowania

związany z rozwiniętą gospodarką kapitalistyczną, którą cechowała koncentracja przedsiębiorstw, rosnące konflikty między kapitałem a prac.

• Polityka interwencjonalizmu gospodarczego znalazła wyraz w prawie zobowiązań, ograniczając swobodę umów i indywidualizm decyzji gospodarczych. Służyło to podtrzymywaniu konkurencji podmiotów, zapobieganiu koncentracji produkcji, oraz ochronie zatrudnionych i konsumentów, oraz inwestorów. źródłami zobowiązań były umowy o czyny niedozwolone które rodziły obowiązek odszkodowania. Poszerzano podstawę odpowiedzialności, którą była wina i ryzyko.

7.1 Swoboda umów

Zasada swobody umów została sformułowania w kodeksie francuskim. Jedynym ograniczeniem treści zawieranych umów był obowiązek przestrzegania porządku publicznego i dobrych obyczajów. Przepisy prawa zobowiązań kodeksu miały charakter względnie obowiązujący (ius dispositivum) tj. obowiązywały tylko wtedy gdy strony nie sformułowały inaczej postanowień umowy. Przepisy obowiązujące bezwzględnie (ius cogens) występowały rzadko.

Umowy w kodeksie francuskim miały charakter kauzalny, dla swej ważności wymagały istnienia dozwolonej przyczyny prawnej, inne umowy (z naruszeniem tej zasady) nie wywoływały skutków prawnych. Kauzalny charakter umów krępował obrót. Inne kodeksy nie wymagały kauzalności zobowiązań, odwoływały się do zasady ich abstrakcyjności, co ułatwiało obrót i gwarantowało bezpieczeństwo.

• Swoboda umów była podstawą całego nowego prawa zobowiązaniowego w XIX i XX w. na świecie. Kodeksy z XX w. ograniczały ją nieco, np. kodeks niemiecki przewidywał nieważność umów w przypadku pokrzywdzenia jednej ze stron. Wprowadzano nieważność umów lichwiarskich, oraz zawieranych z wykorzystaniem niedoświadczenia jednej strony. W polskim kodeksie z 1933 r. umowy nie mogły sprzeciwiać się porządkowi publicznemu, ustawom i dobrym obyczajom, liczne klauzule generalne (np. dobra wiara, słuszność) umo9liwiały sądom elastyczną interpretację przepisów i mo9liwość rozwiązania umów. Ograniczenia związane były też z uświadomieniem faktycznej nierówności stron (np. w umowach o prace).

• Orzecznictwo sądów zaczęło wprowadzać ograniczenia autonomii woli, uwzględniając nierówność faktyczną i pokrzywdzenie strony słabszej. Sądy uznawały za nieważne umowy sprzeczne z interesem społecznym. Ingerencja państwa (zapoczątkowana w Prusach) mająca na celu łagodzenie konfliktów społecznych, popierana była przez doktrynę solidaryzmu społecznego i nauczanie Kościoła, wprowadzono np. zakaz pracy dzieci do 9 lat.

• W XX w. prawo pracy było już odrębną gałęzią prawa, zaczęło normować szeroki katalog spraw: urlopy, umowy zbiorowe, zabezpieczenia emerytalne pracowników. Ograniczały autonomię woli, zwłaszcza pracodawcy, zarówno co do treści umowy (określono maksymalny czas pracy oraz wymiar urlopów) jak i co do sposobu zawierania. Ograniczenia swobody umów przewidywało też prawo lokalowe, np. przez zakaz eksmisji. Charakter ograniczający autonomię woli kontraktujących wyrażały też ustawy waloryzujące zobowiązania pieniężne, przeliczane w określony sposób gdy podlegały np. inflacji. Swoboda umów uległa szczególnie dużemu ograniczeniu zwłaszcza w prawie socjalistycznym, wprowadzono metody administracyjne zarządzania gospodarką, decyzja administracyjna była podstawowym instrumentem prawnym regulacji stosunków.

7.2 Prawo handlowe

Epoka kapitalizmu doprowadziła do stworzenia prawa handlowego, tworzącego „szczególne” prawo zobowiązań, regulowało stosunki umowne związane z zawodowym obrotem gospodarczym. Specyfika polegała na tym, że dotyczyło ono osób zawodowo zajmujących się kupiectwem. Najwcześniej wyodrębnienie prawa handlowego dokonało się we Francji – ordonanse Ludwika XIV.

Najdawniejszą instytucją prawa handlowego była spółka (początkowo w miastach Włoskich). W średniowieczu tworzone w celu organizowania i finansowania większych przedsięwzięć handlowych, rzadziej produkcyjnych. Prawo średniowieczne znało 3 typy spółek, które powstawały w wyniku umowy członków spółki określających cel, wysokość udziałów, podział zysku, sposób finansowania strat, i odpowiedzialność wobec osób trzecich.

• spółka jawna, najwcześniejsza, uczestnicy dzielili się w równych częściach zyskiem i stratami, ponosili równą odpowiedzialność wobec osób trzecich,

• spółka komandytowa, nieco późniejsza, dzieliła wspólników na dwie kategorie: część odpowiadała wobec osób trzecich do wysokości wkładu, część odpowiadała całym majątkiem

• spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, uczestnicy odpowiadali za długi do wysokości udziału

• W dobie nowożytnej powstała też spółka akcyjna, działająca w handlu morskim, kapitał zakładowy dzielono na akcje, a zysk i straty dzielono proporcjonalnie, udziały miały charakter papierów wartościowych i stanowiły przedmiot obrotu.

Weksle – ważna instytucja prawa handlowego, były poleceniem wypłaty określonej kwoty przez bankiera. Początek miały również w miastach Włoskich (jak spółki), (kupiec składał pieniądze, otrzymywał weksle, odbierał pieniądze u celu podróży). Prototypem weksli były skrypty dłużne, powstałe dzięki wykorzystaniu rzymskiego prawa cesji wierzytelności. Obrót wekslami rozwijał się, nie miały one jednak charakteru papierów wartościowych. W 1775 r. przyjęto w Rzeczpospolitej ustawę wekslową, prawo wystawiania weksli nie miały dzieci, małoletni, żony i duchowni, później również osoby poniżej 24 lat.

• W epoce feudalnej znano specjalny tryb postępowania (dzisiaj zwany upadłościowym). W prawie państw Europy zachodniej niewypłacalność była przestępstwem złamania wiary i pociągał odpowiedzialność osobistą, karną, majątkową. W Polsce w dobie nowożytnej postępowanie upadłościowe (konkurs do majątku) występowało gdy kilku wierzycieli domagało się zaspokojenia długów.

• W prawie feudalnym prawo handlowe było prawem szczególnym dla osób trudniących się zawodowo handlem. Po raz pierwszy prawo handlowe zostało samodzielnie uregulowane we Francji w XVII wieku (ordonanse o handlu i marynarce). Pierwszy nowoczesny kodeks handlowy oparty na kryterium przedmiotu (a nie podmiotowym jako prawa dla kupców), wydano w 1807 r. napoleońskiej Francji. Zbudowany z 4 ksiąg regulował: prawo handlowe i wekslowe, prawo morskie, upadłościowe oraz organizację sądów handlowych. Obowiązuje we Francji do dziś.

• Kodeks niemiecki (HGB) oparł się na koncepcji podmiotowej, kupcem była osoba trudniąca się zawodowo kupiectwem.

Polski kodeks handlowy (obowiązujący od 1934 r.) oparł się na kryterium podmiotowym, osobnymi ustawami unormowano szczególne działy prawa handlowego (prawo spółdzielcze, bankowe, wekslowe, czekowe, patentowe i o nieuczciwej konkurencji). W 2000 r. Sejm uchwalił Kodeks spółek handlowych, który oddziela prawo handlowe od cywilnego.

Współczesne prawo handlowe opiera się na instytucji spółki, giełdy, prawa wekslowego.

Giełda – transakcje kupna i sprzedaży towarami o szczególnym znaczeniu gospodarczym (zboża, metale) oraz wartości pieniężnych. Ważne jest też prawo wekslowe i czekowe.

• Ważnym elementem prawa handlowego było prawo układowe i upadłościowe. Postępowanie upadłościowe dotyczyło kupca dłużnika który trwale zaprzestawał wypłat i stawał się niewypłacalny. Wniosek wierzycieli albo samego dłużnika rozpatrywał specjalny wydział sądu, a tzw. masę upadłościową stanowił cały majątek dłużnika.

8. PRAWO SPADKOWE

a) Epoka feudalna

Prawo spadkowe wiąże się z indywidualizacją własności.

Dziedziczenie - zgodne z prawem przejście praw i obowiązków zmarłego z chwilą jego śmierci na jedną albo kilka osób. Najdawniejsze zasady dotyczyły ruchomości pozostawionych przez zmarłego, opierały się na zwyczaju dzielenia między krewnych. Indywidualizacja własności nieruchomości sprawiła, że zaczęły tworzyć się zwyczaje określające sposób przechodzenia całego majątku zmarłego na określone osoby.

• Dziedziczenie beztestamentowe: Najdawniejsze prawo spadkowe znało tylko dziedziczenie beztestamentowe, oparte na prawie zwyczajowym, później również na stanowionym. Wynikało ono z przekonania, że majątek jednostki jest dobrem rodziny oraz z faktu, że w mentalności nie mieściło się dysponowanie majątkiem po śmierci. Ważnym powodem była też nieznajomość prawa rzymskiego w części Europy, w której obowiązywało prawo zwyczajowe.

Uznanie testamentu jako aktu woli w którym jednostka dysponowała majątkiem na wypadek śmierci, następowało powoli, najwcześniej w państwach będących pod wpływem prawa rzymskiego (które znało testament) Dziedziczenie beztestamentowe opierało się na bliskości pokrewieństwa między zmarłym a krewnymi, ale nie przyznawała prawa do spadkobrania współmałżonka, z obawy przed wyjściem majątku poza rodzinę w przypadku zamążpójścia. Ważną instytucją stała się umowa dożywocia, polegała na wzajemnym zapisie przez małżonków prawa dożywotniego użytkowania majątku ruchomego i nieruchomego na wypadek śmierci.

• W prawie feudalnym ustalenie grona dziedziców odbywało się dwiema metodami:

• w systemie parantel (pierwszą grupę stanowili zstępni zmarłego, drugą krewni pochodzący od jego ojca, trzecią i następne krewni od dziadka, pradziadka itd. Prawa spadkowe zależały od bliskości krwi, stopnia pokrewieństwa

• systemem kręgów, występowały dwa koła spadkobierców, ścisłe (potomkowie lub rodzice, ewentualnie rodzeństwo), obszerniejsze (dalsi krewni)

• Cechę dziedziczenia beztestamentowego stanowiła zasada, że istnienie krewnego bliższego wyklucza dziedziczenie krewnych dalszych, a także gorsza pozycja kobiet w sytuacji dziedziczenia nieruchomości. Prawo feudalne jak i prawo XIX i XX w. znało niegodność dziedziczenia, polegającą na wykluczeniu z praw spadkowych pewnych osób, zwykle za przestępstwa popełnione przeciw spadkodawcy. Niegodność dziedziczenia obejmowała te9 dzieci pozamał9eńskie.

• Dziedziczenie z testamentu, w prawie feudalnym miało mniejsze znaczenie, a do jego rozwoju przyczynił się Kościół. Prawo kanoniczne przejęło zasadę swobody dysponowania majątkiem w testamencie zgodną z zasadą wolnej woli człowieka. Testament zawierał tzw. część swobodną która mogła być przeznaczona „na zbawienie duszy” dla Kościoła lub na cele charytatywne. Testament taki stanowił akt religijny. Motywacja Kościoła popierającego akty woli jednostki była dwojaka: ideowa i majątkowa (przysporzenia majątkowe).

W XVI w. funkcjonowały dwie formy testamentu: publiczny składany do ksiąg urzędowych oraz prywatny sporządzany przy świadkach.

• W Polsce testamenty pojawiły się pod koniec XII w. ale do XVIII wieku odgrywały mniejszą rolę niż dziedziczenie ustawowe. W miejsce części swobodnej w Polsce funkcjonowała tzw. trzecizna, stanowiąca trzecią część dóbr ziemskich.

Ograniczenia swobody testowania ziemi wprowadzały konstytucje od XVI w., zakazując przekazywania ziemi na rzecz Kościoła.

• W prawie feudalnym istniały również tzw. sukcesje szczególne, które dotyczyły dóbr lennych, później dziedziczenia gospodarstw chłopskich. Dobra lenne dziedziczył najstarszy syn wasala, pod warunkiem zło9enia hołdu seniorowi.

b) Państwa kapitalistyczne

Prawo spadkowe współczesnych kodeksów opierało się na zasadzie powszechności (każdy powołany do spadku mógł zostać spadkobiercą) oraz na zasadzie równości. Prawo spadkowe znało feudalną zasadę niegodności dziedziczenia (wykluczenie z praw dzieci osób które spowodowały krzywdę lub przyczyniły się do śmierci). Dziedziczenie ustawowe opierało się na bliskości pokrewieństwa i dopuszczało spadkobranie współmałżonka oraz zrównywało prawa spadkowe córek z prawami synów. Kodeksy odwoływały się do zasady swobody testowania, uznawały testament za pierwszy i najważniejszy tytuł dziedziczenia – przepisy o dziedziczeniu wchodził dopiero wtedy gdy zmarły nie pozostawił testamentu.

• Prawo spadkowe XIX i XX w. znały 3 tytuły dziedziczenia: testament, ustawę i umowę.

Umowa dziedziczenia – spadkobiercą mógł być jeden z kontrahentów albo osoba trzecia niebędąca stroną umowy

Testament – jako akt woli, testator dysponował swoim majątkiem na wypadek śmierci ale nie musiał ustanawiać dziedzica.

Dziedziczyć można było z różnych tytułów prawnych: z testamentu, z umowy i z ustawy. Zdolności testowania nie miały osoby niepełnoletnie, pozbawione do czynności prawnych i ubezwłasnowolnione, ograniczoną miały osoby zakonne.

Kodeksy normowały formę sporządzenia testamentu zwyczajnego i szczególną formę testamentu nadzwyczajnego, dopuszczalnego np. niebezpieczeństwa śmierci testatora w warunkach nadzwyczajnych okoliczności np. wojny, podró9y morskiej.

Swoboda testowania byłą ograniczona przez:

• zachowek, znany w prawie rzymskim, polegał na przyznaniu dziedzicom pominiętym w testamencie roszczenia wobec dziedziców testamentowych o pewną część majątku.

• część swobodna (część konieczna), przewidywano że spadkodawca mógł dysponować tylko częścią majątku, pozostała musiała przypaść dziedzicom koniecznym czyli najbliższej rodzinie,

• podział dóbr na rodowe i nabyte

• W Polsce w okresie międzywojennym zniesiono ograniczenia spadkowe córek i ograniczenia swobody testowania majątkiem dziedzicznym. Unifikacji prawa spadkowego dokonały dopiero dekrety z 1946 roku, które przyjęły dwa tytuły dziedziczenia – testament i ustawa. Krąg spadkobierców ustawowych ograniczono do zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwo i zstępnych rodzeństwa. W ich braku spadkobiercami była gmina i Skarb Państwa. Dekret opierał się na zasadzie swobody testowania, a interesy rodziny miał zabezpieczać zachowek.

9. PROCES CYWILNY

Współcześnie proces cywilny to różnego rodzaju postępowanie sądowe i pozasądowe którego zadaniem jest rozpoznanie i rozstrzyganie sporów cywilnych. Przedmiotem sporu jest roszczenie procesowe (żądanie pozwu) mające podstawę w prawie cywilnym materialnym.

a) Średniowiecze

Najstarszym sposobem dochodzenia sprawiedliwości przez poszkodowanego, w państwach szczepowych, była samopomoc, niewymagająca ingerencji władzy, a sądzenie odbywało się na lokalnych zgromadzeniach albo wiecach, było jawne. We wczesnym średniowieczu nie występował osobny tryb postępowania dla spraw cywilnych i karnych. Wczesny proces miał charakter skargowy, poszkodowany musiał wystąpić ze skargą prywatną czyli wnioskiem o rozstrzygnięcie sprawy, miała formę ustną. Pokrzywdzony (w asyście świadków) informował o skardze sprawcę krzywdy (w jego domu) ale mógł też złożyć skargę urzędnikowi albo w sądzie, wówczas wysłannik sędziego przekazywał sprawcy nakaz stawienia się w sądzie (nieobecność powodowała dolegliwości np. zajęcia mienia). Proces miał charakter kontradyktoryjny. Strony dostarczały też dowodów, które oceniał sędzia. Gdy pozwany uznawał skargę wyrok zapadał szybko, jeśli zaprzeczał sąd rozpoczynał drugi etap procesu. Dowodami były: przysięga, ordalia (sądy boże), później również dokumenty, mniejszą rolę odgrywały zeznania świadków. Obwiniony mógł oczyścić się z zarzutów składając przed sądem przysięgę, która miała charakter sakralny (na krzyż). Taką przysięgę mógł również składać powód. Tekst oraz sposób składania przysięgi był niezwykle sformalizowany.

• Ważny dowodem były ordalia – sądy boże. Tryb określał Kościół. Można je podzielić na jednostronne i dwustronne. Ordalia jednostronne to np. próba zimne i gorącej wody oraz rozpalonego żelaza, świadectwem niewinności miał być fakt, że skrępowany i wrzucony do wody nie topił się (!!!), a trzymający gorące żelazo nie oparzył się. Ordalia dwustronne to głównie pojedynek, zwycięstwo dowodziło racji zwycięzcy. Wraz z rozpowszechnieniem pisma pojawił się dowód z dokumentu, a najlepsze dowody to dokumenty wystawione przez kancelarię władcy (np. nadania ziemi). Proces średniowieczny nie dawał możliwości odwołania do wyższej instancji. Istniała natomiast tzw. nagana sędziego np. gdy naruszał on prawo przez stronniczość. Wówczas dochodziło do pojedynku między sędzią a stroną przegraną w procesie. Egzekucja początkowo obejmowała tylko ruchomości, później również nieruchomości.

• Pod koniec średniowiecza wykształciły się procedury odmienne dla spraw karnych i cywilnych, najwcześniej (XII w.) we Włoszech i w Anglii. Skargi zostały podzielone na karne, cywilne i mieszane. Wykształcony w ten sposób proces rzymsko-kanoniczny miał był skargowy, kontradyktoryjny, sporny ale miał charakter pisemny. Skargowość polegała na tym, że tylko strony decydowały o wszczęciu postępowania, w pisemnym pozwie określającym roszczenie. Strony mogły też wycofać pozew, uznać roszczenia przeciwnika, zawrzeć ugodę. Rola sędziego ograniczała się do oceny dowodów i wydania wyroku.

• Nowymi elementami procesu stały się:

• legalna teoria dowodów – polegała na podziale dowodów i nadaniu im różnego znaczenia w procesie, na pierwszym miejscu stało przyznanie, później przysięga, zeznania świadków i dokumenty

• możliwość odwołania od wyroku

Proces przebiegał w dwóch stadiach:

• pierwszy rozpoczynało wniesienie pisemnej skargi, która składała się z: nazwiska powoda i pozwanego, przedmiotu roszczenia i określenia sądu. Następnie sędzia (jeśli formalnie pozew był prawidłowy) wzywał pozwanego w określonym terminie do stawiennictwa, mógł też przedstawić zarzuty (ekscepcje), również w formie pisemnej. Powodowi przysługiwało odparci zarzutów na które pozwany również mógł odpowiedzieć, a wyrok sędziego otwierał postępowanie dowodowe (wyrok określał co należy dowieść, która strona winna przedstawić dowody i w jakim terminie).

• drugim etapem był spór merytoryczny polegający na prezentowaniu dowodów. Ciężar dowodzenia spoczywał na stronie twierdzącej nie na zaprzeczającej. Ten etap kończył wyrok.

Prawomocny wyrok miał rangę tytułu egzekucyjnego. Egzekucję przeprowadzał sąd, który mógł użyć nawet przymusu osobistego np. areszt za długi. Nowością było istnienie apelacji albo rewizji od wyroku, która zastąpiła naganę sędziego. Odwołanie rozstrzygał sąd wyższej instancji, który miał prawo przeprowadzenia nowego postępowania (również dowodowego) i wydania nowego wyroku. Podstawę merytoryczną często stanowiły opinie uczonych uniwersyteckich.

Długi, pisemny, sformalizowany proces wykształcił instytucje zastępstwa procesowego.

b) Doba nowożytna XVI – XVIII w.

W dobie nowożytnej w pełni wyodrębniono proces cywilny.

• W Niemczech w celu przyspieszenia postępowania wprowadzono zasadę ewentualności (przezorności) oraz wyrok na dowód. Zasada ewentualności nakazywała przedstawienie od razu wszystkich twierdzeń oraz dowodów.

• We Francji proces był sporny i dyspozycyjny, częściowo pisemny, podzielony na stadium twierdzenia i dowodzenia. Sędzia sporządzał raport na podstawie ustnej rozprawy. Występowały 3 rodzaje środków odwoławczych: apelacja (środek zwyczajny), opozycja, restytucja i kasacja (środki nadzwyczajne). Opozycja przysługiwała od wyroku zaocznego. Restytucja była wnioskiem o przywrócenie sprawy do stanu poprzedniego i skierowanie do ponownego rozpatrzenia przez sąd. Skarga kasacyjna wnoszona do Rady Stanu mogła być składana przeciw wyrokowi prawomocnemu z zarzutem naruszenia prawa materialnego albo procesowego. Postępowanie kasacyjne mogło wyrok utrzymać lub uchylić, nie mogło go zmienić.

• Cechą charakterystyczną była odmienność stanowa w procedurze sądowej - w Polsce inaczej przebiegał proces ziemski dla szlachty, a inaczej miejski czy wiejski. W Polsce proces cywilny ziemski rozpoczynała skarga powoda, od XIII w. pisemna, skierowana do właściwego sądu, urzędnik sądowy doręczał ją pozwanemu, i informował o terminie rozprawy. Odroczenie mógł zgłaszać sędzia i strony. Następnym etapem był spór – jeśli pozwany nie uznawał skargi, sąd wyznaczał termin postępowania dowodowego. W postępowaniu tym obowiązywała legalna teoria dowodowa, z hierarchią: przysięga stron i świadków, do XIV w. sądy bo9e od XIII w. dokument, zwłaszcza publiczny. Postępowanie kończył wyrok stanowczy.

Instytucja nagany sędziego w Polsce trwała dłużej niż na zachodzie Europy. Apelację rozstrzygał sąd wyższej instancji. Kodyfikacja z XVI w. zniosła naganę normując apelację od wyroku.

9.1 Proces cywilny XVIII – XX w.

Współcześnie nauka prawa rozróżnia dwa znaczenia prawa procesowego cywilnego:

• w znaczeniu szerszym cywilne prawo procesowe obejmuje przepisy normujące postępowanie rozpoznawczo-orzekające w sprawach cywilnych oraz przepisy normujące postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające.

• w rozumieniu węższym, cywilne prawo procesowe, obejmuje tylko postępowanie rozpoznawczo-orzekające w sprawach cywilnych.

• Proces cywilny państw kapitalistycznych był już całkowicie odmienny od karnego i wyodrębniony formalnie jako odrębny dział prawa sądowego, w XVIII wieku normowany w ordynacjach procesowych a od XIX w. w kodeksach postępowania sądowego i ustawach szczególnych. Ordynacje były aktami okresu przejściowego od feudalizmu do kapitalizmu.

• Proces austriacki był kontradyktoryjny, tajny, sformalizowany, oparty na legalnej ocenie dowodów w dużym stopniu pisemny. Nowa procedura została wprowadzona w XIX w. kodeksem postępowania cywilnego. Elementy tradycji feudalnej silne były też w ordynacji pruskiej, zlikwidowano zasadę kontradyktoryjności zastępując ją zasadą śledczą, właściwą dla procesu karnego. Sędzia, działający z urzędu, miał prawo i obowiązek postępować w taki sposób aby doprowadzić do wykrycia prawdy, co jest cechą charakterystyczną prawa karnego. Anachronizmem był też podział procesu na dwa stadia: instrukcyjne (przesłuchanie stron) i dowodowe. Sformalizowany sposób prowadzenia spraw powodował ich przewlekłość. Zmiany wprowadzone w XIX w. ograniczały zasadę śledczą i wprowadzały trzy stadia: przygotowawcze, dowodowe, orzekające.

• Pierwszym nowoczesnym kodeksem postępowania cywilnego państwa kapitalistycznego opartym na zasadach liberalno-indywidualistycznych, był kodeks francuski z 1806 r. Postępowanie było jawne, ustne, oparte na zasadzie kontradyktoryjności i swobodzie sędziowskiej oceny dowodów. Cel postępowania – ochrona interesów prywatnych jednostki. Strony miały wyłączną inicjatywę wszczęcia sprawy, decydowały o treści i zakresie roszczenia oraz o dowodach. Stron był biernym arbitrem, oceniał dowody i wydawał wyrok (a nie dochodził prawdy). Sąd mógł domagać się dodatkowych dowodów, zarządzać ekspertyzy, ale elementy te nie były znaczące. Ograniczenie autonomii stron widać głównie w kodeksach końca XIX i XX w. poprzez ograniczenie kontradyktoryjności, wprowadzenie elementów instrukcyjności zwiększających rolę procesową sądu (zarządzanie przesłuchań, sporządzanie ekspertyz). Modyfikacja zasady kontradyktoryjności na rzecz instrukcyjności wprowadziły kodeksy polski, austriacki, niemiecki. Wiązało się to z odejściem od idei liberalnych w myśli ekonomicznej, politycznej i prawnej XX wieku. Prawo miało realizować funkcje społeczne (nie tylko służyć interesom jednostki).

• W procesie XX w. istniały dwie zasady: naczelną była zasada sporności postępowania, a jej korekty w kierunku instrukcyjności realizowały postulaty przyspieszenia postępowania, uczynienia go tajnym i tańszym, uwzględnienia pewnych celów społecznych (np. możliwość zwolnienia osób ubogich z opłat sądowych). Najsilniejsze odejście od klasycznych zasad postępowania cywilnego cechowało prawo ZSRR, które nakładało na sędziego obowiązek ustalenia rzeczywistych praw i stosunków procesowych, mógł orzekać niezależnie od żądań stron.

• W XIX i XX w. rozwijała się zasada ustności i pisemności postępowania. Skrajnie pisemne było postępowanie rosyjskie, a ustne postępowanie niemieckie. Kodeksy drugiej połowy XIX w. stały już na gruncie połączenia tych dwóch zasad. Stały też (poza rosyjskim) na gruncie jawności postępowania, ale możliwe było wyłączenie jawności np. ze względu na porządek publiczny lub obyczajowość. Kodeksy opierały się na swobodnej ocenie dowodów przez sędziego, większe znaczenie dowodowe miały jedynie dokumenty publiczne. Prawo normuje te9 proces nadzwyczajny, w określonych sprawach. W Polsce określano je mianem postępowań odrębnych, i zaliczano do nich postępowanie: w sprawach małżeńskich, wynikających ze stosunków rodziców i dzieci, pojednawcze, nakazowe i upominawcze. Inny charakter miało też postępowanie egzekucyjne, zabezpieczające roszczenie, upadłościowe i układowe.

Zasady nowoczesnego postępowania cywilnego nie mają charakteru bezwzględnego, podobnie jak większość generalnych zasad prawa materialnego jak wolność własności, swoboda umów, wolność testowania. Współczesny proces cywilny oparty jest na: zasadzie kontradyktoryjności modyfikowanej instrukcyjnością, dyspozycyjności, swobodnej sędziowskiej ocenie dowodów, jawności (w uzasadnionych przypadkach tajności), ustności (w uzasadnionych przypadkach pisemności), zasadzie toku instancji (możliwość zaskarżenia do wyższej instancji). Instytucja odwołania występowała w 2 postaciach: apelacji i kasacji. Apelacja dawała sądowi prawo uchylenia zaskarżonego wyroku i przeprowadzenie nowego procesu. Kasacja uprawniała sąd tylko do uchylenia i odesłania sprawy do ponownego rozpatrzenia przez sąd wydający pierwszy wyrok. Szczególnie rozbudowany system środków odwoławczych występował we Francji. Napoleoński k.p.c. przewidywał środki zwyczajne (apelacja) i nadzwyczajne (opozycja trzeciego, restytucja i kasacja). Opozycję mogła wnosić osoba biorąca udział w postępowaniu gdy wyrok naruszał jej prawa. Restytucja polegała na żądaniu wznowienia postępowania i mogła być wnoszona gdy naruszono prawo albo niewłaściwie oceniono okoliczności faktyczne sprawy. Kodeks niemiecki przewidywał apelację i kasację.

• Charakterystyczną cechą współczesnego postępowania jest postępowanie polubowne (arbitrażowe) które orzeka poza strukturą państwowego wymiaru sprawiedliwości. Stronom niezadowolonym z orzeczenia powołanych przez siebie arbitrów przysługuje prawo odwołania do sądów państwowych.

61. PRAWO KARNE I PROCES KARNY

Prawo karne stanowi wyodrębniony dział prawa który określa jakie zachowanie (głównie czyny ale też zaniechanie) uznaje się za karalne, precyzuje katalog kar stosowanych przez państwo wobec sprawców tych zachowań oraz normuje zasady odpowiedzialności karnej.

Podstawą wyodrębnienia prawa karnego w systemie prawa jest przedmiot jego przepisów oraz metoda oddziałania na stosunki społeczne. Przedmiotem jest ochrona bezpieczeństwa jednostki i społeczeństwa (ważnych jego dóbr - życia, zdrowia, mienia). Metoda stosowana przez prawo karne jest odmienna niż stosowana w prawie cywilnym czy administracyjnym. Sankcje prawno-karne są bardziej dolegliwe – dotykają życia jednostki (kara śmieci), wolności, majątku, praw publicznych i czci.

Wyodrębnienie prawa karnego i metod jego oddziaływania na stosunki społeczne było długim procesem, ewolucja była większa ni9 prawa cywilnego które wykazywało większy z tradycją np. prawe rzymskiego.

10. PRAWO KARNE

a) Epoki feudalna

Najdawniejsze prawo karne (przed państwami szczepowymi) miało charakter prywatny, krzywda była sprawą jednostki lub grupy (rodziny). Krzywdy dochodzono w drodze prywatnych działań, formą była zemsta, odwet na osobie sprawcy, na jego rodzinie. Zasada prywatnoprawna dominowała jeszcze w państwach szczepowych, chociaż leges barbarorum wskazują że znały już kategorię przestępstw publicznych ściganych i karanych przez władze, były to: zdrada (np. ucieczka z wojska) przestępstwa religijne (złamanie przysięgi sakralnej) oraz niektóre przestępstwa obyczajowe. Sąd wiecowy skazywał zwykle na śmierć, rzadziej wygnanie.

Przestępstwo rozumiano jako obrazę bóstwa, grzech i naruszenie pokoju, zwłaszcza tzw. pokoju powszechnego. Na kształtowanie prawa karnego duży wpływ miał Kościół, dostarczał podstawowych norm współżycia, wpływał też na kształtowanie rzeczywistości społecznej.

Instytucja winy była rzadką podstawą odpowiedzialności. Kary miały często charakter zbiorowy, dotykały całej rodziny. Zemsta była tępiona przez Kościół. Mogła być zastąpiona ugodą stron, Karę pieniężną ustalano prywatnie w drodze umowy

• Prawo karne w średniowieczu ograniczyło zemstę, przez:

• ograniczenia kręgu osób uprawnionych do zemsty

• ograniczenia czasu jej wykonywania (np. do roku od przestępstwa)

• instytucja pokoju i rozejmu bo9ego

• zasada zapowiedzi odwetu

• obowiązek pojednania i przyjęcia okupu

• określenie miejsc chroniących przed zemstą w postaci azylu kościelnego

Postępowanie rugowe – urzędnicy objeżdżali teren swego działania, zbierając informacje od zaprzysiężonych rugowników, o popełnionych przestępstwach, które w braku skargi pokrzywdzonego stawały się przedmiotem postępowania sądowego. Państwo określało taryfy kar pieniężnych, kazuistycznie określano taryfy, a ceny wskazywały na związek między wysokością kary a pochodzeniem.

Mir monarszy – szczególna postać ochrony i surowego karania za przestępstwa popełnione wobec pewnych osób. Karano surowiej niż za analogiczne przestępstwa, które miały charakter prywatny (za naruszenie miru osobowego, miejscowego, czasowego).

• Wpływ na rozwój pojęć ogólnych i zasad karania miało prawo kanoniczne, oraz konstrukcje prawa rzymskiego zwłaszcza dotyczące winy. Sądy kościelne stosowały karę ekskomuniki, pokuty, jałmużny, postu. Odpowiedzialność karna nie była w średniowieczu w pełni zindywidualizowana, np. właściciel zwierząt odpowiadał za przestępstwa wyrządzone przez jego zwierzęta,

Pod koniec średniowiecza wzrosło znaczenie winy (jako subiektywnego stosunku człowieka do czynu) jako podstawy odpowiedzialności karnej. Na jej rozwój wpływ miał Kościół traktując przestępstwo jak czyn zawiniony, wynikający z woli człowieka.

W średniowieczu znano odpowiedzialność opartą na winie, łagodniej karano czyny będące „odpowiedzią” za zamach na życie i zdrowie (współczesna obrona konieczna).

10.1 W dobie nowożytnej - przestępstwo i kara

Na zachodzie Europy w XVI – XVIII w. zwyciężyła zasada publicznoprawna i pojmowanie przestępstwa jako czynu naruszającego spokój i bezpieczeństwo narodu. Elementy prywatnoprawne przetrwały w Rzeczpospolitej szlacheckiej i na wschodzie Europ

• yPierwszy kodeks karny feudalnej Europy – Carolina z 1532 r. traktowała przestępstwo jako czyn nie mający charakteru prywatnego.

W prawie nowożytnym utrzymał się średniowieczny podział przestępstw na publiczne i prywatne, a także elementy sakralne, etyczno-religijne w określaniu jego cech. Przestępstwa prywatne skierowane były przeciw jednostce, publiczne to takie które naruszały dobra wspólne, interes społeczny, oraz te które popełniano zawodowo. Dwa rodzaje definicji przestępstwa: materialna (starsza) i formalna (późniejsza).

Definicja materialna – opisywała cechy czynu przestępnego. W średniowieczu opisywano go jako czyn obrażający boga labo bóstwo (grzech). Definicje materialne określały też przestępstwo jako czyn wyrządzający krzywdę jednostce lub zbiorowości, oraz jako czyn naruszający pokój i bezpieczeństwo.

Definicja formalna – podkreślała że jest to czyn naruszający obowiązujące prawo, a pojawiła się dopiero wtedy gdy prawo zostało skodyfikowane, a kodeks realizował postulat nullum crimen sine lege.

Nauka włoska rozróżniała przestępstwa zwyczajne (kara oznaczona prawem) i nadzwyczajne (kara wedle uznania sędziego). Dzielono też na przestępstwa kryminalne (zbrodnie) i cywilne (występki).

• Kodeksy okresu średniowiecza i nowożytne nadal posługiwały się językiem kazuistycznym, nie zawierały pełnego katalogu przestępstw, co umożliwiało stosowanie zasady analogii (dającej mo9liwość arbitralności decyzji władzy, sędzia mógł skazać za czyn zbliżony do uznanego w kodeksie).

• W państwa absolutnych zastąpiono prywatne kary pieniężne karami publicznymi, dominował pogląd o odstraszającym celu kary. Kary stały się surowsze, ich wykonanie miało publiczny charakter. Szczególna surowość w niemieckim prawie karnym (kary cielesne i śmierci), złodziejom odcinano rękę a bluźniercom język, najłagodniejszą karą była chłosta.

• Prawo karne nowożytne zwiększyło znaczenie winy, jako podstawy odpowiedzialności. Wyróżniono winę umyślną i nieumyślną, zamierzoną i niezamierzoną, co pozwoliło uznać pewne czyny za bezkarne (np. działanie w obronie koniecznej). Przyznanie do winy i okazanie żalu umożliwiało wymierzenie łagodniejszej kary.

• Kary różnicowano stanowo, nawet w Landrechcie pruskim, np. karę chłosty wymierzano tylko chłopom. W prawie Polskim XVI w. istniał szeroki związek przyczynowy, połączenie skutku z winą powodujące tzw. odpowiedzialność obiektywną, za skutek czynu. Nadal silny był element sakralny w prawie karny, ale

przestępstwa nie określano już tylko jako grzech. W prawie polskim funkcjonowały trzy odmienne systemy praw stanowych: ziemskie, miejskie i wiejskie. Nie zrealizowano w pełni zasada publicznoprawna, dominująca na zachodzie od XVI w. Prawo karne nie zostało skodyfikowane i działało w oparciu o prawo zwyczajowe i praktykę sądów. Źródłami prawa ziemskiego były Statuty Kazimierza Wielkiego i konstytucje sejmowe. Prawo ziemskie było łagodniejsze od miejskiego i wiejskiego. Polskie prawo miejskie, w dobie nowożytnej opierało się na rodzimym prawie stanowionym ale też prawie materialnym Caroliny, wyraźnie je łagodząc. We wszystkich systemach stanowych w Rzeczpospolitej utrzymał się do rozbiorów, podział na przestępstwa prywatne i publiczne, a katalog nieco się rozszerzył.

Przestępstwa publiczne w dobie nowożytnej to m.in.:

• zdrada ojczyzny (bunt)

• odstępstwo od religii katolickiej, od XVI w. obejmujące tylko judaizm i mahometanizm

• kradzież skarbu publicznego,

Do przestępstw prywatnych należały:

• zabójstwo

• zranienie

• pojedynek

• podpalenie

• rozbój i rabunek

• kradzie9

Prawo miejskie znało też grupę przestępstw przeciw miastu oraz fałszowania miar i wag oraz przeciw moralności.

10.2 Kierunek humanitarny w XVIII w.

W dobie oświecenia doktryna humanitaryzmu postulowała potrzebę kodyfikacji, zmianę celu kary i katalogu kar, sposobu ich wymierzania i zasad odpowiedzialności. Reforma prawa i procesu karnego miała dokonać się przez kodyfikację, która miała zlikwidować zasadę analogii. Kodeks miał realizować zasady nullum crimen i nulla poena sine lege, miał też zlikwidować odmienność kar ze względu na stan. Głównym cele kary miała być poprawa sprawcy, stąd szczególna rola kary więzienia połączona z przymusową pracą. Kara śmierci miała być stosowana tylko za zbrodnie stanu. Postulowano też zmianę katalogu przestępstw, z eliminacją karalności czarów, samobójstwa, przestępstw przeciw religii. Krytykowano też proce karny, który był inkwizycyjny, stosujący tortury, domniemanie winy, brak prawa do obrony. Postulowano określenie warunków tymczasowego aresztowania, podział ról procesowych, poprawę sytuacji oskar9onego.

W XVIII w. w Polsce wprowadzono zmiany w prawie karnym – kara śmierci za umyślne zabójstwo chłopa, likwidacja karalności czarów, zwiększono stosowanie pozbawienia wolności.

10.3 Feudalny proces karny

a) Średniowiecze – proces skargowy

Początkowo powszechnym sposobem wymierzania sprawiedliwości była samopomoc, z podstawową formą – krwawą zemstą o charakterze prywatny. Krzywdy karnej nie odróżniano od szkody cywilnej. W państwach szczepowych pojawiały się elementy publicznego, a nawet sądowego, wymiaru sprawiedliwości.

Powstanie odrębnego procesu karnego miało miejsce w XIII wieku, gdy zróżnicowano skargi na karne i cywilne. Państwowe sądownictwo karne odbywało się bez skargi poszkodowanego. Proces był bardzo sformalizowany (pod rygorem nieważności), stosowano środki dowodowe o irracjonalnym charakterze, np. ordalia. Skargowy proces sądowy, ustny i jawny, w średniowieczu, wszczynany był skargą prywatną do sądu. Nieuzasadnione nie stawienie pozwanego w sądzie powodowało przegranie sprawy, a nawet sankcje karne. Sądy kościelne rywalizowały ze świeckimi, zwłaszcza szlacheckimi. Zakres jurysdykcji sądów kościelnym w stosunku do osób świeckich był szeroki (prawo kanoniczne posiadało szeroki katalog przestępstw), a egzekucja wyroków należała do władzy świeckiej.

W Anglii wprowadzono w XII w. zmiany – modyfikując wcześniejsze postępowanie rugowe, sędziowie mieli prawo do prowadzenia spraw z urzędu, a skargę poszkodowanego zastępowali zaprzysiężeni przedstawiciele hrabstwa. Sędziowie i szeryfowie objeżdżali państwo badając złą opinie publiczną razem z przysięgłymi. Ich zeznania zastępowały prywatną skargę pokrzywdzonego i skutkowało wszczęciem procesu karnego.

Do XVI w. dominował proces skargowy, który w Polsce utrzymał się do rozbiorów. Na zachodzie został wyparty przez proces inkwizycyjny.

10.4 Proces inkwizycyjny

Świecki proces inkwizycyjny przejął elementy cechujące inkwizycję kościelną. Kościół walczył z heretykami początkowo przez polemiki intelektualne, później przez inkwizycję właściwą w której sędzia przeprowadzał postępowanie dowodowe, oparte nie na sądach bożych ale na zracjonalizowanym katalogu środków dowodowych (zeznania świadków, oględziny przedmiotu, przyznaniu podejrzanego).

Od XIV w. aktywność Św. Inkwizycji zmniejszyła się. Sądownictwo inkwizycyjne dysponowało dużą grupą urzędników i współpracowników (prokuratorzy, obrońcy z urzędu, poborcy grzywien).

• Proces świecki inkwizycyjny dominował w postępowaniu karnym doby nowożytnej, przejął wiele cech inkwizycji kościelnej. Wszczynano go z urzędu (bez skargi pokrzywdzonego), prowadzono w sposób tajny, w formie pisemnej, funkcje procesowe (oskarżyciela, obrońcy, sędziego) znajdowały się w rękach jednej osoby – sędziego inkwirenta. Opierał się na teorii dowodowej, pozytywnej (określenie prawem katalogu dopuszczalnych dowodów i ich wagi), później negatywnej (nie zezwalała sędziemu na wydanie wyroku jeśli okoliczności sprawy nie zostały udowodnione). Najwyższą wagę miało przyznanie się oskarżonego (stosowano tortury w celu przyznania się). Kolejne były zeznania świadków, pod przysięgą, stanowiące dowód pełny, dający podstawy do wydania wyroku. Dowodami niepełnymi były poszlaki i zeznania jednego świadka.

W procesie inkwizycyjnym można wyróżnić trzy stadia:

• inkwizycja generalna, rozpoczynano na podstawie doniesienia o przestępstwie, sędzia przesłuchiwał świadków bez przysięgi,

• inkwizycja specjalna, postępowanie dowodowe (dopuszczano tortury, z wyłączeniem szlachty, urzędników, starców i dzieci, kobiet w ciąży – chyba że podejrzani byli o obrazie majestatu króla i o czary)

• wyrokowanie, opierało się na materiale dowodowym, a w przypadku braku pełnych dowodów możliwe było czasowe uwolnienie z zarzutów i więzienia.

Proces inkwizycyjny świecki nie znał instytucji apelacji, był więc niehumanitarny.

W Anglii proces ten był łagodniejszy dla oskarżonego, tortury stosowano wyjątkowo i za zgodą sądu, zabraniano też pochopnego aresztowania. Sędzia miał swobodę w ocenie dowodów, zobowiązani byli do zakończenia sprawy na jednym posiedzeniu. O winie decydowała ława. Od XVIII w. stosowano instytucję świadka koronnego, którym był zwykle współsprawca przestępstwa, który w zamian za obietnicę uwolnienia od odpowiedzialności ujawniał sądowi fakty dotyczące jego popełnienia.

• W XVI w. rozwinęły się odrębności procesu karnego w polskim prawie ziemskim, powstał urząd instygatora który wszczynał śledztwo z własnej inicjatywy albo na skutek doniesienia. Pojawiło się śledztwo sądowe. Sąd mógł wzywać i przesłuchiwać świadków pod przysięga, ale ich liczba nie mogła przekraczać 12 dla ka9dej strony. Od XV w. dopuszczano tortury podejrzanych, o ich stosowaniu decydował sąd, w praktyce stosowano je tylko wobec oskarżonych o najcięższe przestępstwa publiczne. Charakter oczyszczający z zarzutów miała przysięga składana razem z 6 świadkami. Prawo składania przysięgi przysługiwało stronie której sąd przyznał bli9szość do dowodu, zwykle stronie skarżącej.

Odrębność procesu w Polsce polegała na przeniesieniu tylko części niektórych instytucji zachodnioeuropejskiego procesu inkwizycyjnego

.W procesie ziemskim przed skierowaniem sprawy do sądu wykonywano szereg czynności. Pierwsza to oświadczenie pokrzywdzonego składane do akt sądów grodzkich albo ziemskich, okazywano wówczas rany albo ciało zabitego. Zbierano więc i utrwalano dowody (dzisiejsze postępowanie przygotowawcze). Elementem kontradyktoryjnym pozostało przygotowanie listy świadków i pytań jakie miały być im zadane. Występowała też praktyka ugody w sprawach przestępstw prywatnych. Polskie procesy miejskie i wiejskie odbywały się w dwóch etapach – inkwizycji generalnej i specjalnej. Zeznania świadków miały mniejsze znaczenie niż w procesie ziemskim, znano przysięgę oczyszczającą, wyrok w prawie ziemskim i miejskim wydawano na piśmie w obecności stron. Dopuszczana był dwukrotna apelacja. Nie można było wnosić jej od wyroków sądów najwyższych. Sprawnie przeprowadzano egzekucję a karę śmierci wykonywano publicznie.

Znano też specjalne tryby postępowania czyli tzw. procesy specjalne.

Proces gościnny – w prawie miejskim wobec obcych, którzy w czasie pobytu naruszyli przepisy (o miarach, wagach, jakości sprzedawanych towarów) skargę pokrzywdzonego zastępowało schwytanie sprawcy, a przestępca karany był grzywną i konfiskatą towarów.

Charakter specjalny miał też proces o zbiegłych poddanych i proces przeciw „szkodliwym ludziom” (włóczędzy, żebracy).

Odrębności procesowe przewidywało też prawo wojskowe, szczególny charakter miał też proces o czary.

10.5 Postulaty procesowe humanitarystów

W XVIII w. postulowano:

• rozdział funkcji procesowych, skupionych w rękach sędziego

• powołanie nowego organu – prokuratury (do ścigania przestępstw i przestępców oraz oskar9aniem przed sądem).

• oparcie procesu o zasadę domniemania niewinności oraz jawności i ustności

• likwidację tortur

• reorganizację sądów na wzór angielski,

• uregulowanie tymczasowego aresztowania, stosowane na krótko i tylko w celu zapobie9enia ucieczce

oskarżonego

Prawo polskie w epoce stanisławowskiej zrealizowało część postulatów – m.in. zniesiono karalność czarów oraz tortury.

10.6 Prawo i proces karny XIX i XX w.

Materialne i procesowe prawo karne epoki państwa konstytucyjnego różniło się zasadniczo od prawa epoki feudalnej. Kodyfikacja umożliwiła realizację zasady nullum crimen oraz nulla poena sine lege. Zmieniono katalog przestępstw i kar, zasady odpowiedzialności karnej, reguły procedury karnej.

Pierwszym etapem były kodeksy z początku XIX w., drugi nowoczesne kodeksy początku XX w. m.in. polski kodeks Makarewicza z 1932 r.

10.7 Kierunki myśli prawniczej

Pod koniec XVIII w. powstał nowy kierunek myśli prawnokarnej o charakterze naukowym – szkoła klasyczna (miał wyjaśniać podstawowe pojęcia). Stała w opozycji do myśli humanitarystów, uważając m.in. iż kara jest mechaniczną naturalną reakcją społeczeństwa na wyrządzoną mu krzywdę, wielkość kary powinna zależeć tylko od wielkości i rodzaju przestępstwa – teoria odpłaty. Kant i Hegel uważali, że kara to odwet za wyrządzone zło, który winien dotykać sprawcę, nie jest środkiem reedukacyjnym, ale odwetem etycznym i etyczną koniecznością.

• Kontynuacją szkoły klasycznej był kierunek normatywny, prezentujący załoźenia niemieckiego pozytywizmu prawniczego. Istotą przestępstwa miało być naruszanie obowiązku posłuchu wobec państwa.

• W drugiej połowie XIX w. we Włoszech powstał nowy kierunek – antropologiczny. Koncepcja o przestępcy „z urodzenia” zakładała, że istnieje typ urodzonego przestępcy, który genetycznie (nie kulturowo czy społecznie) wykazuje skłonność do popełniania czynów przestępnych. Walka z przestępczością powinna polegać na leczeniu albo izolowaniu nieuleczalnie chorych sprawców. Wprowadzono do nauki nazwę „kryminologia” jako nową gałąź wiedzy obejmującą wszystkie nauki prawnokarne. Badania naukowe w XX w. obaliły teorie antropologów.

Na krytyce szkoły antropologicznej wyrósł w XX w. kierunek społeczny (socjologiczny) stworzony przez austriackiego prawnika, skupiał uwagę na badaniach źródeł przestępczości za które uznawał warunki życia. O skłonności do popełniania przestępstw stanowiło otoczenia a nie wrodzone cechy indywidualne. Walką miała być polityka społeczna, która miała ograniczać i eliminować patologie. Opracowano nową typologię przestępców: przypadkowych, chronicznych i zawodowych.

• Nowy kierunek myśli stanowiła szkoła socjalistyczna skupiająca niemieckich prawników socjaldemokratów. Krytykowali szkołę socjologiczną.

• Po II wojnie pojawił się też ruch obrony społecznej – antyspołeczny czyn jednostki wynika z jej antyspołecznej postawy. Ochronę społeczeństwa widzieli nie w karaniu przestępców ale w przywracaniu ich w procesie resocjalizacji.

Wykształcona na przełomie XIX i XX w. kryminologia obejmuje:

• naukę o prawie i procesie karnym, w ujęciu prawniczym, ale też

• naukę badającą przyczyny i skutki przestępczości

• politykę kryminalną (działalność państwa i interes społeczny)

• psychiatrię sądową,

wiktymologię, naukę o pokrzywdzonym przez przestępst

w

10.8 Zasady i kierunki zmian

Przełomowe znaczenie w historii prawa i procesu karnego miało ustawodawstwo rewolucji Francuskiej (oparte na wzorach angielskich i myśli rodzimych humanitarystów – Wolter). Podstawowe kategorie prawa stanowiła wolność i sprawiedliwość. Ważnym problemem był problem kwalifikacji zawodowych sędziów przeciwstawianych ławnikom (ludowym). Nowatorska była rewolucyjna koncepcja kary, które powinna być określona czasowo, proporcjonalna do winy, oraz pełnić funkcję resocjalizacyjną i społecznie użyteczną. Skodyfikowane prawo karne stało na gruncie zasad (niewzruszony kanon):

• równość prawa

• nullum crimen i nulla poene sine lege, czyli zasad legalizmu

• lex retro non agit (wyjątkiem od tej zasady są sytuacje gdy nowa ustawa jest łagodniejsza od obowiązującej w czasie popełnienia przestępstwa)

• sędziowskiego wymiaru kary, który polegał na ocenia stopnia karygodności czynu oraz wymiaru kary. Ustawa określała najniższy i najwyższy wymiar, ale pozwalała też na zawieszenie kary (np. w stosunku do skazanych pierwszy raz)

• pełnej publicyzacji prawa polegającej na wyłączności państwowego wymiaru sprawiedliwości.

• Wyłącznym źródłem prawa karnego w Europie XIX i XX w. stała się ustawa (kodeksy i ustawy szczegółowe). System kar uległ humanitaryzacji, zlikwidowano kary hańbiące i okrutne, ograniczono stosowanie kary śmierci i konfiskaty mienia. Podstawową karą stała się kara pozbawienia wolności. Wprowadzono odrębne zasady dla nieletnich. Kodeksy określały moc obowiązującą co do czasu ale również co do miejsca i osób. Pojawił się system środków zabezpieczających społeczeństwo przed przestępcami niebezpiecznymi i chorymi (umieszczano ich w zakładach izolacyjnych albo leczniczych). Większość kodeksów oparto na 3częściowym podziale przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia. Wykroczenia, czyli drobne naruszenia prawa karnego, karane były przez władze policyjne, odrębnym trybie administracyjnym.

Unowocześniono technikę kodyfikacyjną – systematykę oparto na podziale na:

• część ogólną, zawierającą przepisy definiujące przestępstwo, katalog kar i zasady wymierzania

• część szczegółową, zawierała katalog przestępstw i kar, w określonej hierarchii dóbr chronionych (państwo,

życie, mienie, zdrowie, część)

Współczesna doktryna prawa karnego wiele uwagi poświęca wykładni czyli interpretacjom znaczenia tekstu prawnego.

Kodeksy określały też zasady wymiaru kary. Występowały sankcje:

• bezwzględnie oznaczone, nie dające sędziemu swobody orzekania

• bezwzględnie nieoznaczone, dające sędziemu nieograniczone pole decyzji o karze

• względnie oznaczone, określające minimalną i maksymalną karę

10.9 Przestępstwo

W prawie karnym XIX i XX w. występowały dwie definicje przestępstwa – formalna i materialna, najczęściej jednak mieszana.

Szkoła klasyczna określała przestępstwo jako czyn zewnętrzny człowieka, sprzeciwiający się prawu i z tego powodu zabroniony pod groźbą kary, ale tylko o tyle o ile jego spełnienie można poczytać sprawcy za winę. Formalna definicja (m.in. w polskim kodeksie karnym z 1932 r.) zakładała, że odpowiedzialności karnej podlega ten, kto dopuszcza się czynu zabronionego pod groźbą kary, przewidzianej przez ustawę w chwili popełnienia czynu.

Definicja mieszana stwierdzała, że odpowiedzialności karnej podlega ten, kto dopuszcza się czynu niebezpiecznego, zabronionego pod groźbą kary przewidzianej przez ustawę obowiązującą w chwili popełnienia czynu.

Prawo socjalistyczne opierało się na materialnej definicji przestępstwa, określając je jako czyn niebezpieczny dla socjalistycznych stosunków społeczeństwa.

Współczesne prawo karne definiuje okoliczności wyłączające bezprawność działań przestępnych, stan wyłączający karalność to kontratyp. Może nim być obrona konieczna, rozkaz przełożonego (np. w wojsku). Kodeks niemiecki określił najszerzej prawo wyższej konieczności, definiował iż nie ma czynu przestępnego gdy ktoś w stanie wyższej konieczności (wywoływany bez własnej winy, bez możliwości innej drogi wyjścia) ratuje swoje lub czyjeś życie bądź ciało kosztem cudzego dobra.

Przestępstwo ścigane było z urzędu, ale kodeksy XIX i XX w. uzależniały ściganie od upoważnienia pokrzywdzonego zgłoszonego prokuratorowi lub wniosku o wszczęcie postępowania jakie wnosił. Kodeksy opierały się na dwu albo trzyczęściowym podziale przestępstw – po raz pierwszy w kodeksie francuskim, występuje też w kodeksach polskich. Wyróżniano zbrodnie, występki i wykroczenia. Zwiększył się katalog przestępstw przeciw mieniu – kradzież, bankructwo, oszustwo, zniszczenie mienia, szkody na mieniu, nadu9ycie zaufania.

10.10 Kara i zasada odpowiedzialności

Kara definiowana jest jako realizacja uprawnień własnych państwa w zakresie wymiaru sprawiedliwości. Treścią jej jest dolegliwość, uzależniona od znaczenia naruszonego dobra społecznego oraz od stanu subiektywnego sprawcy w momencie popełnienia przestępstwa.

Wyraźną ewolucje przeszły w prawie i nauce XIX i XX w. cele kary – miały to już być nie tylko zemsta i odpłata ale też poprawa sprawcy w procesie resocjalizacji albo izolacji i leczenia. Nowym nurtem jest nurt podnoszący charakter odszkodowawczy jako środka kompensaty za szkodę spowodowaną przestępstwem, związane z przekonaniem o sprawiedliwości naprawczej kary.

Humanitaryzacja kar – ograniczenie lub zniesienie okrutnych kar cielesnych, wymierzanych publicznie (odstraszanie). Kara śmierci wymierzana tylko w najpoważniejszych przestępstwach.

Najczęściej stosowano karę pozbawienia wolności. Wyróżniano trzy rodzaje: dom poprawy (najsurowszy, tylko wobec sprawców zbrodni), więzienie, areszt (bez przymusu pracy).

Nadzór policyjny – poddanie osoby skazanej po odbyciu kary, pewnym ograniczeniom i kontroli sprawowanej przez policję, co miało na celu zapobieżenie powrotowi do przestępstwa.

Kodeksy karne XIX i XX w. dzieliły kary na:

• zasadnicze (najczęściej kara pozbawienia wolności)

• orzekane samoistnie

• dodatkowe

Karę pozbawienia wolności w polskim kodeksie ograniczono do więzienia i aresztu (z obowiązkiem wykonywania pracy).

Szerokie zastosowanie mają kary majątkowe, w tym pieniężne, w postaci: grzywny, konfiskaty majątku (całego lub części), przepadku przedmiotów pochodzących z przestępstwa

• Prawo karne XIX i XX w. zasadniczo zmieniły też zasady odpowiedzialności, które obowiązywały w feudalizmie. Polegały one na:

• pełnej subiektywizacji (oparcie odpowiedzialności na winie),

• indywidualizacji odpowiedzialności,

• niekaralności osób chorych psychicznie oraz działających pod wpływem błędu lub przymusu

• odrębnym uregulowaniu odpowiedzialności niepełnoletnich

• W nauce XX w. winą określano stosunek przyczynowości moralnej między człowiekiem a spełnionym przez niego czynem przestępnym. W nauce polskiej – wina to psychiczny stosunek sprawcy do czynu. Odpowiedzialność karna oparta została w kodeksach XIX i XX w. na winie.

Ważne znaczenie miało poczytanie winy – przypisanie spełnionego czynu przez sędziego na poczet woli jego sprawcy, osoby fizycznej. Poczytywać można było tylko osoby posiadające tzw. poczytalność kryminalną, mogące ponosić odpowiedzialność karną.

• Wyróżniano też winę umyślną (wystąpienie złego zamiaru i postanowienia przestępnego, co doprowadzało do skutku czyli przestępstwa) i nieumyślną (gdy sprawca nie chciał sprowadzić skutku czynu przestępnego, ale przewidział, możliwość jego wystąpienia), którą dzieli się na lekkomyślność i niedbalstwo.

Na odpowiedzialność karną mogą mieć wpływ stany zaburzenia umysłu, mogły to być: lunatyctwo, odurzenie alkoholowe i narkotyczne, gorączka, poryw uczuciowy. Inną formą wykluczającą odpowiedzialność karną były choroby umysłowe. Występowało też określenie okoliczności wyłączających winę i karalność czynu, którymi były stany niepoczytalności karnej sprawcy oraz stan niedojrzałości umysłu.

W związku z oparciem odpowiedzialności na winie, dokonano wyraźnej indywidualizacji odpowiedzialności. Kodeksy karne regulują oprócz zwyczajnego wymiaru kary również nadzwyczajne formy, wrażające się w instytucjach:

• nadzwyczajnego złagodzenia albo obostrzenia kary, gdy zachodziły określone okoliczności

• warunkowego zawieszenia wykonania kary na czas określony (ma na celu danie skazanemu szansy na powrót do uczciwego życia). Zawieszenie można odwołać gdy w czasie zawieszenia popełnił kolejne przestępstwo

• zamiany kary, która jest wyjątkiem od zasady nulla poena sine lege. Ustawa określa przypadki w których sędzia może zamienić np. skrócić karę więzienia w interesie niewinnej rodziny skazanego, albo zamienić karę pozbawienia wolności na karę przymusowej pracy na rzecz państwa, albo karę grzywny.

Odpowiedzialność nieletnich została uregulowana generalnie, przewidując odróżnienie różnych grup wieku osób które ze względu na niedojrzałość umysłu nie mogą działać z pełnym rozeznaniem i kierować swoim postępowaniem. Wyodrębnia się okres bezwarunkowej odpowiedzialności i odpowiedzialności warunkowe

j

10.11 Proces karny

Współczesny proces karny stanowi instrument państwa dla realizacji współczesnych celów państwowego prawa karania. Realizuje też określone przez państwo funkcje społeczne. Znaczenie karnego prawa procesowego dowodzi odłączenie od prawa materialnego, w postaci kodeksów postępowania karnego.

Humanitaryści postulowali oparcie procesu o zasadę domniemania niewinności, określenie nietykalności osobistej jednostki i reformę organizacji sądów. Opowiadali się za negatywną teorią dowodową – brak określonej liczby i jakości dowodów uniemożliwia skazanie oskarżonego. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela sformułowała prawne gwarancje praw jednostki w postępowaniu karnym.

Zmiany przeprowadzano albo w sposób radykalny (likwidowano wszystkie instytucje dawnego porządku, a nowe ustawy realizowały już postulaty humanitaryzmu w procesie karnym), albo zmiany realizowano stopniowo.

Dopiero w drugiej połowie XIX w. w państwach europejskich nastąpiła istotna zmiana prawa procesowego, polegająca na likwidacji elementów inkwizycyjnych w procesie karnym i oparciu go na zasadach nowoczesnego procesu, nazywanego procesem mieszanym. Zmiany wprowadzano w drodze ewolucji, a stare zasady współistniały z modyfikacjami dotyczącymi:

• zmian organizacji sądów i wprowadzaniu ich kolegialności, przez wprowadzenie sądów przysięgłych

• zniesienia tortur

• ograniczenia legalnej teorii dowodowej (zwiększono znaczenie dowodów innych niż tylko przyznanie)

• wprowadzania wersji negatywnej, legalnej teorii dowodowej (sąd obowiązany był przy wyrokowaniu brać pod uwagę okoliczności popełnienia przestępstwa, a brak określonej liczby i wagi dowodów nie mógł powodować skazania

• wprowadzenia instytucji wyroku warunkowego i wyroku „z podejrzenia” w przypadku niemożności dowiedzenia winy oskarżonego (brak dowodów) – wyrok w wysokości połowy „normalnego” wyroku (gdyby istniały dowody), mógł być wydany gdy sędzia dysponował połową dowodów winy (wymaganych prawem)

• dopuszczenia apelacji od wyroków, wprowadzenia sądów odwoławczych

• wprowadzenia zasady, że sąd odwoławczy nie może zaostrzyć kary, gdy odwołanie wniósł skazany

• likwidacji dwóch etapów procesu inkwizycyjnego: inkwizycji generalnej i specjalnej

• wprowadzenia nadzwyczajnego złagodzenia kary, gdy sąd zebrał tylko tzw. półdowody

• poszerzenia prawa do obrony.

• Nowy typ procesu mieszanego łączył elementy śledcze (inkwizycyjne) z rozwiązaniami procesu skargowego. Elementy śledcze:

• ściganie przestępstw w urzędu (z niewielkimi wyjątkami)

• prowadzenie dochodzenia i śledztwa wyłącznie przez organy państwa (prokuratura i policja, w sposób tajny, często pisemny)

• aktywna rola sędziego i jego szerokie uprawnienia związane z ustaleniem prawdy rzeczywistej (materialnej)

Elementy skargowe polegały na:

• prawie wszczęcia przez sąd czynności procesowych tylko na podstawie skargi uprawnionego podmiotu (zwykle prokurator)

• zmianie charakteru rozprawy na wolną walkę stron, przed sędzią arbitrem.

• oparciu postępowania na zasadach domniemania niewinności i nonretroakcji (lex retro non agit) oraz swobodzie sędziowskiej oceny dowodów

• ustnym i jawnym charakterze postępowania przed sądem

• Wprowadza się wyraźny podział czynności przygotowawczych między prokuratora i sędziego. W postępowaniu przygotowawczym wyodrębnia się etap dochodzenia (policja i prokuratura) i etap śledztwa (sędzia śledczy i prokurator).

Charakterystyczne jest też szersze dopuszczenie środków odwoławczych, do sądu wyższej instancji. We Francji występował system odwoławczy apelacyjno-kasacyjny, postępowanie trójinstancyjne. Polski kpk z 1929 roku znał instytucję apelacji i kasacji.

• Nowym elementem było oparcie sądów na instytucji sądów przysięgłych i innych instytucji uwzględniających wzrost czynnika społecznego. W prawie niemieckim sędziowie przysięgli decydowali o winie, sędziowie zawodowi o wymiarze kary. W Stanach i Anglii ława przysięgłych uczestniczyła równie9 w postępowaniu cywilnym.

Ważną cechą było ograniczenie prawa sądu do stosowania aresztu.

Proces mógł odbywać się według reguł określonych w kodeksach ale również w trybie odrębnym, często regulowanym odrębnymi aktami prawnymi. Najstarszym rodzajem takiego postępowania był proces wojskowy. Odrębnym od zwyczajnego był też tryb doraźny, wyrok zapadał w 24 h, a skazany nie miał prawa apelacji ani ubiegania o prawo łaski. Polski kpk normował jako odrębne postępowanie w sprawach nieletnich i sprawach karno-administracyjnych.

• W prawie socjalistycznym powoływano też pozasądowe organy wymiaru sprawiedliwości.

• Współczesne prawo normuje też instytucję:

• przedawnienia śledztwa, najstarsza instytucja prawa karnego (znane w prawie rzymskim),

• ułaskawienia, (już w feudalizmie jako prawo łaski króla, współcześnie należy do głowy państwa)

• zatarcia kary,

• Współczesne standardy praw oskar9onego zapoczątkował francuski kodeks procedury karnej.

Współczesne kodeksy przewidują dwa tryby powoływania obrońców:

• z wyboru, zależnie od woli oskarżonego

• z urzędu przez sąd, np. z powodu ubóstwa, w sprawach o najpowa9niejsze przestępstwa

Francuski kodeks procedury wprowadzał zasadę jawności rozprawy w celu zapewnienia społecznej kontroli nad postępowaniem i zapewnienia praw oskarżonego

.

DOKUMENTY

XVIII w. p.n.e.

Kodeks Hammurabiego

V w.

Leges barbarorum – Germanie, wczesne średniowiecze

Codex Euricianus – V w. najstarszy spis praw szczepowych germańskich

VI w.

Leges Romanae barbarorum – V-VI w. tereny zachodnie Cesarstwa Brewiarz króla Wizygotów – VI w. przykład leges Romanae barbarorum

XII w.

Zwierciadło Saskie – w Niemczech, XII w.

Prawo kanoniczne – reforma Kościoła (pierwsza próba kodyfikacji)

XIII w.

Księga Elbląska (najstarsza) i Statuty Kazimierza Wielkiego (największe) – w Polsce, XIII w.

Ustawodawstwo Fryderyka II – zbiór ustaw, pojęcie mocy obowiązującej prawa

XVI w.

Formula Processus – w Polsce, XVI w. kodeks ziemskiego prawa procesowego (źródłem był Zbiór Łaskiego)

Constitutio Criminalis Carolina (K) – XVI w. Rzesza

Corpus Iuris Canonici – pierwszy kodeks prawa kanonicznego (na polecenie Soboru trydenckiego)

XVIII w.

Landrecht Pruski (C ) (PPKdPP) – XVIII w. Bawaria (pierwszy Landrecht Pruski z XVII w.) Józefina (K) – XVIII w. Kodeks karny Austrii

XIX w.

Franciszkana (K) – Kodeks karny Austrii

Code civil (C ) – Kodeks Napoleona 1804 r.

Code de procedure (C ) – Francuski Kodeks procedury cywilnej z 1806 r.

ABGB (C ) – Kodeks austriacki 1811 r.

BGB (C ) – Kodeks niemiecki 1896 r.

(K) – kodeks karny

(C) – kodeks cywilny

Księga Elbląska (XIII w.) – najstarszy spis prawa zwyczajowego w Polsce (Najstarszy Zwód Prawa Polskiego), sporządzony przez Krzyżaków, w języku niemieckim, kazuistyczny charakter, stosowany wobec Polaków na ziemi chełmińskiej (ziemie pod zwierzchnictwem Zakonu). Zawiera nieusystematyzowane przepisy prawa karnego oraz dot. ustroju sądów. Szczególny charakter – przepisy o sądach bożych oraz różnych postaciach zabójstwa.

Statuty Kazimierza Wielkiego (XIII w.) – największy spis praw, osobno Statut Wielkopolski i Statut Małopolski (zawierały również przepisy nowe). Spis praw zwyczajowych, później dodawano ustawy Kazimierza Wielkiego i następców, wyroki sądów. Sporządzone po łacinie. Pod koniec XIV w. (przezwyciężanie partykularyzmu geograficznego), powstawały zwody czyli usystematyzowane zbiory przepisów z obu Statutów. W XV. przełożone na j. polski i wydane drukiem.

Zwierciadło Saskie (XIII w.) – praca prywatna, zawierała podzielone na artykuły prawo ziemskie i lenne, oprócz zwyczajowego równie9 ustawy cesarzy i normy prawa kanonicznego.

Constitutio Criminalis Carolina skrót CCC (XVI w.) – ustawa sejmu Rzeszy, kodyfikacja procesowego i materialnego prawa karnego, niedoskonale skodyfikowana nie oddzielała przepisów prawa materialnego od procesowego. Regulowała ustrój sądów, przestępstwo, proces i kary. Miała charakter posiłkowy (subsydiarny) wobec praw lokalnych (klauzula salwatoryjna). Stosowana nie tylko w Rzeszy – była względnie zupełna, posiadała walory merytoryczne. Realizowała zasadę publicznoprawną wym. sprawiedliwości w prawie karnym. Proces miał charakter inkwizycyjny.

Formula Processus (XVI w.) – W Polsce początek prac nad porządkowaniem źródeł prawa (XVI w.) to Zbiór Łaskiego – dwie części: w pierwszej przywileje, statuty, edykty, konstytucje, procesowe prawo zwyczajowe. W drugiej: źródła prawa niemieckiego obowiązującego w Polsce. Pierwsza część została uznana przez króla i obowiązywała jako obowiązujące prawo. Zbiór został wydany drukiem, ułatwiał podjęcie właściwych prac kodyfikacyjnych, był jedynym źródłem przepisów kodeksu prawa ziemskiego – konstytucji sejmu z 1523 r. Formula Processus. Formula zawierała też formularze (wzory czynności i pism procesowych, stosowanych w procesie sądowym z powództwa prywatnego), była jedynym kodeksem obowiązującego prawa procesowego w Polsce.

Landrecht Pruski (XVIII w.) – ustawa Rzeszy, m.in. miała umożliwić zjednoczenie ziem polskich zagarniętych w II rozbiorze, poprzez odcięcie od polskiej kultury prawnej. Był niezwykle obszerny (blisko 20 tys. paragrafów), przepisy prawa cywilnego i karnego, oraz publicznego, miał elementy tradycji feudalnej (np. kazuistyczny charakter) oraz elementy nowoczesne. Systematyka kodeksu – przepisy dot. praw jednostki i przepisy dot. praw społecznych. Realizował założenia uniwersalnego zbioru całego prawa. Elementy feudalne: utrzymanie własności podzielonej, stanowe zróżnicowanie kar, kazuistyczny charakter. Elementy nowatorskie: próba realizacji zasad nullum crimen i nulla poena, typ mieszany prawa małżeńskiego.

Corpus Iuris Canonici (XVI w.) – zatwierdzony przez sobór trydencki zbiór praw kanonicznych. Początkowo zakazywano małżeństw katolików z innowiercami, później dopuszczano dyspensę papieża pod warunkiem przynależności dzieci do Kościoła katolickiego.

Dekret Tametsi – ustawodawstwo soboru trydenckiego (był częścią Corpus Iuris Canonici) normował osobowe prawo małżeńskie. Wprowadził zasadę, iż niedochowanie kanonicznej formy małżeństwa powoduje jego nieważność. Małżeństwo miało być zawierane w obliczu Kościoła, ze złożeniem ślubów miłości i wierności, w obecności 2 świadków, poprzedzone 3 zapowiedziami, oraz egzamin ze znajomości katechizmu. Poszerzono listę przeszkód zrywających: różnica wiary, brak chrztu, porwanie kobiety. Unormowano instytucję separacji „od stołu i od łoża” – osobne zamieszkanie, bez prawa zawarcia nowego małżeństwa. Szlachta w Polsce wywalczyła zwolnienie z zapowiedzi i możliwość zawarcia małżeństwa w domu

.

59