Zagadnienia pozytywistyczne:
upadek powstania styczniowego 1863/64 doprowadził do zaostrzenia germanizacji i konfiskaty majątków ziemskich (lub też dobrowolnego ich odsprzedawania niemieckim kolonistom na skutek zakazania Polakom stawiania budynków na własnych gruntach - wóz Drzymały)
1864 - chłopi stają się wolnymi obywatelami na skutek zniesienie pańszczyzny - powoduje to nałożenie na nich nowych obowiązków, na które nie byli gotowi
1905 - rewolucja
1911 - Nagroda Nobla dla H. Sienkiewicza za Quo vadis?
C. K. Norwid - uważany za pierwszego pozytywistę
realizm - nurt zakładający, że literatura powinna być odzwierciedleniem danej rzeczywistości
empiryzm, scjentyzm (definicje)
dominacja krótkich form: nowele, opowiadania, wierszowane obrazki rodzajowe i dłuższych: powieści
utylitaryzm - trzeba osiągnąć szczęście osobiste aby być użytecznym dla ogółu (rozwinąć)
emancypacja kobiet (daty?)
Przedstawiciele Pozytywizmu:
proza: Bolesław Prus (1847-1912), Eliza Orzeszkowa (1841-1910), Henryk Sienkiewicz (1846-1916), A. Dygasiński, J. Lam, A. Szymański
poezja: Adam Asnyk (1838-1897), Maria Konopnicka (1842-1910), Wiktor Gomulicki (1848-1919)
Pozytywizm:
protoplaści:
-filozofia pozytywna Augusta Comte'a,
-Herbert Spencer
-Stuart Mill,
powstanie: fala pozytywistyczna: 1868-1873;ideologia pozytywistyczna: 1881
hasła: praca organiczna, praca u podstaw
krytyka:
-obskurantyzmu, klerykalizmu, klasowych przedziałów
-przeszłości Polski pod względem działań i nurtów epoki Romantyzmu (Polska jako niewinna ofiara złych sąsiadów, idea mesjanistyczna)
-niechęć do poezji ze wzgl. na lekceważenie przez nią logiki
-przestarzałej mentalności feudalnej polskiej szlachty, która przeszkadzała w przekształceniu państwa na kapitalistyczne
-rewolucji mającej zmienić państwo
propagowali:
-szerzenie oświaty i popularyzowanie nauki (analfabetyzm wynosił 90%)
-literatura jako niższy rodzaj poznania od naukowego
-równe prawa dla uciśnionych (chłopów, Żydów, kobiet)
-postawę moralistyczną
-ideologię liberalną oparta na przekonaniu, że wolna przedsiębiorczość w przemyśle, handlu i rolnictwie jest gwarancją stałego, harmonijnego postępu
cenzura spowodowała szerzenie idee poprzez krytykę literacką
wzorce z Zachodu, np. Dickens, Daudet
przekłady dzieł naukowych i literackich, duża liczba czasopism (Przegląd tygodniowy, Prawda ) --> głosiły porzucenie rewolucyjnych marzeń, bo wartością narodu nie jest funkcja jego niepodległości, ale wkładu w gospodarkę i kulturę, dlatego podstawowym obowiązkiem obywatela jest rozwijanie przemysłu i handlu oraz popieranie wykształcenia
Darwinizm:
-traktowanie społeczeństwa jako organizmu podobnego do organizmów zwierzęcych --> szukanie analogii między społeczeństwami ludzkimi a organizmami biologicznymi, czyli nacisk na wzrost organiczny niż na zmianę rewolucyjną
-harmonijne współdziałanie wszystkich części składowych społeczeństwa -- czyli jednostki, które dążą do wzbogacenia się, niezależnie od swych intencji, przyczyniają się do wzmocnienia całego organizmu
poezja: jasna, zrozumiała, dająca się logicznie analizować oraz posiada wartości wychowawczych
powieść (ale nie historyczna):
-miała przedstawiać życie nie szlachty i arystokracji, ale nowej klasy średniej i ludzi prostych
-miała służyć nauce, aby rozwijać w czytelniku lepsze rozumienie praw społecznych
-losy bohaterów nie zależały od ślepego szczęścia albo sił pozaludzkich
-powinna być realistyczna i zawierać ideę (tendencję), ale artystycznie powiązaną z formą [!]
Szkoła Krakowska (Józef Szujski, Michał Bobrzyński):
grupa uczonych humanistów popierająca dynastię habsburską
nazywani stańczykami, błaznami
przyczyny updku Polski: słabość władzy królewskiej w Polsce, polityczna anarchia w wyniku szlacheckiego parlamentaryzmu, zbyt duża tolerancja religijna
pamflet Teka Stańczyka
potępiali powstanie styczniowe, nie chcieli przywódcy z emigracji w Paryżu oraz pomocy mocarstw zachodnich
partia konserwatywna bogatych właścicieli ziemskich
Naturalizm (fr.):
pojęcie wywodzi się z nauk biologicznych - zachowanie człowieka określają elementrarne instynkty, więc nie różni się ono od zachowania zwierząt
Emil Zola - wyjaśnił zasady powieści naukowej będącej zwierciadłem życia, pozytywiści nie podzielali jego poglądów
literatura n.: tematy z życia, język klas ludowych, rozrywka dla ludzi młodych i dobrze wychowanych
Gustaw Flaubert - kreował bohaterów przez obserwację temperamentów i namiętności bez podkreślania ich dobroczynnej lub szkodliwej roli w społeczeństwie --> obiektywizm
nie przyjął się w pełni w Polsce ze względu na rewolucyjne ruchy socjalistyczne
Humoreski z teki Worszyłły
Świat przedstawiony utworu
Treści programowe epoki
Budowa
Gatunek
Narrator
1. Świat przedstawiony utworu
Nikt nie jest prorokiem między swymi - przypowieść z Nowego Testamentu; Jezus mówi o sobie w świątyni, że jest Mesjaszem
proroctwo Wilka - wzorowe gospodarstwo, wynagrodzenie dla chłopów, czytelnia, nauka chłopów
prorok - tłumaczył zapisaną w księgach wolę Bożą, nauczał, wprowadzał
między swymi - życie w społeczeństwie, pojedynek, niechęć szlachty, ocena na podstawie stanu posiadania, traci popularność za komentarze o lenistwie szlachty --> jak cię widzą, tak cię piszą
2. Treści programowe epoki
proza tendencyjna o broszurowych walorach plastycznych (czyli z życia wziętych)
tendencja pozytywistyczna w Humoreskach... - praca u podstaw itp. zostaje skrytykowana, bo bohater ginie podczas swoich wysiłków;
tendencja - pewien postulat moralno-ideowy stawiany czytelnikowi
tekst tendencyjny - tekst z tezą, która stawia się czytelnikowi, aby pokazać jego słuszność
broszurowość - Sienkiewicz umieścił w Humoreskach... sformułowania z broszur opisujących umiejętną potęgę pracy, haseł z gazet
[E. Orzeszkowa Pan Graba]
3. Budowa
budowa szkatułkowa: Worszyłło snuje opowieść o Wilku, która zawiera się w listach od przyjaciela Wilka - Franka
wielonarracyjność - narrator auktorialny (tu nadrzędny), który ujawnia się czytelnikowi <-- koncepcja Sienkiewicza; Worszyłło - narracja trzecioosobow; narracja listowna - pierwszoosobowa
Dwie drogi
1. Świat przedstawiony
Złotopolski kontra Iwaszkiewicz
najczęściej zubożali ziemianie kształcili swoje dzieci na inżynierów, którzy zaczęli tworzyć inteligencję --> [wysadzeni z siodła w wyniku represji popowstaniowych musieli podjąć pracę, więc kształcili swoje dzieci, aby oni mogli się utrzymać]
rodzina Iwaszkiewicza prawdopodobnie utraciła majątek w wyniku powstania
Iwaszkiewicz:
-połączenie tradycji i nowoczesności, gdyż fabryki głównie należały do Niemców i Żydów
-praca organiczna - harmonijna współpraca wszystkich części społeczeństwa (inteligencji, robotników)
Szkice węglem
uwłaszczenie chłopów --> zwolnienie z pracy dla pana, stanie się obywatelem, ale nowe obowiązki: udzielanie się na sejmikach, wybory władzy itd, i związany z tym nowy światopogląd; chłop nie był świadomy jak wywiązywać się z nowych obowiązków --> Rzepa przejął się dokumentem, który tak naprawdę był nieważny (kilkuletnie wojsko), ale on nie miał tej świadomości
Rzepowa po pomoc idzie do proboszcza, dziedzica, ratusza (władza carska) <-- polityka nieinterwencji, czyli nie branie udziału w problemach chłopów
przekaz moralno-ideowy - krytyka polityki nieinterwencji, uwłaszczenia w sposób nieprzemyślany, bezpośrednie podleganie władzy carskiej; krytyka możliwości dojścia do władzy osobom pokroju Zołzikiewicza - dodatkowo bezkarność; krytyka społeczeństwa, układy stosunków pouwłaszczeniowych opartych na przekupstwie, ciemnocie tworzące podziały wśród samych chłopów; krytyka ciemnoty ludu;
Bartek Zwycięzca
1871 - koniec wojny prusko-francuskiej; wygrana Prus spowodowała utratę przez Francję pozycji w Europie; porozumienie cesarza niemieckiego i rosyjskiego spowodowało wzmożone represje; granice między zaborami widoczne były w mentalności, w funkcjonowaniu mieszkańców
germanizacja - wóz Drzymały, prawo do zasiedlania przez Niemców
niewiedza chłopów o przyczynach walk; Kulturkampf - Sienkiewicz wyśmiewa to w sylwetkach bohaterów
Bartek Zwycięzca - prosty chłop przyzwyczajony do pruskiego drylu, brak zwycięstwa moralnego
strona francuska - potomkowie Romantyków
homeryczna naiwność - głupota, zacofanie, całkowita niewiedza
Pognębin - wieś taka, jak wiele na ziemiach dawnej polski
kwestia nieinterwencji, ziemiaństwo odgradza się od chłopów
Bolesław Prus
Pleśń świata
szyderstwo i melancholia - towarzyszą szatanowi
ideologia pozytywizmu - przyrodnicze spojrzenie na świat; nie można opisać świata przyrównując do zjawisk przyrodniczych, duszę, serce; Prus ukazuje niebezpieczeństwo jakie niesie ze sobą pozytywizm i przyrodnicze patrzenie
Cienie
anonimowość, samotność, przemijalność
symbolika: jasność - niebiańska, zmierzch - cienie - dzień/noc
blask i zmierzch mogą wtargnąć wszędzie
latarnik - roznosi światło
proza poetycka
Z legend dawnego Egiptu
Ramzes i jego wnuk Horus
edykty: Etiopia, więźniowie, zmniejszenie podatków, wolne dla niewolników, zniesienie kar cielesnych, odwołanie z wygnania Jetrona, zwłoki matki, uwolnienie Bereniki
Horus jako litościwy władca, Ramzes jako potwór
klasztor w Egipcie - cha,cha! i Przedwieczny kontra astrologia
gdy umierał najważniejszy był edykt o Berenice --> postawa romantyczna
pozostawienie uwolnienia Bereniki na sam koniec, ale w drugiej sytuacji zmienia jego obraz jako władcy
kto był zły? Ramzes, czy Horus?
opowiadanie, w którym nic się nie dzieje w sensie czystej akcji, wydarzeń
"pulsujący punkt startu" - Ramzes przeżywa, a Horus umiera, czyli status quo zostaje zachowany; kroki - posłańca mającego przynieść pierścień oraz śmierci
parabola o porządkowaniu świata przez siły wyższe - hasła pozytywistów w oparciu o scjentyzm
Sienkiewicz H., Ta trzecia (Mój przyjaciel i ja - urywek z pamiętnika malarza)
1880 r. - napisany po Trylogii w Ostendzie; w czasopismach Przegląd Literacki w "Kraju", Kurier Codzienny w Warszawie --> zmęczenie tematyką historyczną
humoreska - mały utwór o zabarwieniu humorystycznym
Sienkiewiczowi koledzy wymyślali tytuły
1888/89 - Salon otworzony z inicjatywy artystów Warszawskich
żony Sienkiewicza
cyganeria artystyczna - postacie zaczerpnięte z istniejących osób
Świętotrąbek - obraz o Żydach
elementy Warszawy: Latawiec - krytyka Kuriera Codziennego
Kazia - narzeczona (2)
Helena Kołczanowska-Ostrzyńska (3) - ta trzecia
Ewa Adami (1)
Znaczenie powstania listopadowego:
pozytywiści jako spadkobiercy wydarzenia pokoleniowego
mitotwórcy: Artur Grodke, J. I. Kraszewski - w ich dziełach mit powstańczy miał charakter wyzwoleńczy
1860/61 - zapowiedź powstania:
-śmierć cara Mikołaja I - Polacy nadal dążyli do stosunków z Rosją, ale nowy car Aleksander II powiedział żadnych marzeń Panowie!
-informacje o powstaniu włoskim zza granicy, ożywienie się środowisk studenckich
-z emigracji napływały informacje o odrzuceniu pracy organicznej (scalenie wszystkich warstw społecznych w jeden organizm oraz współpraca z władzą, która należy do tego organizmu) - oznaczało to lojalną pracę z zaborcą
pokolenia dążące do klęski - nowe pokolenie po powstaniu listopadowym nie doznało klęski, ale wyrastało w duchu narodowym
pojawia się problem narodowości - rodzenie się poczucia narodowości, bo poczucie obywatelskości nie wchodziło w rachubę (Polacy byliby Prusakami)
Krasicki:
sprowadzono zwłoki Krasickiego (data) cała manifestacja; 1860 - zmarła żona generała Sowińskiego (Sowiński w okopach Woli) - kolejna manifestacja
1860 - manifestacja powstańcza, Feliński napisał Boże coś Polskę... na przyjazd cara, ale ten nie przyjechał, więc zwrotkę zmieniono i na manifestacji zaśpiewano
1861 - manifestacja w kierunku zamku, aby uwolnić więźniów; zginęło 5 osób
Grodker:
-dedykował wiersz ofiarom manifestacji
-1863 przyjeżdża do Polski, ale nie trafia do Warszawy
-nieformalny twórca nastrojów powstańczych, bo jego Szkice kredkowe były nacechowane uczuciowością i egzaltacją, dokładnym odzwierciedleniem powstańczym
estetyka umierania, np. Kraszewski Dzieci starego miasta - zostawienie swojego śladu w mieście przez śmierć
ukazanie powstania w sposób bezpośredni (po 1905) lub zawoluowany przy użyciu języka ezopowego - działania ludzkie pod postacią działań zwierząt - język mówienia nie wprost, przekazywanie treści ukrytych, domyślnych), np. Nad Niemnem Orzeszkowej - zakaz grzebania powstańców na poświęconych cmentarzach, nawiązanie do 40 biblijnych męczenników; Prus Omyłka - wprowadzenie narratora dziecięcego nie zorientowanego we wszystkim, czyli chwyt ezopowy (UŁAAA Tek Łan Do), Lalka
-początek j. ezopowego to romantyzm, np. w powieściach
-j. ezopowy – dwa szeregi znaczeniowe: jeden to cenzor, drugi to polski patriota muszący czytać między wierszami;
-stosowano metafory (peryfraza, synekdocha), np. zakaz pisania Syberia, ale nie kraina daleka, osobliwa, biała i elipsy, zakaz wymieniania nazwisk trzech wieszczów, ale mówiono Adam (Mickiewicz), Juliusz (Słowacki), Zygmunt (Krasiński)
-wiele kwestii opuszczano, ale opisy sugerują, że coś zostało pominięte
Rodzaje cenzury:
-prewencyjna – przed opublikowaniem dzieło musiało trafić do cenzora
-represyjna – dzieło było sprawdzane pod względem treści niepoprawnych już po opublikowaniu; kara dotyczyła autora i wydawcy
dominowała c. prewencyjna; 1834-1848 ciągle była cenzura; w Prusach i Austrii c. prewencyjną zamieniono na represyjną po Wiośnie Ludów; 18XX rząd zlikwidował Komisję ds. Wyznań i Oświecenia Publicznego; cenzura prewencyjna w Królestwie przywrócona po 1834; po powstaniu listopadowym cenzura została zniesiona; istniały różne organizacje cenzorskie
-rękopisy książek trafiały do rosyjskiego cenzora (na max trzy miesiące), który wydawał opinię, nie mógł w rękopisie nic zmieniać, jedynie tworzył raport lub wydawał pozwolenie na druk; po druku książki wracała ona do cenzora, który sprawdzał zgodność druku z rękopisem à spowodowało to wytworzenie się autocenzury (czyli autor, wydawca sprawdzali sami, czy są kwestie ważkie) i dlatego zaczęto stosować język ezopowy
-drukowanie bez pozwolenia groziło karami dla autora i wydawcy
-tematami zakazanymi były: socjalizm, dawanie nadziei na niepodległość Polski, obraza władzy świeckiej, carskiej
-zakazane, np. niektóre utwory Mickiewicza, poezja Lenartowicza, w klepsydrach nie wolno było używać słów matrona, obywatel, nazwiska XIX w. działaczy emigracyjnych, przywódców, polskie nazwy tradycyjnych urzędów (wojewoda, Podole), samo słowo polski (zastępowano nasza), Fircyk w zalotach, Mer Ezofowicz, Wróg ludu Ibsena, O żołnierzu tułaczu Żeromskiego, Z pamiętnika korepetytora – Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela Sienkiewicza – przeniósł akcję do zaboru pruskiego i zgodzili się ruskie na publikację
-c. zagraniczna – Wydział Zagraniczny Warszawskiego Komitetu Cenzury współpracował z Petersburgiem, gdzie prowadzony był rejestr książek zabronionych i dozwolonych, napływające zza granicy dzieła były kontrolowane tylko, jeśli nie było jej na liście; fragmenty zakazane były zaczerniane lub zabielane
powstanie styczniowe i listopadowe w Młodej Polsce, np. Żeromski, DO EGZAMINU (który będzie zajebiście trudny i ciężki)
Czasopiśmiennictwo:
centrum – Warszawa: najwięcej tytułów i zmian formalnych i treściowych prasy
typy gazet codziennych:
-kuriery, np. Kurier Warszawski (od 1868; Wacław Szymanowski): publikował Prus, Gomulicki, Gawalewicz; Kurier Codzienny, Kurier Poranny (również zawierały dodatki literackie), Gazeta warszawska (dla ziemian i przemysłowców), Gazeta Polska (od 1876; red. Edward Leo): publikował Prus, Sienkiewicz
dzienniki informacyjno-polityczne, np. nowe były: Wiek (zał. Franciszek Lewestam), Echo (zał. Zygmunt Sarmecki), Słowo (1882-1884 - red. H. Sienkiewicz; do 1914): opublikowano Trylogię, Bez dogmatu; Nowiny (polityka, literatura; red. B. Prus)): publikowali J. Lam Listy z Galicji, Asnyk
-tygodniki społeczno-polityczne, kulturalno-społeczne: Przegląd Tygodniowy (pow. 1865; organ Pozytywizmu warszawskiego), Niwa, Opiekun Domowy, Wędrowiec
-stara prasa (przedpowstaniowa): Przegląd Katolicki, Bluszcz, Kłosy
-ilustrowane magazyny literackie: Tygodnik Ilustrowany, Kłosy, Tygodnik Powszechny (red. Marian Gawalewicz; tematy naukowe, kulturalne, powieści, poezje)
-pierwsze czasopisma dla kobiet (pod wpływem pozytywistycznego hasła emancypacji) - dostosowane do poziomu wykształcenia czytelniczek, np. Bazar, Bluszcz (red. Maja Innicka; program umiarkowanej emancypacji, duża poczytność), Tygodnik mód (i nowości (i powieści)), Świt (nieumiarkowana emancypacja; red. M. Konopnicka)
-periodyki naukowo-literackie, np. Biblioteka Warszawska, Ateneum
-cz. beletrystyczne, np. Tygodnik Romansów i Powieści (powieści w odcinkach)
-cz. satyryczno-humorystyczne, np. Kolce
spór starej i nowej prasy – dot. Przeglądu Tygodniowego i reszty świata J; ostatni epizod na łamach Prawdy
Emancypantki ≠ Lalka
Miejsce akcji:
Emancypantki: Warszawa, Iksinów - podział emancypantek na warszawskie i In.
Lalka: Warszawa – plan topograficzny, dokładne podanie dat i wpasowanie w życie Warszawy
Zagadnienia:
emancypacja kobiet
praca u podstaw
praca organiczna
spirytyzm, hipnoza, medium
Charakterystyka postaci:
Klara Howard – radykalistka, która została przykładną żoną
p. Latter – emancypantka z przymusu chcąca zrzucić swoje nieszczęścia na mężczyznę, łagodna wobec swoich dzieci, które doprowadziły ją do ruiny, nie nauczyła dzieci pracy, emancypacja nieuświadomiona i nieprzekazywana
Ada Solska – jej poglądy zależały od zainteresowania środowiska, „bawi się” w emancypację, ma możliwość kreowania swojego życia, a nie korzysta z tego; jest e. z nudów
Joasia – moralna emancypantka
p. Malinowska – prowadziła pensję, aby kształcić dziewczynki do życia kosztem własnego szczęścia
Helena Norska – żadna z niej emancypantka
Madzia Brzeska – naiwna emancypantka, bardzo uczuciowa
Cechy idealnej emancypantki:
łączy teorię z praktyką – zdyscyplinowana, zorganizowana
nie powinna rezygnować z rodziny
samodzielnie podejmuje decyzje
rozwija się intelektualnie
jej byt nie jest zależny od mężczyzny
swoim postępowaniem wpływa na otoczenie i kształtuje je
poczucie moralności, własnej wartości
skupia się na innych
postępowa
U Prusa nie ma obrazu idealnej emancypantki. Ma on ironiczne podejście do tej kwestii.
Orzeszkowa, Sienkiewicz, Prus – znali się, ale nigdy się nie spotkali jednocześnie; Prus i Sienkiewicz współpracowali ze sobą przez Niwę, ale później zmniejszyli kontakty
O. poznała S. po jego powrocie z Ameryki do Warszawy
O. mieszkanka Kresów (Grodno), majątek uległ rozproszeniu a Piotra zesłano w głąb Rosji, przeprowadziła rozwód kościelny, Piotr powrócił do Warszawy, a O. po powstaniu miała problemy z zarządzaniem majątkiem (też przez Piotra, który brał udział w powstaniu), Polakom nie wolno było sprzedawać majątków Polakom, więc sprzedała go pół-Rosjaninowi; w Warszawie spotkała Sienkiewicza i była nim zachwycona, miała nadzieję na przyjaźń; szokiem była krytyka Orzeszkowej przez Sienkiewicza; była rozczarowana ideowo S., który oddalał się od obozu młodych; Prus i O. nigdy razem osobiście się nie spotkali; O. pisała powieści wpisujące się w nurt tendencyjny, a S. i P. raczej skierowani w stronę dziennikarstwa, publicystyki; była starsza powieściopisarsko niż P. i S.
1883 – druk odcinków Ogniem i mieczem, później Potop ogłoszone mianem najlepszych dzieł, więc O. i Kraszewski poszli w odstawkę; powieściopisarstwo historyczne powróciło do łask i zrywał z wartościami pozytywizmu ideowego; S. początkowo związany był z pozytywistami, a później się od nich oddalił a zwrócił do pokrzepienia narodu (powrót do mesjanizmu romantycznego); trafił tym do ludzi, którzy złaknieni byli takich tematów, pełnych nadziei; znak dla czytelników, że nawet mimo carskiej cenzury można przemycić elementy patriotyczne; każda kolejna powieść Prusa była odpowiedzią na fragmenty trylogii; P. musiał odnaleźć się w nowej sytuacji literackiej i rozkochania w sobie publiczności
myśl tajnowska – niechęć do motywów historycznych połączonych z elementami romansowymi; zarzut P. dotyczył stronniczego traktowania narodu, był przeciwko apologizowaniu postaci Wiśniowieckiego i zaczernianiu Chmielnickiego – niewłaściwe mówienie o innym narodzie, który też przeżywał swoją tragedię;
Ogniem i mieczem
Michał Korybut Wiśniowiecki – świetny wódz, ale porywczy, brutalny, agresywny, jego postępowanie związane było wyłącznie z budowaniem dobrego wizerunku swojej rodziny, a nie dbał o imię państwa, a w powieści jest postacią świątobliwą, religijną dążącą do poprawy stanu państwa;
czerń kozacka – chłopi ukraińscy, którzy idą, bo muszą, co nie świadczy o budzeniu własnej świadomości
Szwedzi – też im na pohybel
Turcy – kiła i mogiła
był to czas budzenia się świadomości narodowej, którą S. pominął, ale być może ze względu na cenzurę
wg Prusa ten element miał wydźwięk negatywnie moralny
religijność – zbyt duża liczba księży, śmierć Podbipięty i zastępów anielskich, religijność dająca dobre samopoczucie
mesjanizowanie – Polska jako naród wybrany
pierwsza powieść Prusa po O. i M. to Placówka (Nasza placówka), która stanowiła odpowiedź na trylogię; walki toczą się nie na wielkich polach, ale w małych wioskach bez widowiska, gdzie walką było postawienie wiatraka; walka, by ojcowizna została w kraju; Józef Ślimak – bohater, który nie chce sprzedać swojego pagórka Niemcom; potomkowie dawnej szlachty, np. w Tekach Worszyłły, w Placówce, Prus nie krytykuje Niemców, ale odtwarza czyste relacje handlowe bez hasła wynaradawiania i Innych tego typu; i Niemcy są ludzi – różni jak Polacy;
przed Bogiem Prusa wszyscy są równi
P. i S. przeplatali swoje powieści jako odpowiedzi
Orzeszkowa
nie wypowiadała się publicznie o trylogii, chciała utrzymać tę trójcę powieściopisarzy mimo, że S. ją krytykował; była zafascynowana trylogią, ale tylko podczas lektury; S. jawił się jej jako wizjoner, barwność, plastyczność obrazów, podkreślała wagę patriotyzmu w trylogii; zauważała wady kompozycji
połączyła nutę pokrzepienia z nowoczesnością w Nad Niemnem; stosunek pokolenia do powstania styczniowego – przywraca legendę powstania w nowym pokoleniu, które jednocześnie funkcjonuje z pokoleniem, które to przeżyło; Nad Niemnem ukazało się po Potopie, aby pokrzepić naród, po obrazach klęski z Sienkiewicza jednocześnie sięgając do powstanie styczniowego; zaczął się tworzyć mit bezpłodnej tragedii, z którym Orzeszkowa chciała się rozprawić; również Lalka była odezwą na Sienkiewicza (1885) – nie rehabilitował wielkości powstania styczniowego, które to próbowała Orzeszkowa;
zaangażowana w powstanie styczniowe
Julian Ochorowicz Pierwsze zasady psychologii i inne prace – o nowych zjawiskach, np. spirytyzm, oniryzm Euzabii Paladino, pojawia się w dziełach Prusa, np. Lalka,
Maria Konopnicka (1842-1910)
tematyka: włoska, europejsko-podróżnicza; motyw wsi, życia wiejskiego, religijność ludowa ß wiejsko-miejskie obrazki ludowe – melodyjność, śpiewność; góry, wiersze okolicznościowe
życiorys: Maria Dulębianka – przyjaciółka, podróżuje z nią po Europie wracając jedynie po kolejną wizę, po powrocie razem zamieszkały; córka Helena o zaburzeniach psychicznych przyczyniła się do wyjazdu M.K.
tomy: Linie i dźwięki, Italia
Italia: zerwanie z motywem sielskich Włoch, kobiece, osobiste wiersze; wiersze artystyczne dot. zjawisk kulturowych; porównanie artystów modernizmu do artystów włoskich; parnasizm – poezja wykwintna, odwołanie się do doskonałości artystycznych; poetka jako pątniczka z Polski – liczne porównania z Polską; pierwiastek malarski i muzyczny
Madonna del cardellino
obraz Rafaela „Madonna ze Szczygiełkiem”
refleksja nad obrazem – stworzenie apokryfu
elementy polskich stron
Giotto
Matka Boska jeszcze jako zwykła kobieta
język ezopowy nasza – polska
W Wielki Piątek
cierpiący człowiek
realia polskie
Polska jako Chrystus Narodów
cierpienie się jednak nie kończy, ale oczekiwanie na Zmartwychwstanie, powstanie Polski
Corregio
gęślik, ligawka – polska nazwa na skrzypce i flecik
Matka Boska zwraca się do anioła śpiewającego ból ziemi, a nie tego, który obiecuje rajskie niebo; zbliżenie do ziemskich smutków – religijna ludowość: Matka Boska jako nie wyniosła
Wsiałem ci ja w czarną rolę
motyw siewu – czynność rolników
Nie znam ruchliwszej fali (tom Listy, IV seria poezji) – erotyczny wydźwięk
Kubek (III seria)
Toast – cytowany w Próchnie
Adam Asnyk (1838-)
motywy: poeta, miłość nieszczęśliwa, Tatry, śmierć, motywy ludowe o charakterze przyśpiewek ludowych, przyroda, wiersze okolicznościowe
przemyślenia filozoficzne, rozliczenie z powstaniem styczniowym, wiersze miłosne, mowa kwiatów, wiersze ku pokrzepieniu, symbol poezji u Malczewskiego
cykl Przyjście mesjasza
Gdybym był młodszy…
1868 – wtedy Asnyk miał 30 lat – mentalność [podobnie u Konopnickiej, która w wieku 20 lat wyszła za mąż za o wiele starszego mężczyznę, czyli 35]
Legenda pierwszej miłości
Między nami nic nie było
Młoda Polska
Berent Próchno (wyd. 1903)
czas: 1901, pocz. XX w., okres modernizmu
miejsce: duże miasto bliżej niezidentyfikowane, możliwe że Berlin ze wzgledu na architekturé
bohaterzy:
Borowski – teatr
Pawluk – malarz
Miller – poeta
Hertelstein – kompozytor
Hilda i Iwetta – śpiewaczki
nielegalna Bohemia artystyczna od wysokiej do niskiej sztuki + każdy z nich ma inne pojmowanie sztuki; sztuka dla sztuki, a nie użytkowa; artysta jest jakby wybranym kapłanem stojącym ponad innych; większość czasu spędzają w kawiarniach; niewiadomo z czego żyją, bo sztuka nie przynosi zysków; eksperymentowanie ze świadomością, łykanie piguł, absynt, haaaj – dekadentyzm, strach u progu końca stulecia: skoro nic nie zrobiliśmy, to już nic się nie uda;
opis miasta – wielkość miasta daje anonimowość, stąd cyganeria artystyczna w dużych miastach, miasto jako potwór pochłaniające wszystko, jako chorobliwy twór, który skazuje mieszkańców na zagładę (podobnie Ziemia Obiecana),
Zagadnienia:
dekadentyzm kontra Młoda witalna Polska, pojawia się motyw śmierci
kobieta anioł i fatalna
sztuka dla sztuki – artysta jest samotny
fascynacja orientem
fascynacja nietzscheanizmem
poszukiwanie nirwany, buddyzm
tytuł: próchno świecące, zwodnicze, ale rozsypujące się
jak bohaterowie mówią o sztuce? portrety Witkacego
wypowiadają manifesty
Jan Tomkowski Młoda Polska
Młoda Polska
okres: 1890 (osłabienie pozytywistów, empiryzmu, spirytyzmu itp.)-1918 (koniec jakichkolwiek epok ze względu na wojnę, koniec mentalności XIX w. i specyficznego sposobu myślenia) - zw. z cyklicznością ludzkich zachowań, czyli koniec wieku i grobowe nastroje, zachowania dekadenckie
wyznaczniki: pierwsza seria poezji Tetmajera (1891, kolejny 1894), która była odmienna od poprzedniej epoki; koniec Młodej Polski ze śmiercią w latach 30. Reymonta, Żeromskiego, Przybyszewskiego, Kasprowicza: 1 okres – do 1905, 2 okres – od 1905
nazewnictwo:
-Młoda Polska (modernizm) – nazwa użyta po raz pierwszy przez Artura Górskiego w felietonie
-neoromantyzm – odnowienie wątków romantycznych
epoka: możliwość wyrównania prądów z Zachodem bez opóźnienia i pisania w różnych językach
dekadentyzm: Sienkiewicz Bez dogmatu – powieść stworzona na podstawie obserwacji dekadenckich zachowań, główny bohater jest postacią negatywną poszukującą dogmatu, czegoś do wierzenia (lubiana postawa przez kobietki)
symbolizm: widoczny w poezji i dramacie, pojęcie od Platona – człowiek styka się z dwoma światami: realnym i boskim, nieosiągalnym; poprzez symbole (wielowarstwowe) próbuje się opisać to, co słowami się nie da jednoznacznie; odróżniono symbol (prosty w formule) od alegorii (jeden rozpoznawalny desygnat)
impresjonizm: prąd estetyczny z malarstwa, chwilowość, momentalność, ulotność, własne wrażenia (to, co widzę ja w danej chwili) – przeszło to do literatury
ekspresjonizm: ukazanie przeżycia
realizm: fikcyjna sytuacja mogąca zaistnieć w rzeczywistości lub sama rzeczywistość
naturalizm: człowiek jako część natury i jego zachowania w środowisku wynikające z natury, np. potrzeba zaspokojenia seksualnego, popędy, brzydota
czasopisma: Chimera – Przesmycki redaktor dopłacał, złota zasada Davina – stosunek marginesu górnego (2cm) lewego (5 cm), prawego (3 cm), dolnego (4 cm); były wydania ekskluzywne, zawierała fragmenty utworów literackich lub całe monograficzne; 1901-1907 – miał być miesięcznik, później dwumiesięcznik, nieregularnik; wyszło 30 zeszytów, czcionka z ameryki, miał być przeciwstawieniem periodyków politycznych; nakł. miesięczny 600 egz., duże wzięcie i wysoka jakość, został w niej odkryty Norwid, In. Berent, Wyspiański, Leśmian, Staff
P.D. Rozbieranie do snu – wiersz turpistyczny
centra:
-Warszawa [Chimera], [w Pozytywizmie wokół ważnych postaci, np. Mickiewicz (Białoruś), Słowacki (Krzemieniec) – Kresy, następnie przesunięcie na Zachód (Paryż) ze wzgl. na emigrację] - grupa Stańczyków o poglądach moralnych związanych z lojalizmem, czyli nadmierną uległością wobec władzy carskiej; Stańczycy pochodzą z rodów arystokratycznych i działają aktywnie do śmierci Matejki
-Kraków – cyganeria artystyczna [Zielony balonik – kabaret, Życie – czasopismo, działalność Wyspiańskiego (um. 1907)], przyjezdni z Monarchii Austro-Węgierskiej – bardzo mało się rozwijał, po śmierci Wyspiańskiego przeniesienie na Warszawę
-Lwów [Polska Politechnika, Uniwersytet]
-Zakopane – nieformalna stolica, która wyniknęła z zainteresowania Tatrami (np. Asnyk – założyciel Taterników?) oraz postaci Witkacego (mieszanka A+B)
sztuka:
-secesja – ornamenty roślinne, sztuka użytkowa, opływowe, pociągłe kształty roślinne
manifesty: Konfiteor
P.D. Konfiteor
Na skałach Calvados
czas:
-akcji – 5 lat
-fabuły – od 1868 r. (czas powstania bulwaru) do wydarzeń bieżących
miejsce:
normandzka osada rybacka w Republice
bohaterowie:
Gabriel Orange - rybak
Berta Orange – żona Gebriela
Boudard – ojciec Berty
ojciec Renouf – wspólnik Orange
bohater zbiorowy – rybacy i ich żony à żyją w rytmie morza, jego przypływów i odpływów; typowa mała mieścina, gdzie każda mała zmiana jest postrzegana jak wielka zmiana;
akcja:
małżeństwo Gabriela i Berty – opiera się na pieniądzach, Berta jest zależna od męża, który ją zdominował – naturalizm
naturalizm w opowiadaniu – kaczkowaty chód jako wynik ewolucji, której podlegają wszyscy ze względu na warunki, tutaj konieczność posiadania szerokich, silnych ramion, ale zbędne są umięśnione nogi; zmiana osoby Orange’a na naturalistyczną, gorszą, okrutną; człowiek jako element kosmosu, rytmu,
Berta – mieszkała w mieście, więc miała inne spojrzenie na rzeczywistość, odmienność kulturowa [podobnie do Orzeszkowej Cham; cywilizacja kontra natura – zgubna próba połączenia dwóch środowisk], Berta nie pasuje do swojego środowiska przez nową świadomość, „chora na dalekość” [podobnie madame Bovary]
Orange – odmienność pochodzenia (pół - Normand) z matki rybaczki i turysty
u Konopnickiej – kobiece postrzeganie; kobieta jest ważniejsza niż mężczyzna
dla Sygietyńskiego powieść współczesna, mieszkał we Francji
Konopnica przebywała w wiosce w Normandii
Pozytywizm jako czas niepoetycki
Proza w Młodej Polsce
Poezja w Młodej Polsce:
poeci hołdują różnym prądom artystycznym, które współistnieją w jednym czasie, np. –izmy jak parnasizm, ekspresjonizm
granice między nurtami są płynne, więc istnieje trudność zakwalifikowania poety do danego nurtu i świadczy to o złożoności poezji
odwołuje się do muzyki (nastrój, brzmienie wiersza), malarstwa (impresjonizm poetycki, kolory, obrazy, synestezja), ideologii (metafizyka Schopenhauera, filozofia indyjska, buddyzm), kwestii religijnych
pejzaż poetycki – wykorzystanie obrazu dla oddania charakteru człowieka, nastroju ludzi; wiążą się z pejzażami malarskimi w Romantyzmie, np. burza, dzika przyroda; w symbolice stają się elementami opisu duszy ludzkiej, np. naga; krajobrazy: Tatry (Tetmajer, Kasprowicz, Przesiecki ??, Żuławski), Alpy – najmłodsze, najpotężniejsze góry; odejście od romantycznej tematyki morskiej, pejzażu kresowego (Zawistowska)
chłopomania, opuszczenie miast, człowiek z ludu; opozycje miasto-wieś; poeci miasta: Artur Oppman (Warszawa), Wyspiański (Kraków); miasto jako demon, potwór pochłaniające ludzi
kraje: Włochy (Antoni Lange-Wenecja, Staff-Florencja, Tetmajer-Wenecja) – pejzaż włoski jako skarbiec kultury
rośliny: Hiacynty, Orchidee, Kamelie, drzewko pomarańczowe oraz swojskie kwiaty jak jaskry, bławatki, maki (dziewczęce usta, XIX symbol ekspansywnej męskości), mikroświaty roślinne, róża (Tetmajer-czarna, Staff-białe, Leśmian-niekwitnące, Kasprowicz-dzika róża)
gatunki: sonet (Staff, Kasprowicz, Zawistowska) sonet Sonet; sonety społeczne, erotyczne, refleksyjno-opisowe, ludowe; poemat prozą (Bronka Ostrowska, Kasprowicz, Żeromski, Przybyszewski); ballada z folklorem (Leśmian, Tetmajer, Kasprowicz) – dominuje żywioł liryczny, neoromantyczny gatunek; stylizacje: na język ludowy (utwory pisane gwarą, Tetmajer, List Hanusi), archaizacje, styl biblijny (hymny Kasprowicza, przekład Nietzschego przez Berenta Tako rzecze Zaratustra), eksperymenty językowe z neologizmami (przedzgonny, płachciasty, pochodzenie wyrazów (Wacła EX)
poeci: lata 90. – p.w. Tetmajer, później Kasprowicz, Wyspiański (bardziej znany jako dramaturg), Lange, Żuławski, Staff, Leśmian, Lieder (ukończył orientalistykę, początkowo persona non grata, później powoli; łączył parnasizm, symbolizm z tekstami staropolskimi, najważniejszy jest dla niego kunszt językowy, sztuka dla sztuki, samotnik, przyjaźń z Georgiem, tłumaczył jego wiersze, napisał podręcznik języka arabskiego), Stanisław i Wincenty Korab-Brzozowscy (Stasiek - erotyki, fascynacja śmiercią, red. Chimery, Życia, popełnił samobójstwo, Wincenty – sonety filozoficzne po polsku i francusku), Maria Komornicka (lepsza jako prozaista), Kazimiera Zawistowska (poetka Kresów, 1903-Poezje, zapożyczenia z radzieckiego, odwołania do mitologii, np. słowiańskiej, liryka osobista, kobiecość, erotyzm i psychika człowieka), Maryla Wolska (Lwów, przyjaźń ze Staffem), Ostrowska (Opale, Chusty ofiarne, pisarka dla dzieci Bohaterski miś)
bajki: Lemański (brak naiwności, natrętnego dydaktyzmu, bohaterzy zwierzęcy, łamał schematy, Zwierzyniec, motywy makabryczne, liryki parnasistowskie, pamflecista),
inni: Adolf Nowaczyński (dramaty, komedie, aforyzmy, krytyki, Pięć listów filistra, Mieczyk kawiarniany – Gladiolus tawernalis), Boy-Żeleński (satyryk, 1913 Słówka – kuplety, piosenki, wykorzystywał je kabaret Zielony Balonik, Reflektorem w mrok – o Krakowie w okresie młodopolskim, wydarzenia z życia Krakowa, np. ślub Tetmajera i Mikołajczykówny opisany w Weselu Wyspiańskiego, Znasz li ten kraj)
Dramat w Młodej Polsce:
obyczajowy – Gabriela Zapolska, Włodzimierz Perzyński, Ibsen; przeważnie naturalistyczny zrywający z podziałem na komedię i tragedię, akcję zmieniają luźne sceny, ukazuje się sceny wstydliwe, drastyczne, np. wątek miłosny powiązany z naturalistycznym biologizmem
psychologiczny – skrzyżowanie dramatu naturalistycznego i symbolistycznego, nowością jest ograniczenie akcji, zwiększenie roli monologu, ingerencje autora w domenę inscenizatora, Kisielewski W sieci, Spotkanie –tzw. dylogia
historyczny – różne gatunki, np. klasyczne tragedie, dramaty polityczne z aluzjami do współczesności, rekonstrukcje kronikarskie; Wyspiański, Karol Hubert Roztworowski Judasz z Karjotu – 4 akty jak w klasycznej tragedii, ale nie ma w niej młodopolskiej wizyjności, chaotyczności, typowa tragedia z marnym finałem
Stanisław Przybyszewski Śnieg – dramat symboliczny
bohaterzy:
Tadeusz
Bronka
Kazimierz
Ewa
Makryna
akcja:
zwięzła ale niewielka – konflikt bohaterów i tragiczne zakończenie
przeważa plan dyskusji, symboliczny, umysłowy odbiegający od dramatu akcji nadającego się do teatru
symbole:
śnieg:
-śnieg jak zimna, biała, czysta dusza Kazimierza – chłodny umysł, nieprzystępny, zdystansowany
-Bronka jako śnieg przykrywający ziemię białym, delikatnym, niewinnym puchem – przeszłość Tadeusza jako brud, który przykrywa Bronka
-śnieg przykrywa ziemię, aby to, co posiane na jesień, nie zamarzło; brak śniegu + mróz = death dla roślinek; śnieg jako etap pośredni między sianiem, a plonami – podobnie Bronka, która zakonserwowała uczucia Tadeusza, a Ewa jako wzniecająca dawne uczucia
-opady śniegu jako aura potwierdzająca nastroje psychiczne bohaterów, np. finałowa scena i zamieć, spotkanie Tadeusza z Ewą i też burza śnieżna
Makryna – zwiastuje śmierć Bronki, która utożsamia opiekunkę z ciałem siostry wyłowionym przez Makrynę ze stawu; postać psychologiczno-symboliczna symbolizująca los, fatum ponieważ była przy narodzinach i będzie przy śmierci Bronki
kobieta fatalna – Ewa; wyrafinowanie usidliła Tadeusza wysysając z niego siły życiowe, pozostawiając, a później do niego wracając; Bronka – przez wszystkie wydarzenia; Makryna – jako fatum kobiecego losu
Jan August Kisielewski W sieci
bohaterzy:
Julia – szalona Julka
Jerzy Boreński
Aleksander Rolewski
Bronik
artyści i wartości mieszczańskie (kołtuny)
małżeństwo, które niszczy duszę artystyczną
Julia jako lwica w sieci, która tylko przemocą może wyrwać się z tych mieszczańskich wartości i maalować J
tragizm polega na braku właściwego rozwiązania pomimo rozwiązań istniejących
Szał Podkowińskiego – Julia jako kobieta na koniu, która może osiągnąć stan szału tylko kiedy się zatraci
didaskalia – przechodzą momentami w narratora, który zna psychikę bohaterów, wciąga czytelnika w grę wyobrażeń; elementy odnarratorskie – nowość w dramacie – wprowadzenie dramatyzmu sytuacji niecharakterystyczne dla didaskaliów
mieszczaństwo – p. Chomińska
Bronik – element młodopolski zafascynowany Tatrami
porównanie dramatów:
odniesienia do psychiki, symboliki (śnieg, sieć) – nowe wartości w dramacie młodopolskimi
równoległy rozwój prądów z całym światem
dramat jako komedia pofredrowska dawał się zmieniać, natomiast proza mając silne korzenie w Pozytywizmie nie dawała się tak łatwo przekształcać;
Proza w Młodej Polsce
pocz. XX w. – powstają wybitne dzieła w stylistyce młodopolskiej, np. Berent (Próchno, Ozimina), Orzogowski (Pałuba)
koniec XIX w. – triumf powieści historycznej odrzucanej przez Pozytywizm, np. Sienkiewicz (Faraon, Krzyżacy); powieść pozytywistyczna sięgała do różnych tematów, np. dawnego Egiptu, starożytne miejsca, Kraszewski – sięganie do mitów słowiańskich
a) powieść historyczna – sięganie do historii ojczystej, p.w. do wydarzeń kształtujących świadomość wieku XIX:
wojny napoleońskie:
-Żeromski Popioły
-Tetrakowski tetrologia (od 1809): Churagan, Pani Walewska, Szwoleżerowie gwardii, ...?.. - pisał jak Sienkiewicz ku pokrzepieniu serc, wątki romansowe, przygodowe, wojskowe, przeszła do kanonu literatury młodzieżowej
powstanie styczniowe:
-Żeromski Wierna Rzeka (powstaniec – arystokrata Odrowąż wziął udział w powstaniu i opowiada o nim rzece, zakochuje się w szlachciance i ją hańbi, Odrowąż odchodzi z mamusią, która zostawia szlachciance sakiewkę z pieniędzmi, itd.); Uroda życia
-Maria Jean-Wielopolska Kryjacy; Sam wśród ludzi; Reymont …
b) powieść społeczno-obyczajowa
bohaterzy: zubożały mieszczanin, młodopolski chłop, np.
-Stefan Żeromski Chłopi
-Władysław Orkan Komornicy, W roztokach – Podbeskidzie, biedota chłopska, Franciszek Rakoczy – dramat będący kontynuacją losów bohatera F. Rakoczego, prezentuje życie wewnętrzne postaci, nawiązanie do tendencji modernistycznych
c) powieści o artystach
- Stanisław Reymont Komediantki – bohaterka pełna ideałów „sztuki dla sztuki” przeżywa ciężkie chwili w momencie konfrontacji z rzeczywistym światem kołtuństwa i upada na samo dno; komediant było określeniem pejoratywnym w stosunku do aktora
-Wacław Berent Próchno, Żywe kamienie
-Stanisław Przybyszewski
d) nurt konserwatywno-ziemiański – nawiązanie do Pozytywizmu
-Maria Rodziewiczówna Straszny dziadunio, Między ustami a brzegiem pucharu, Wrzos, Lato leśnych ludzi, Byli i będą; szlachta broniąca majątków, romans, związek z naturą, bohaterowie pracowici, pozytywne zakończenie itd., Sienkiewicz dla kobiet; 8 lat – rodzice na Sybir, 18 lat – zaczyna pracę nad odzyskanie majątku, praca artystyczna, po I w. św. – włącza się do polityki à cały czas związana ze wsią
e) powieść fantastyczna
-Jerzy Żuławski „trylogia księżycowa”: Na srebrnym Globie, Zwycięzca, Stara ziemia – naukowcy znajdują list w butelce, który spadł z nieba, forma pamiętnika opowiadająca o wyprawie naukowej sześciu osób na księżyc, którzy bez możliwości powrotu zakładają bazę na księżycu, rodzi się dziecko przystosowane do życia na księżycu itd.
f) inne
-Józef Weyssenhoff Żywot i myśli Zygmunta Podfilipskiego (1898) – pamflet na nurty MP, odpowiedź na awangardę Przybyszewskiego; postać fikcyjna pomiędzy autorem, a bohaterem; Zygmuś jako cyniczny arystokrata o którym pisze postać fikcyjna; inwersja czasowa, zburzenie chronologii, informacje o postaciach zanim wejdą do fabuły; Soból i Panna
g) powieść o konspiracji i rewolucji (po 1905)
-Gustaw Daniłowski Z minionych dni
-Andrzej Strug Dzieje jednego pocisku (1910)
h) powieść psychologiczna
-Maria Konopnica
-Roman Jaworski Historie maniaków – opowiadania o typach psychologicznych