ARGUMENTUM AB EXEMPLO
ARGUMENTUM AB EXEMPLO (łac. argument z przykładu) argument
odwołujący się do przykładu, taki, w którym wskazuje się na właściwości jakiegoś a
jako dostarczające przesłanek uzasadniających daną tezę.
Argument z przykładu bywa wykorzystywany w argumentacji w następujących
celach:
(a) do wykazania prawdziwości zdania stwierdzającego istnienie przedmiotu
o określonych własnościach (por. ę!zdanie egzystencjalne, zdanie szczegółowe w haśle
Ä™!zdanie kategoryczne).
Do wykazania więc, że istnieje państwo demokratyczne nie posiadające
konstytucji, wskazuje się przykład Wielkiej Brytanii, która jest państwem
demokratycznym bez konstytucji;
(b) jako kontrprzykład służący obaleniu ogólej tezy (p. ę!kontrprzykład);
(c) do częściowego uzasadnienia ogólnej tezy Vx Ć(x), poprzez wskazanie
takiego a, dla którego jest prawdą Ć(a). Uzyskuje się wtedy - z reguły bardzo sła
be - potwierdzenie ogólnej tezy na drodze wnioskowania redukcyjnego (p. ę!wniosko-
wanie redukcyjne) o przesłance Ć(a) i wniosku Vx Ć(x).
Zdarza się, że słabość takiego argumentu skrywa się dobierając przykład
szczególnie spektakularny, robiący wrażenie, dotyczący jakichś sławnych osób,
znanych wydarzeń itp., np.:
Wszyscy ludzie zażywający witaminę C długo żyją - Linus Pauling,
laureat nagrody Nobla z chemii, zażywał 20g witaminy C dziennie i dożył
93 lat.
Przykład w opisywanym przypadku traktować należy raczej jako ilustrację
słuszności tezy, czy może podstawę do ę!wnioskowania przez analogię;
(d) jako - zupełnie błędne - uzasadnienie ę!zdania statystycznego dotyczącego za
leżności cech, wskaz
nika struktury itd. W argumencie takim, by uzasadnić np.
zależność cech A i B, wymienia się przykład takiego a, które ma jednocześnie cechy
A oraz B, np.:
Uprawianie sportu zwiększa ryzyko przedwczesnej śmierci - wynalazca joggingu
zmarł przed czterdziestką na zawał serca. Argument tego rodzaju jest zupełnie
bezwartościowy (por. ę!wnioskowanie statystyczne);
(e) jako podstawa do wnioskowania przez analogiÄ™ (p. Ä™!wnioskowanie przez ana
logiÄ™);
(f) jako sposób uzasadniania ocen. W celu uzasadnienia oceny odnoszącej się do b
wskazuje się na osądzone i ocenione wcześniej a jako podobne pod istotnymi
względami do b, konkludując, że i b zasługuje na taką samą ocenę (por. ę!argumentum
a simili), np.:
Skoro nie uważa się za niehumanitarne zabijania żołnierzy wrogiej armii
nastających na nasze życie, to nie można uważać za niehumanitarne
stosowania kary śmierci względem przestępców zagrażających życiu
spokojnych obywateli.
w tego rodzaju argumentach kwestionowalna bywa podlegajÄ…ca subiektywnej ocenie
 istotność" podobieństwa między rozważanymi przypadkami (por. ę!błędna analogia);
46
 ARGUMENTUMA CONTRARIO
(g) jako wskazanie wzorca do naśladowania, a tym samym uzasadnienie
słuszności jakiegoś sposobu postępowania, np.:
Sokrates nauczał filozofii na ulicach i rynkach i uszlachetniał umysł i
charakter rzemieślników, robotników, handlarzy, uliczników i dziewcząt
ulicznych [...] I taką powinna być w przyszłości filozofia. Może ona i
powinna być dostępna dla maluczkich umysłowo i moralnie oraz może i
powinna iść do nich i budzić ich zainteresowania. [C. Znamierowski]
Ch. Perelman, L. Olbrechts-Tyteca, La Nouvelle rhétorique
T. Szostek, Funkcjonowanie exemplum w systemie retoryki starożytnej
J. Ziomek, Retoryka opisowa
ARGUMENTUM AB UTILI (łac. argument z użyteczności) odwołujący się do
myślenia życzeniowego argument wskazujący, że prawdziwość danej tezy jest czymś
korzystnym (albo niekorzystnym) dla adresata argumentu. por. Ä™!argumentum ad
consequentiam; Ä™!psychologiczne..., Ä™!dysonans poznawczy.
ARGUMENTUM A CONTRARIO (łac. argument z przeciwieństwa, z
przeciwnego)
1. prawn. dyrektywa interpretacji przepisów prawnych: jeśli przepis orzeka P
(uprawnienie, zobowiązanie, zakaz itp.) o podmiotach będących w sytuacji S, to
interpretacja a contrario mówi, iż orzeczenie P nie dotyczy -jeśli brak wyraz
nego
przepisu odmiennego - podmiotów nie będących w sytuacji S. Innymi słowy,
wykładnia a contrario stanowi, iż orzeczenie P przepisu dotyczy tylko i wyłącznie
podmiotów znajdujących się w określonej przepisem sytuacji S. Na przykład, gdy
przepis nakłada obowiązek udzielenia pomocy osobie znajdującej się w położeniu
grożącym utratą życia lub zdrowia na każdego, kto udzielając pomocy sam nie narazi
się na niebezpieczeństwo (art. 162 ż1 k.k.), to stosując argument a contrario
interpretujemy, że nie ma obowiązku niesienia pomocy ten, kto czyniąc to, sam
naraziłby się na niebezpieczeństwo.
Argument a contrario nie ma charakteru logicznego wnioskowania, lecz stanowi
wskazówkę interpretacyjną, której zastosowanie do danego przepisu musi być wsparte
rozumowaniem uwzględniającym inne przepisy i zasady prawne, intencje
prawodawcy, okoliczności wydania przepisu - cały złożony nieraz kontekst sprawy.
Mechaniczne użycie tego argumentu łatwo prowadzi do rozstrzygnięć
nierozsądnych: takie np. byłoby uznanie, że przepis zabraniający palenia tytoniu w
pobliżu magazynu materiałów łatwopalnych nie dotyczy osoby, która rozpaliła tam
ognisko - w tym bowiem wypadku wyraz
ną intencją ustanowienia przepisu była
ochrona magazynowanego mienia przed pożarem. Z drugiej strony, gdyby przepis
zabraniający palenia tytoniu dotyczył terenu obozu harcerskiego, i był wydany z
oczywistą intencją uchronienia młodzieży przed złym przykładem, to osoba
rozpalająca ognisko na terenie tego obozu słusznie mogłaby bronić się a contrario,
że jej ten przepis nie dotyczy. por. ę!argumentum a simili, ę! argumentum a fortiori.
47
ARGUMENTUM A CONTRARIO
2. log. obalenie twierdzenia poprzez udowodnienie jego zaprzeczenia.
T. Chodkowski, E. Nieznański, K. Swiętorzecka, A. Wójtowicz, Elementy logiki prawniczej
U. Klug, Juristiche Logik
Ch. Perelman, Logika prawnicza
Z. Ziembiński, Logiczne podstawy prawoznawstwa
ARGUMENTUM AD ABSURDUM (łac. argument [odwołujący się] do
absurdu)
1. argument, w którym jako przesłankę wykorzystuje się fakt, iż nieuniknioną
konsekwencjÄ… zaakceptowania jakiegoÅ› stanowiska Z jest akceptacja jakiegoÅ› innego
stanowiska A, które jednak jest stanowiskiem nie do przyjęcia, absurdalnym (por.
rozmaite znaczenia słowa  absurd" w haśle ę!absurd).
Najogólniejszy schemat argumentu ad absurdum można przedstawić w
następującej postaci:
Jeśli uznać Z za właściwe (prawdziwe, słuszne, obowiązujące), to za takie
należałoby też uznać A, które jednak jest absurdem.
zatem: Stanowisko Z należy odrzucić (Z jest fałszywe, niewłaściwe,
niesłuszne, nie obowiązuje).
Argument ad absurdum odwoływać się może do rozumowań ę!reductio ad
falsum lub ę!reductio ad absurdum. W takim przypadku słuszność argumentu dowodzi
fałszywości jakiegoś zdania.
W wypadku zaś, gdy kwestią sporną jest podjęcie decyzji lub uznanie za
obowiązującą normy, argumentem ad absurdum wykazuje się często, że akceptacja
jakiejś decyzji lub normy prowadzi do konieczności zaakceptowania czegoś (stanu
rzeczy, normy) z jakiegoś powodu niemożliwego do zaakceptowania. Na przykład:
Gdyby uznać za słuszny bezwzględny zakaz zabijania zwierząt, to tym
samym uznalibyśmy za słuszny bezwzględny zakaz zabijania tasiemców
i innych pasożytów.
2. prawn. jedna z dyrektyw interpretacyjnych stosowanych w rozumowaniach
prawniczych: jeśli interpretacja danego przepisu prawnego prowadzi do rozstrzyg
nięć jaskrawo niedorzecznych (z punktu widzenia celów prawodawcy, możliwości
praktycznego wykonania, itp.), to taką interpretację należy odrzucić.
Przykład. Artykuł 370 Kodeksu Cywilnego stanowi, iż:
Jeżeli kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego
mienia, sÄ… one zobowiÄ…zane solidarnie [...]
Można sobie wyobrazić sytuację, że zobowiązanie dotyczące wspólnego mienia
zaciągnęło 11 osób, zatem nie  kilka osób"(w języku polskim  kilka" - to  więcej
niż jeden, a mniej niż dziesięć"). Otóż literalna interpretacja mówiąca, że powyższy
przepis nie stosuje się z tego powodu do grupy owych 11 osób, byłaby z pewnością
interpretacją niedorzeczną, którą należałoby odrzucić, stosując argument ad
absurdum. por. Ä™!reductio ad absurdum.
48
ARGUMENTUM AD AUDITORES
ARGUMENTUM AD AMICITIAM (Å‚ac. amicitia - przyjaz
ń) powoływanie się,
w prośbach, żądaniach, na więzy przyjaz
ni Å‚Ä…czÄ…ce osobÄ™ proszonÄ… z proszÄ…cym;
nakłanianie do podjęcia decyzji, do zrobienia czegoś w imię przyjaz
ni:  chyba
zrobisz to dla przyjaciela",  w końcu znamy się tyle lat...".
Nie można oczywiście odwoływania się do przyjaz
ni potępić jako czegoś samego
w sobie niewłaściwego i podstępnego. Podstępne natomiast może być rozszerzanie
zobowiązań wynikających z przyjaz
ni poza ich zwykłe granice, np. domaganie się,
w imiÄ™ przyjaz
ni, podzielania jakichÅ› opinii, ocen itd. (por. Ä™!Amicus Plato...). Jeszcze
innym nadużyciem może być powoływanie się na  przyjaz
Å„" wynikajÄ…cÄ… rzekomo
np. z wykonywania tego samego zawodu ( my, artylerzyści musimy sobie
pomagać"). por. ę!perswazja.
ARGUMENTUM AD ANTIQUITATEM (łac. argument [odwołujący się] do
starodawności) argument, w którym pochopnie wyprowadza się wniosek o
słuszności jakichś poglądów, sposobu postępowania, wysokiej wartości jakiejś
rzeczy, zjawiska itp. z faktu, iż dana rzecz czy pogląd mają starożytny rodowód.
Argumenty tego rodzaju często służą uzasadnianiu wartości np. astrologii,
rozmaitych praktyk duchowych, koncepcji światopoglądowych itp.
ARGUMENTUM AD AUDITOREM (Å‚ac. argument [skierowany] do
słuchacza) p. ę!argumentum ad auditores.
ARGUMENTUM AD AUDITORES (Å‚ac. argument [skierowany] do
słuchaczy) chwyt erystyczny mający zastosowanie w dyskusji odbywającej się w
obecności słuchaczy. Polega na przedkładaniu argumentów obliczonych na
pozyskanie dla swojego stanowiska aprobaty audytorium i wywarciu w ten sposób
presji (por. Ä™!perswazja) na oponenta.
Sympatia publiczności skierowana na jedną ze stron może stanowić niebagatelny
atut, zwłaszcza w starciu z przeciwnikiem niedoświadczonym, o słabej odporności
psychicznej, toteż w niektórych wypadkach skuteczną, choć nielojalną, strategią
może być stosowanie argumentów dostosowanych do wiedzy audytorium i do niego
właściwie adresowanych - nierzetelnych i intelektualnie płytkich, lecz efektownych
i łatwo zdobywających poklask. Bywa, że argumenty takie dla przeciwnika
znającego się na rzeczy są łatwe do obalenia, ale wymagają dłuższego, nudnego
wywodu, którego publiczność nie potrafi (bądz
nie chce) prześledzić.
Często błyskotliwy żart, zręczny ę!bon mot zjednuje dyskutantowi sympatię
publiczności w stopniu większym niż najlepiej przemyślany argument. Rozbawieni
słuchacze gotowi są mu przyznać rację nawet bez wsłuchiwania się w wywody
kogoś, kogo nie stać na równie udany koncept.
Argumentum ad auditores nie jest w ścisłym znaczeniu argumentem, lecz raczej
metodÄ… wywierania nacisku psychicznego na oponenta (por. Ä™!perswazja).
por. Ä™!argumentum ad kominem.
49
ARGUMENTUM AD BACULUM
ARGUMENTUM AD BACULUM (wzgl. argumentum baculinum) (Å‚ac.
argument [odwołujący się] do kija; argumentum baculinum - argument kijowy)
odwoływanie się w argumentacji do groz
by użycia przemocy w celu wymuszenia
określonych działań bądz
ich zaniechania. Na przykład:
To samo, co ty, mówił pewien człowiek, którego wyłowiono niedawno
martwego z rzeki.
Mam twój numer telefonu i znam twój adres - czy wspominałem już, że
posiadam czarny pas karate ?
Groz
by organizacji terrorystycznych, wystosowanie przez jedno państwo pod
adresem drugiego ultimatum grożącego wojną w przypadku niespełnienia jakichś
żądań, bandyckie wymuszenia haraczu itp. wiążą się z  argumentacją" tego rodzaju.
W niektórych ujęciach argument ad baculum określa się jako wywoływanie
strachu i lęku, które to uczucia sprzyjać mogą osiągnięciu celów perswazji (por.
Ä™!perswazja, Ä™!argumentum ad me tum).
Oczywiście, zastraszenie i groz
ba nie są czynnikami racjonalnego kształtowania
poglądów. W przypadku natomiast gdy chodzi o podjęcie decyzji o takim czy innym
postępowaniu, wzięcie pod uwagę gróz
b i - co za tym idzie - możliwości spotkania
siÄ™ z przemocÄ… jest oczywistym nakazem rozsÄ…dku.
Niektórzy autorzy postulują wprowadzenie określenia argumentum ad carotam
(argument marchewki) dla podejścia przeciwstawnego do ad baculum: stosowania
obietnic w celu nakłonienia kogoś do określonego działania (por. ę!argumentum ad
crumenam).
por. Ä™!perswazja.
J. Woods, Appeal to Force
J. Woods, D. Walton, Ad Baculum
ARGUMENTUM AD CAPTANDUM VULGUS Å‚ac. dowodzenie dla
przypodobania się tłumowi, pozyskania tłumu (p. ę!argumentum ad populus).
ARGUMENTUM AD CAROTAM p. Ä™!argumentum ad baculum.
ARGUMENTUM AD CONSEQUENTIAM (łac. argument [odwołujący się]
do następstw) argument, w którym wskazuje się, że następstwem (logicznym lub
przyczynowo-skutkowym) twierdzenia były, są lub będą jakieś zjawiska (sytuacja,
położenie itp.) niekorzystne, przykre, nie do zaakceptowania, która to zależność ma
przemawiać za odrzuceniem danego twierdzenia. Argument taki przypomina swoją
formÄ… reductio ad absurdum:
Następstwem T jest (będzie) Z.
Z jest czymś niekorzystnym, złym.
zatem: nieprawda, że T.
50
ARGUMENTUM AD FIDEM
Na przykład:
Jeśli deszcz nie przestanie padać, rzeka wystąpi z brzegów.
Byłoby bardzo z
le, gdyby rzeka wylała.
zatem: Deszcz przestanie padać.
Argument taki, apelujący do myślenia życzeniowego (por. ę!mechanizmy...), jest
oczywiście błędny: jego przesłanki nie wiążą się z konkluzją w sposób racjonalny.
Oto inne argumenty, które, jak się zdaje, podpadają pod ten schemat:
(1) Gdyby nie było Boga, to byłoby naprawdę strasznie - nic nie miałoby
sensu; zatem: Bóg istnieje.
(2) Determinizm nie jest słuszny; jego słuszność oznaczałaby przecież
brak odpowiedzialności: wymaganie uczciwego postępowania od łudzi
byłoby niecelowe, nie można by było karać zbrodniarzy.
UWAGA: Należy odróżnić argument o wyżej przedstawionej formie od w pełni racjonalnego
argumentu stosowanego w procesie podejmowania decyzji, o postaci:
Następstwem działania D będzie Z.
Z jest niekorzystne.
------------------------------------------
zatem: Nie należy czynić D.
por. też ę!argumentum ad baculum. D.
Walton, A Pragmatic Theory of Fallacy
ARGUMENTUM AD CRUMENAM (Å‚ac. argument do worka, trzosu)
1. przekupstwo, zjednywanie sobie czyjejś przychylności przez podarunek,
łapówkę itp.;
2. pochopne traktowanie czyjegoś bogactwa jako kryterium wiarygodności (por.
z
ródło przekazu w haśle ę!perswazja).
por. Ä™! argumentum ab utili, Ä™! argumentum ad baculum.
ARGUMENTUM AD CRUMILLAM (Å‚ac. crumilla - trzosik) Ä™!argumentum ad
crumenam.
ARGUMENTUM AD FIDEM (łac. argument [odwołujący się] do wiary)
argument odwołujący się do wiary religijnej, jej zasad i prawd. Zwłaszcza
argument przedstawiający przewrotnie jakieś tezy jako należące do prawd wiary,
zawarte np. w Biblii itd. Fakt, że odbiorca jest wyznawcą danej religii, powoduje,
iż zaufanie, którym darzy jej twierdzenia, przelewa on również na przedstawiane
mu tezy. Argument z powodzeniem stosowany wobec ludzi prostych, którym łatwo
wmówić, że takie czy inne opinie są bądz
zaczerpnięte z treści wyznawanej przez
nich religii, bÄ…dz
że sprzeciwiają się prawdom w niej zawartym. por. też.
Ä™!argumentum ad populum, Ä™!argumentum ad metum.
51
ARGUMENTUM AD HOMINEM
ARGUMENTUM AD HOMINEM (Å‚ac. argument [dostosowany, skierowany]
do człowieka)
1. = Ä™!argumentum ex concessis.
2. zwalczanie twierdzeń i argumentów jakiejś osoby poprzez wskazywanie cech
tej osoby (jej postępowania, światopoglądu, zawodu, płci itp.); często nie jest to
argumentacja w ścisłym tego słowa znaczeniu (p. ę!argument), w wypowiedziach
o charakterze ad hominem często brakuje jasno wyłożonej konkluzji; są one nierzadko
obliczone wyłącznie na wywarcie wpływu psychologicznego.
Atak ad hominem często zupełnie pomija istotę kontrowersji, i nie ma żadnej
wartości merytorycznej. Zdarza się jednak, że związek między osobą a głoszonymi
przez nią twierdzeniami czy jej argumentami jest na tyle ważny, że nie da się go
pominąć przy racjonalnym rozpatrywaniu problemu. Pomiędzy tymi biegunami
można znalez
ć wiele przypadków pośrednich - w wielu z nich trudno jest poddać
związek między przedmiotem argumentacji a osobą argumentującą obiektywnej
i jednoznacznej ocenie.
Tak zwany argument ad personom (łac. argument wymierzony w osobę) należy
do najczęściej stosowanych niekonstruktywnych posunięć w dyskusji. Nie jest to
argument w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz słowny atak osobisty na przeciwnika
połączony z porzuceniem tematu sporu: wygłaszanie obraz
liwych lub
lekceważących przeciwnika uwag, wymyślanie mu, złorzeczenie itp. Zachowanie
takie to pogwałcenie nie tylko podstawowych reguł racjonalnej dyskusji, ale i
dobrych obyczajów.
Przykłady:
(1) Jesteś ograniczonym umysłowo hipokrytą, dlatego nigdy nie zrozu
miesz moich argumentów.
(2) Twoje argumenty są tak proste, że aż prostackie.
(3) Nawet ty powinieneś to zrozumieć.
(4) Twoje poglądy są tak odrażające, jak twój wygląd.
Atak osobisty na ogół nie jest przemyślaną taktyką, lecz raczej wyrazem
rozdrażnienia, irytacji postawą przeciwnika, nieskutecznością własnych
argumentów itp. Jednak argument ad personom bywa skutecznym narzędziem
perswazji. Osiąga się za jego pomocą następujące cele:
(a) urÄ…ganie przeciwnikowi, wyszydzanie go itp. podczas dyskusji utrudnia mu
przedstawienie swoich racji, a także jest środkiem wywierania presji psychologicznej;
(b) zręcznym atakiem osobistym niepostrzeżenie zmienia się temat i przejmuje
inicjatywÄ™; dzieje siÄ™ tak wtedy, gdy zaatakowany przeciwnik odruchowo zaczyna
się bronić, porzucając rozpoczęty wywód;
(c) zręczny atak ad personam, obliczony na rozgniewanie przeciwnika i osiąga
jący to, może przekształcić dyskusję w kłótnię, co niekiedy odpowiedniej stronie jest
bardziej na rękę niż poniesienie dotkliwej porażki;
(d) zohydzenie osoby przeciwnika (tzw.  unurzanie") w oczach widowni, czy
publiczności (por. ę!argumentum ad auditores) bywa - niestety - skutecznym sposobem
52
ARGUMENTUM AD HOMINEM
walki. Istnieje wiele danych wskazujących na to, że skupienie się w trakcie rozgrywki
na wstydliwych kartach przeszłości przeciwnika, jego charakterze, nałogach, na
poniżeniu go, skompromitowaniu,  zdemaskowaniu" w oczach publiczności - może
zapewnić zwycięstwo w walce. W sukurs manipulatorom przychodzi tu
bezkrytyczne myślenie publiczności wedle reguły  człowiek brzydki i niemiły nie
może mieć racji" (por. efekt  aureoli" omówiony w haśle ę!psychologiczne...).
Dążenie do osiągnięcia opisanych wyżej celów należy oczywiście do patologii
sztuki argumentacji. Musimy jednak stwierdzić, że częstokroć w praktyce trudno
jest bez wątpliwości zaklasyfikować wywód jako całkowicie czyste ad personom.
Niekiedy atak pozornie czysto osobisty może mieć lepiej lub gorzej uzasadnione
podstawy racjonalne (por. niżej).
Obrona przed atakiem ad personam polega w dyskusji na:
(a) spokojnym wysunięciu żądania, by przeciwnik trzymał się tematu - np.
mówiąc:
Dobrze, przyjmijmy jako udowodnione, że jestem leniem i nierobem - ale,
wracając do tematu, dlaczego właściwie uważasz, że należy znieść karę
śmierci ?
(b) zwróceniu się z prośbą, by przeciwnik powtórzył przesłanki i wyraz
nie
sformułował konkluzję swojego argumentu;
(c) zagrożeniu odstąpieniem od dalszej dyskusji czy nawet jej przerwaniem (por.
Ä™!contra negantem...).
Kolejna odmiana argumentu ad hominem to swego rodzaju przeciwieństwo
argumentu z autorytetu (p. Ä™!argument z autorytetu): jest to atak zmierzajÄ…cy do
wykazania, że przedkładająca twierdzenia lub argumenty osoba (przeciwnik)
nie jest z jakiegoÅ› powodu wiarygodna (nie jest prawomocnym autorytetem). Oto
najogólniejszy schemat tego typu argumentu:
Osoba A posiada cechÄ™ C (znajduje siÄ™ w sytuacji S, itd.).
zatem: Twierdzenia (wzgl. argumenty) osoby A w kwestii K nie zasługują
na zaufanie.
W haśle ę!argument z autorytetu omówione są warunki, które powinna spełniać
osoba A, by można było uznać ją za prawomocny autorytet w jakiejś kwestii.
Wykazanie, że któryś z tych warunków nie jest spełniony, stanowi rozsądny powód
do cofnięcia bądz
ograniczenia zaufania wobec twierdzeń danej osoby.
W drodze argumentacji o podanym wyżej schemacie można racjonalnie
podważyć nie tylko pojedyncze twierdzenia, ale całą przedstawianą przez kogoś
argumentacjÄ™. Nawet wtedy bowiem, gdy ktoÅ› rzeczowo uzasadnia swoje
twierdzenia, przytaczajÄ…c przemawiajÄ…ce za nimi racje, informacje dotyczÄ…ce jego
rozeznania w temacie, fachowości, dobrej woli itd. mogą mieć istotne znaczenie;
dzieje siÄ™ tak wtedy, gdy:
53
ARGUMENTUM AD HOMINEM
(a) nie potrafimy niezależnie sprawdzić, czy przesłanki, na które powołuje się
argumentujÄ…cy, sÄ… prawdziwe;
(b) nie jesteśmy w stanie ocenić, np. z braku odpowiednich kwalifikacji, czy
przesłanki należycie uprawdopodobniają konkluzję;
(c) nie jesteśmy pewni, czy znamy wszystkie fakty mające znaczenie dla sprawy
(p. Ä™!niemonotoniczne wnioskowanie);
(d) podejrzewamy, że argument zawiera ukryty błąd.
Gdy więc zachodzi uzasadnione podejrzenie, że (por. warunki omówione w haśle
ę!argument z autorytetu) argumentujący nie jest ekspertem, ukrywa ważne fakty lub je
bagatelizuje, stosując metodę  półprawd" (p. przykłady omówione w haśle
Ä™!niemonotoniczne wnioskowanie) bÄ…dz
w inny sposób manipuluje faktami - do
konkluzji jego argumentów należy odnosić się z zaufaniem ograniczonym.
Przykład 1. W następującej wypowiedzi:
Trybułkowski dowodzi, że masoni z ukrycia sterowali wszystkimi
najważniejszymi wydarzeniami XIX i XX wieku - ale nie potrafi podać daty
wojny prusko-francuskiej, nic nie wie o morderstwie w Sarajewie w 1914
roku, nie słyszał też o Wielkim Kryzysie lat trzydziestych.
przedstawia się przesłanki (podkreślone) uprawniające do wniosku, że osoba, z którą
się polemizuje, jest ignorantem (a więc nie jest ekspertem) - w dziedzinie historii
XIX i XX wieku.
Przykład 2. Zarzut braku doświadczenia, a więc zarzut typu: nieekspert!
pojawia siÄ™ w dialogu:
A: W życiu najwięcej spraw zależy od przypadku. B:
Cóż może wiedzieć o życiu szesnastolatek!
Przykład 3. W kolejnych wypowiedziach osłabia się wiarygodność twierdzeń
przez wskazanie, że pochodzą one od osób zaangażowanych, a więc prawdopodobnie
niebezstronnych.
Wprawdzie świadek Bagińska zeznała, że oskarżony krytycznego wieczoru
przebywał w jej mieszkaniu, zeznanie to jednak nie zasługuje na wiarę -
oskarżony jest przecież jej narzeczonym.
Inżynier Gorzyński twierdzi, że rozbudowa fabryki celulozy WIPREM nie
zniszczy środowiska naturalnego regionu. Ale czyż można wierzyć jego
zapewnieniom, skoro Gorzyński zasiada w zarządzie WIPREMu ?
Szczególnym przypadkiem argumentacji ad kominem jest wskazywanie na
niezgodność pomiędzy postępowaniem oponenta a poglądami, które wyznaje lub
które powinien wyznawać, np.:
Twierdzisz, że palenie papierosów jest szkodliwe, a sam przecież palisz-54
ARGUMENTUM AD HOMINEM
Twierdzisz, że kłamstwo zawsze jest złem - a przecież sam skłamałeś
wtedy, gdy...
Skoro deklarujesz poglÄ…dy monarchistyczne, to dlaczego kandydujesz
w demokratycznych wyborach ?
Poseł Bębnowski głosował za ustawą o zakazie importu butów, a
tymczasem - jak stwierdzili reporterzy naszej gazety - Bębnowski chodzi
we włoskich butach.
Brak wyraz
nie sprecyzowanej konkluzji utrudnia analizÄ™ tego rodzaju
wypowiedzi. Ich celem może być ujawnienie jakiegoś rodzaju sprzeczności, w
którą - być może nieświadomie - jest uwikłany oponent, i podważenie w ten sposób
jego wiarygodności. Niekiedy  sprzeczność" między postępowaniem osoby a
głoszonymi przez nią poglądami może rodzić podejrzenia co do jej uczciwości czy
szczerości -czyny mają jakoby stanowić świadectwo prawdziwych poglądów,
odsłaniać  prawdziwe oblicze" przeciwnika, i w ten sposób rzucać cień na
wiarygodność przytaczanych przez niego argumentów. Odnotujmy jednak, że
postępowanie człowieka nie daje tak solidnych podstaw do wnioskowania o jego
poglądach, jak to się może na pierwszy rzut oka wydawać (por. dyskusję w haśle
ę!argumentum ex concessis). Na przykład, z tego, że palacz tytoniu twierdzi, iż palenie
jest niezdrowe, można bardziej wiarygodnie wnioskować o jego braku sił do
zerwania z nałogiem, niż o tym, że w skrytości ducha powątpiewa w szkodliwość
palenia. Poseł, który właśnie nosi importowane buty, wcale nie musi tym samym
zdradzać się, że uważa buty importowane za lepsze od polskich, a nawet jeśli tak
uważa, to niekoniecznie popada w sprzeczność głosując za ustawą o zakazie
importu butów.
Wskazywanie na wzajemną niezgodność twierdzeń i postępowania przeciwnika
przyjmuje nierzadko postać argumentu tu quoque (łac. ty także). W odpowiedzi na
krytykę wytyka się przeciwnikowi, że jego postępowanie jest identyczne jak to, które
sam krytykuje. Na przykład:
Zarzucacie nam, że PZPR przyjmowała pieniądze z Moskwy - a czy
przypadkiem Solidarności nie wspierały amerykańskie dolary ?
Dodatkowym elementem analizy argumentu tu quoque jest rozważenie, czy
postępowanie danej osoby jest naprawdę  tym samym", co postępowanie przez nią
krytykowane. Czy, np., korzystanie z zagranicznych pieniędzy w trakcie walki
o demokracjÄ™ jest  tym samym", co czynienie tego w celu utrzymania
antydemokratycznego reżimu?
Nadużycia argumentacji ad hominem przybierają dwie postaci.
Pierwsza z nich to wskazywanie nieistotnych, z punktu widzenia
rozpatrywanego problemu, cech osoby, której twierdzenia czy argumenty się
atakuje (dzieje siÄ™ tak zawsze w przypadku ataku ad personam), np.:
Teoria względności Einsteina jest fałszywa, ponieważ Einstein to Żyd.
[argument propagandy hitlerowskiej]
55
ARGUMENTUM AD HOMINEM
Iksiński twierdzi, że rząd prowadzi błędną politykę, a tymczasem żona
ciotecznego brata babki Iksińskiego siedzi w więzieniu za oszustwo.
Ktoś, kto jeszcze przywiązuje wagę do bredni głoszonych przez Karola
Marksa, powinien się dowiedzieć, że dwoje dzieci tego  wielkiego filozofa
" zmarło z głodu i nędzy.
Kolega Mrówczak twierdzi, że przyczyną niepowodzeń naszej firmy są
zawyżone przez Golińskiego kalkulacje kosztów - tymczasem wszyscy
wiemy, że Mrówczak jest skłócony z połową swojego wydziału, a także
o tym, że nikt nie chce pracować w jego zespole.
Zauważyć jednak trzeba, że nawet w nierzetelnych argumentach ad hominem
dostrzec można niekiedy jakiś uchwytny, choć słaby związek między wskazanymi
cechami osoby a wiarygodnością jej twierdzeń. Na przykład czyjaś skłonność do
ustawicznych kłótni (p. przykład ostatni) może rodzić podejrzenia
nieobiektywności czy chęci  odegrania się" na kimś pod płaszczykiem rzekomo
konstruktywnej krytyki.
Oto jeszcze inne przykłady wypowiedzi ad hominem mogących w typowym
kontekście stanowić nadużycia argumentacji omawianego typu:
JesteÅ› tu nowy, co?
Też tak myślałem w twoim wieku!
Opowiadasz się za karą śmierci - czy przypadkiem w dzieciństwie nie
byłeś tyranizowany przez apodyktycznego ojca ?
Jako niemowlę nie byłeś karmiony piersią - zgadza się?
Drugą postacią nadużycia jest atak ad hominem w sytuacji, gdy twierdzenie bądz

argument da się ocenić niezależnie od jakichkolwiek założeń co do cech prezentującej
go osoby, np. gdy konkluzja jest logicznie, jasno wyprowadzona (p. Ä™!wnioskowanie
dedukcyjne) z przesłanek stwierdzających dobrze znane fakty. W zasadzie nie ma
miejsca na atak ad hominem w dyskusji między ekspertami - fachowiec powinien
odpierać argumenty oponenta wskazując przekłamania, potknięcia i luki w jego
wywodzie, a nie wytykając mu nieznajomość rzeczy, złą wolę, osobiste
zaangażowanie, uprzedzenia itd.
Rys historyczny
W literaturze przedmiotu jako ten, kto pierwszy użył określenia ad hominem jako
terminu technicznego, wskazywany jest John Locke [6]. W swoich Rozważaniach
dotyczących rozumu ludzkiego (1690) przedstawił Locke następującą, dość lapidarną
definicjÄ™:
[...] Trzecim środkiem jest przycisnąć człowieka konsekwencjami
wysnutymi z jego własnych zasad lub z tego, na co się zgodził. Sposób ten
jest już znany pod nazwą ad hominem.
Pisząc, że  sposób ten jest już znany", Locke prawdopodobnie miał na myśli
rozsiane w Topikach oraz w O dowodach sofistycznych wzmianki Arystotelesa
56
ARGUMENTUM AD IGNORANTIAM
dotyczące kierowania argumentów przeciw osobie przeciwnika (w przekładach
łacińskich: ad hominem) zamiast przeciw jego argumentom (w przekładach
łacińskich: ad orationem), które to spostrzeżenie utrwalone zostało w
średniowiecznym przeciwstawieniu argumentów wymierzonych przeciwko
człowiekowi (ad hominem) i wymierzonych przeciw temu, co on mówi (ad
orationem).
W literaturze po Locke'u pojawia siÄ™ kilka odmiennych, niejednolitych
interpretacji argumentu ad hominem (por. [2], [5], [9]), Schopenhauer [7] dodaje
jeszcze określenie ad personam, pokrywające się z jednym z przedstawionych wyżej
znaczeń ad hominem (por. wyżej). por. ę!argumentum ad vanitatem, ę!argumentum ad
ignorantiam, Ä™!argumentum ad populum.
[1] Arystoteles, O dowodach sofistycznych (177b 33; 178b 17; 183a 21)
[2] E. M. Barth, J. L. Martens, Argumentum ad hominem...
[3] M. A. Finnocchiaro, The Concept of Ad Hominem Argument in Galileo and Locke
[4] H. W. Johnstone Jr., Philosophy and Argumentum Ad Hominem Revisited
[5] H. Kahane, Logic and Contemporary Rhetoric
[6] J. Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego
[7] A. Schopenhauer, Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów
[8] D. N. Walton, Logical Dialogue-Games and Fallacies
[9] R. Whately, Elements of Logic
[10] J. Woods, D. N. Walton, Ad Hominem
[11] J. Woods, D. N. Walton, Ad Hominem Contra Gerber
ARGUMENTUM AD IGNORANTIAM (łac. argument [odwołujący się] do
niewiedzy)
1. argument, w którym z faktu, że nie dowiedziono (wzgl. przeciwnik nie potrafi
dowieść) jakiegoś twierdzenia, wnioskuje się o fałszywości tego twierdzenia, np.:
Wszystko, co jest napisane w Biblii, to prawda - nikt nie wykazał, że jest
inaczej.
W dyskusji argument ten stosuje się w obronie i w ataku. Broniąc więc tezy T
żąda się, by przeciwnik udowodnił ~ T: Potrafisz dowieść, że nie-T? Nie. A więc
musisz uznać T; np.: Potrafisz udowodnić, że nie ma duchów? Nie. A więc powinieneś
uznać istnienie duchów. W podobny sposób, atakując tezę T żąda się, by przeciwnik
ją udowodnił. Jeśli nie jest w stanie tego zrobić, obwieszcza się, że T jest fałszywa.
Chociaż brak dowodu prawdziwości jakiegoś twierdzenia nie może służyć jako
argument rozstrzygający o fałszywości tego twierdzenia, to jednak:
(a) w niektórych przypadkach brak dowodu T czyni w pełni racjonalnym obranie
~T za podstawę decyzji: podejmuje się mianowicie decyzję tak, jakby T było
fałszywe; cywilizowane sądy za podstawę decyzji w sprawie uwolnienia podejrza
nego przyjmują twierdzenie, że jest on niewinny, jeśli nie dowiedzie się, że jest
winny;
por. Ä™!onus probandi;
(b) w przypadku gdy fachowcy w jakiejś dziedzinie długo i bezskutecznie po
szukują dowodu, że T, i nie znajdują go, sytuacja ta może stanowić w pełni racjonalną
57
ARGUMENTUM AD IGNORANTIAM
podstawę podejrzenia, że T jest fałszem, i - w większym lub mniejszym stopniu -
uprawdopodobnić ~ T;
por. Ä™!a nescire ad non esse, Ä™!onus probandi, Ä™!zawieszenie sÄ…du.
2. w dyskusji: nadużywanie zaufania przeciwnika poprzez powoływanie się na
przesłanki nieprawdziwe lub takie, w które samemu się nie wierzy bądz
nie ma siÄ™
co do nich pewności (por. ę!argumentum ex concessis); wykorzystywanie w dyskusji
niewiedzy, ignorancji przeciwnika. por. Ä™!argumentum ad verecundiam.
E. C. Krabbe, Appeal to Ignorance
J. Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego
D. N. Walton, A Pragmatic Theory of Fallacy
J. Woods, D. N. Walton, The Fallacy of Ad Ignorantiam
ARGUMENTUM AD INVIDIAM (łac. argument [odwołujący się] do
nienawiści) argument, argumentacja odwołujące się do nienawiści odbiorcy do
jakichś osób lub osoby. Wykorzystując istniejącą nienawiść i uprzedzenie łatwo
uzyskać akceptację twierdzeń zawierających negatywne oceny osób stanowiących
obiekt silnych uczuć negatywnych. Na przykład:
Nie zważajcie sędziowie na dowody - spójrzcie tylko na twarz tego
człowieka, twarz psychopaty i zwyrodnialca.
por. Ä™!argumentum ad populum, Ä™!argumentum ad passiones, Ä™!psychologiczne...
ARGUMENTUM AD IUDICIUM (łac. argument [odwołujący się] do
rozsądku) nazwa nadana przez Johna Locke'a argumentom sięgającym do
 dowodów zaczerpniętych z podstaw wiedzy pewnej albo prawdopodobnej". Tylko
taki argument  rzeczywiście nas poucza i pozwala posunąć się na drodze
poznania".
J. Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego
ARGUMENTUM AD METUM (łac. argument [odwołujący się] do bojaz
ni,
trwogi) wykorzystywanie w perswazji czyjejś trwogi, lęków, obaw. Uczucia takie
sprzyjają hołdowaniu różnym zabobonom, wierze w zdarzenia przynoszące pecha itd.
Instynktowny lęk przed nieznanym: przyszłością, zmianami, niepewność jutra to
czynniki, które łatwo można wykorzystać w propagandzie, agitacji politycznej itd.
por. Ä™!perswazja.
ARGUMENTUM AD MISERICORDIAM (łac. argument [odwołujący się] do
litości, współczucia) odwoływanie się w argumentacji do litości - powodowanie, by
ktoś podjął decyzję pod wpływem tego uczucia (por. też emocje, omówione w haśle
Ä™!psychologiczne...).
58
ARGUMENTUM AD POPULUM
Przyznaję się do tego, że zabiłem oboje rodziców dla dwóch złotych, ale -
proszę Wysokiego Sądu - nie miałem na chleb, głodowałem -jako uboga
sierota proszÄ™ o niski wymiar kary.
Oczywiście: nie każda prośba o litość jest tylko przebiegłym fortelem.
Nadużycie powstaje jedynie wtedy, gdy racjonalne rozstrzygnięcie dyskutowanego
problemu nie powinno zależeć od czyichkolwiek uczuć. Student medycyny
powołujący się na swoje ciężkie dzieciństwo w celu wyproszenia pozytywnej
oceny z anatomii domaga się w istocie tego, by osoba nie odróżniająca np. wątroby
od serca mogła zostać lekarzem. por. ę!perswazja.
ARGUMENTUM AD ODIUM (łac: odium- nienawiść, odraza) p. ę!argumentum
ad invidiam.
ARGUMENTUM AD ORAT1ONEM (łac. argument [odwołujący się] do mowy,
przemówienia) argument, którego ostrze zwrócone jest wyłącznie przeciw
twierdzeniom przeciwnika, a nie przeciw jego osobie (p. Ä™!argumentum ad
hominem).
ARGUMENTUM AD PASSIONES (łac. argument [odwołujący się] do
namiętności) perswazyjne wykorzystywanie namiętności, inklinacji słuchacza, czy
słuchaczy. Powoływanie się nie na prawdę i słuszność, lecz na to, co słuchacz
najprawdopodobniej zaakceptuje z racji swoich uprzedzeń, pragnień, skłonności i
przyjmowanych Ä™!postaw.
por. Ä™!argumentum ad irvidiam, Ä™!argumentum ad metun, Ä™!argumentum ad populum; Ä™!psycho-
logiczne...
ARGUMENTUM AD PERSONAM p. Ä™!argumentum ad hominem.
ARGUMENTUM AD POPULUM (łac. argument [dostosowany] do upodobań
ludu) argument, argumentacja demagogiczne, obliczone na pozyskanie tłumu,
złożonego ze słuchaczy prostych, niezdolnych do śledzenia skomplikowanych,
abstrakcyjnych wywodów; powoływanie się na ę!stereotypy, posługiwanie się
rozumowaniami uproszczonymi, lecz odpowiadającymi sposobowi myślenia tłumu.
Typowe przykłady takiej argumentacji spotyka się w sferze agitacji politycznej (por.
ę!propaganda) i reklamie. Do argumentacji ad populum zaliczyć należy - wybrane
przykładowo spośród wielkiej ich liczby - następujące chwyty:
(a) przedstawianie siebie przez mówcę jako kogoś o podobnych co słuchacze
problemach, troskach, zainteresowaniach, odgrywanie roli  równego chłopa" -
takiego  jak każdy z was";
(b) przedstawianie zwolenników poglądów odmiennych jako wyobcowanych, nie
należących do  swoich", powodujących się niecnymi, tajemnymi motywami, albo
pozbawionych zdrowego rozsądku, np.  jajogłowych szukających dziury w całym";
59
ARGUMENTUM AD POPULUM
(c) przedstawianie wszelkich trudności jako wyniku nikczemnych knowań prze
ciwników (tajnych organizacji, sprzysiężeń itp.);
(d) odwoływanie się do uczucia dumy związanej z wykonywanym zawodem,
miejscem zamieszkania, narodowością: (do górników)  zawód górnika jest najbar
dziej godny szacunku", (do chłopów)  to chłopi wykonują najszlachetniejszy za
wód", (do mieszkańców Iksowa)  wysoko cenię i szanuję mądrych mieszkańców
pięknego Iksowa" (por. ę!argumentum ad vanitatem);
(e) przedstawianie najbardziej nawet wygórowanych i absurdalnych żądań tłu
mu jako sprawiedliwych, uczciwych:  my chcemy tylko tego, co się nam należy -
nic więcej";
(f) wmawianie tłumowi, że obstawanie przy wygodnych dlań poglądach i żąda
niach jest czymś ambitnym, dowodzącym szlachetności i wysokich wartości moral
nych, rezygnacja z nich zaś czymś niegodnym, podłym:  nigdy się nie poddamy",
 będziemy walczyć aż do zwycięstwa";
(g) odwoływanie się do panującej mody, powszechnych mniemań i upodobań:
(w reklamie:)  to majÄ… wszyscy",  teraz tylko to siÄ™ nosi" (por. Ä™!powszechne mnie
manie; konformizm w haśle ę!psychologiczne...);
(h) odwoływanie się do snobizmu, chęci należenia do elity, czołówki: (w
reklamie)  ten kosmetyk stosują największe gwiazdy",  nowoczesna kobieta nie
używa chlorowych wybielaczy". por. ę!perswazja.
G. Le Bon, Psychologia tłumu
ARGUMENTUM AD QUIETEM (łac. argument [odwołujący się] do
pożądanego poczucia spokoju) argument typu:  zrób to (nie rób tego), a będziesz
miał spokój". Argument wykorzystujący perswazyjnie wartość, jaką jest  święty
spokój".
ARGUMENTUM AD REM (łac. argument [odwołujący się] do rzeczy)
argument, którego przesłanki są prawdziwe obiektywnie, a nie tylko w opinii
odbiorcy - p. Ä™!argumentum ex concessis.
A. Schopenhauer, Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów
ARGUMENTUM AD REVERENTIAM (łac. argument [odwołujący się] do
szacunku, respektu) argument wykorzystujący szacunek, respekt żywiony przez
słuchaczy wobec jakichś osób: autorytetów, dzierżących władzę, sław - p.
Ä™!argumentum ad verecundiam.
ARGUMENTUM AD RIDICULUM (łac. argument [odwołujący się] do
śmieszności) wyśmiewanie poglądów przeciwnika albo samej jego osoby w związku
z bronionymi przez niego poglÄ…dami.
por. argument ad personam omówiony w haśle ę!argumentum ad hominem. 60
ARGUMENTUM AD VERECUNDIAM
ARGUMENTUM AD SOCORDIAM (łac. argument [odwołujący się] do
gnuśności, opieszałości) argument pojawiający się w procesie zbiorowego
podejmowaniu decyzji. Skryci przeciwnicy decyzji ogólnie uznanej za słuszną,
wstydzÄ…c siÄ™ lub bojÄ…c jawnego oporu, argumentujÄ…:  owszem, decyzja jest
słuszna i trzeba wcielić ją w życie - ale chwila jeszcze nie jest właściwa, musimy
zaczekać na bardziej stosowny moment".
ARGUMENTUM AD SUPERBIAM (Å‚ac. superbia - duma, pycha) argument
odwołujący się do pychy - p. ę!argumentum ad vanitatem.
por. Ä™!argumentum ad passiones.
ARGUMENTUM AD SUPERSTITIONEM (łac. argument [odwołujący się]
do zabobonu) argument wykorzystujÄ…cy wiarÄ™ w zabobony.
ARGUMENTUM AD VANITATEM (łac. argument [apelujący] do próżności)
osłabianie krytycyzmu rozmówcy wobec przedkładanych mu argumentów poprzez
schlebianie mu, dawanie do zrozumienia, że podzielanie takich czy innych
zapatrywań świadczy o wysokiej inteligencji, wyrobieniu, rozsądku, zaś odrzucanie
danych poglądów - przeciwnie - rodzi jakoby wątpliwości co do posiadania tychże
zalet:
Dla ludzi światowych - takich jak Pan -jasne jest chyba, że...
Jestem przekonany, że łatwo dojdziemy do porozumienia - jest Pan
przecież człowiekiem wykształconym.
Filozofowie już dawno zauważyli, że konflikt próżności z rozumem kończy się
zwykle porażką rozumu.
ARGUMENTUM AD VERECUNDIAM (Å‚ac. argument [apelujÄ…cy] do
nieśmiałości, verecundia - bojaz
Å„, respekt pochodzÄ…ce z czci i uszanowania) nazwa
wprowadzona przez Johna Locke'a dla argumentu powołującego się na  zdanie ludzi,
którzy pozyskali rozgłos dzięki swym zdolnościom, uczoności, wybitnemu
stanowisku, piastowanej władzy albo jakimś innym okolicznościom i których imię
opinia ogółu otacza nimbem pewnego autorytetu".
NazwÄ™ argumentum ad verecundiam rezerwujemy dla takiego nierzetelnego
argumentu z autorytetu (p. ę!argument z autorytetu), w którym szermowanie sławnymi
nazwiskami, tytułami dzieł i obcojęzycznymi cytatami obliczone jest na onieśmielenie,
odebranie pewności siebie i przez to osłabienie krytycyzmu odbiorcy, obawiającego
się ośmieszenia, a nawet potępienia za występowanie przeciw opinii wybitnych,
cieszących się powszechnym poważaniem osobistości. Przyjęcie konkluzji takiego
argumentu odbywa się nie na drodze rzeczowej analizy i ważenia racji (por. ę!argument
z autorytetu), lecz wyłącznie na skutek poddania się psychologicznemu
wpływowi robiących wrażenie określeń (por. autorytet oraz efekt  aureoli"
omówione w haśle ę!psychologiczne...).
61
ARGUMENTUM AD VERECUNDIAM
Przykład:
Heidegger wyraz
nie pisze, że  byt jest zamknięty w zrozumieniu bytu, które jako
rozumienie należy do egzystencji istniejącej ", tak więc współczesna filozofia
jednoznacznie odżegnuje się od tego sposobu myślenia, który reprezentujesz. Nie
tylko zresztą współczesny nam Sartre, ale na pewno też dawniejsi myśliciele - Kant,
czy Nietzsche - nie zgodziliby się z twoimi twierdzeniami. Nie wierzysz? - A może
powinieneś przeczytać  Sein und Zeit"  to naprawdę pouczająca lektura. por.
Ä™!argument z autorytetu, Ä™!argumentum ad hominem.
J. M. Bocheński, Co to jest autorytet?
R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi
J. Locke, Rozwalania dotyczÄ…ce rozumu ludzkiego
J. Woods, D. N. Walton, Argumentum Ad Verecundiam
ARGUMENTUM AD VERTIGINEM (łac. argument [odwołujący się] do
płochości, lekkomyślności) traktowanie przeciwnika w dyskusji jak kogoś
lekkomyślnego, kto nie jest w stanie ocenić wagi wytaczanych argumentów:  jeśli
nie przyjmujesz tych argumentów, to naprawdę nie ma sposobu, żeby ci
wytłumaczyć, że twoje stanowisko jest nie do utrzymania, absurdalne".
Argumentowi takiemu niekiedy nie można odmówić pewnej dozy słuszności -
wtedy mianowicie, gdy używa się go wobec przeciwnika, który lekkomyślnie, bez
wskazania jakichkolwiek poważnych racji, przeczy ogólnie znanym i oczywistym
prawdom, odrzuca prawidła logiki, itp.
ARGUMENTUM A FORTIORI (Å‚ac. argument z silniejszego, ze wzmocnienia) 1.
argument odwołujący się do wnioskowania o schemacie: X jest w relacji R do
Y
Y jest w relacji R do Z
zatem: X jest w relacji R do Z
które jest wnioskowaniem dedukcyjnym w świetle wiedzy, iż R jest relacją
przechodnią (p. ę!relacja). Na przykład wnioskowanie:
X jest większe od Y
Y jest większe od Z
zatem: X jest większe od Z
jest dedukcyjne w świetle oczywistej wiedzy, że relacja bycia większym jest
przechodnia.
J. N. Keynes, Formal Logic A.
De Morgan, Formal Logic
62
ARGUMENTUM A FORTIORI
2. argument odwołujący się do wnioskowania o schemacie:
X-owi przysługuje cecha C
Y jest w relacji R do X
zatem: Y-owi przysługuje cecha C
(lub: Y-owi przysługuje cecha C w jeszcze większym, niż X-owi, stopniu).
w którym relacja R jest relacją porządkującą (p. ę!relacja), np.:
Pogląd P zasługuje na wiarę.
Pogląd Q jest bardziej prawdopodobny niż P.
zatem: Pogląd Q zasługuje na wiarę
(lub: Pogląd Q tym bardziej zasługuje na wiarę).
Poprawność takiego wnioskowania zależy od tego, czy cecha C jest cechą
dziedziczną ze względu na relację R, to znaczy czy jest prawdziwe następujące
założenie:
VxVy[(C(x) ^ R(y, x)) C(y)]
(dla każdego x oraz dla każdego y: jeśli x posiada cechę C oraz y jest w relacji R do
x, to y posiada cechÄ™ C)
lub, w przypadku gdy cecha C może przysługiwać obiektom w większym lub
mniejszym stopniu:
VxVy[(C(x) ^ R(y, x)) C(y) > C(x)]
(dla każdego x oraz dla każdego y: jeśli x posiada cechę C oraz y jest w relacji R do
x, to y posiada cechę C w stopniu większym, niż mają x).
Oto przykłady błędnych argumentów a fortiori, opartych na fałszywym
założeniu dziedziczności jakiejś cechy ze względu na pewną relację:
Polska liczy 40 mln mieszkańców. Mongolia jest większa od Polski.
zatem: Mongolia liczy więcej niż 40 mln mieszkańców. Masło nie jest szkodliwe dla
dziecka, nie jest więc szkodliwe dla dorosłego. Arystoteles, Topiki 115a
3. prawn. dyrektywa interpretacji przepisów prawnych. Jeśli przepis orzeka P
o podmiotach będących w sytuacji S, to interpretacja a fortiori stanowi, iż orzeczenie
P dotyczy również - jeśli brak wyraz
nego przepisu odmiennego - tych podmiotów,
które w jeszcze większym stopniu od podmiotów znajdujących się w sytuacji S
zasługują na orzeczenie P.
Dyrektywa ta w wersji a minori ad maius (od mniejszego do większego)
dotyczy zakazów, orzekając, że:
Skoro jest zakazane mniejsze, to tym bardziej jest zakazane większe.
Na przykład:
Skoro jest zakazane deptanie trawy, to tym bardziej jest zakazane jej
wyrywanie.
Wersja zaś a maiori ad minus (od większego do mniejszego) odnosi się do
nakazów i dozwoleń:
63
ARGUMENTUM A FORTIORI
Skoro nakazane (dozwolone) jest większe, to tym bardziej jest nakazane
(dozwolone) mniejsze. Na przykład:
Skoro dozwolona jest na dyskotece sprzedaż trunków
wysokoprocentowych, to tym bardziej dozwolona jest sprzedaż piwa.
Argument a fortiori, podobnie jak inne argumenty prawnicze, nie ma charakteru
logicznego wnioskowania, lecz stanowi wskazówkę interpretacyjną, której
zastosowanie do danego przepisu musi być wsparte rozumowaniem
uwzględniającym inne przepisy i zasady prawne, okoliczności wydania przepisu,
intencje prawodawcy -cały złożony nieraz kontekst konkretnej sprawy. Wynika to z
tego, że zwroty  mniej" i  więcej" występujące w podanych dyrektywach nie mają
jasno określonego znaczenia - precyzują je dopiero dodatkowe okoliczności.
Przepis zakazujący palenia tytoniu w pobliżu magazynów środków łatwopalnych
wskazuje a fortiori na przepis zakazujący palenia tamże ognisk. Jednakże
podobnego wniosku nie pociÄ…ga za sobÄ… taki sam przepis w obozie harcerskim,
wydany z intencją uchronienia młodzieży przed złym przykładem.
W Polsce dozwolona jest sprzedaż papierosów w paczkach po 20 sztuk, ale
jednocześnie zakazana sprzedaż papierosów na sztuki - pomimo pozornie oczywistej
interpretacji a maiori ad minus:  skoro wolno sprzedawać po 20 sztuk papierosów,
to wolno sprzedawać i po jednym". por. ę!argumentum a contrario, ę!argumentum a
simili.
T. Chodkowski, E. Nieznański, K. Świętorzecka, A. Wójtowicz, Elementy logiki prawniczej
U. Klug, Juristische Logik
Ch. Perelman, Logika prawnicza
Z. Ziembiński, Logika praktyczna
ARGUMENTUM A SILENTIO (Å‚ac. argument z milczenia)
1. = Ä™!argumentum a contrario.
2. argument podważający hipotezę o wystąpieniu jakiegoś zdarzenia E na pod
stawie milczenia świadków, braku doniesień, relacji prasowych, z
ródeł historycz
nych, które potwierdzałyby, że zdarzenie E zaszło. Argument ten można w najogól
niejszej postaci przedstawić za pomocą schematu:
y
ródła Z,, Z2,..., Zn nie wspominają, by Z wystąpiło.
zatem: Z nie wystąpiło.
Wiarygodność takiego argumentu zależy od wiarygodności założenia:
Gdyby Z wystąpiło, to któreś ze z
ródeł Z,, Z2,..., Zn wspomniałoby o tym.
J. Giedymin, Problemy, założenia, rozstrzygnięcia
ARGUMENTUM A SIMILI (łac. argument z podobieństwa)
1. argument oparty na podobieństwie (p.ę!wnioskowanie przez analogię).
64
ARGUMENTUM EX CONCESSIS
2. prawn. dyrektywa interpretacji przepisów prawnych. Jeśli przepis orzeka P
(uprawnienie, obowiązek) o podmiotach będących w sytuacji S, to interpretacja
a simili stanowi, iż orzeczenie P dotyczy również - jeśli brak wyraz
nego przepisu
odmiennego - tych podmiotów, które znajdują się w sytuacji S' podobnej pod
istotnymi względami do S. Jeśli więc dziadek zapisał w testamencie swój majątek
wszystkim wnukom do równego podziału, a po jego śmierci okaże się, że posiadał
również, wcale o tym nie wiedząc, wnuczkę, to prawdopodobnie sąd uzna, stosując
argument a simili, że i ona powinna dziedziczyć na tych samych co wnukowie
prawach.
Argument a simili, podobnie jak inne argumenty prawnicze, nie ma charakteru
wnioskowania logicznego, lecz stanowi wskazówkę interpretacyjną, której
zastosowanie do danego przepisu musi być wsparte rozumowaniem
uwzględniającym inne przepisy i zasady prawne, okoliczności wydania przepisu,
intencje prawodawcy -cały kontekst konkretnej sprawy, por. ę!argumentum a
contrario, Ä™!argumentum a fortiori.
T. Chodkowski, E. Nieznański, K. Świętorzecka, A. Wójtowicz, Elementy logiki prawniczej
U. Klug, Juristische Logik
J. Nowacki, Analogia legis
Ch. Perelman, Logika prawnicza
Z. Ziembiński, Logika praktyczna
ARGUMENTUM BACULINUM = Ä™!argumentum ad baculum.
ARGUMENTUM DIXIT (łac. argument  on powiedział") p. ę!argument z
autorytetu, Ä™!argumentum ad verecundiam; por. Ä™!ipse dixit, Ä™!magister dixit.
ARGUMENTUM E CONTRARIO = Ä™!argumentum a contrario.
ARGUMENTUM EX CONCESSO p. Ä™!argumentum ex concessis.
ARGUMENTUM EX CONCESSIS (Å‚ac. argument z przyzwolenia, zgody)
argument oparty na przesłankach, w które wierzy osoba, do której argument jest
kierowany. W szczególnym przypadku przesłanki te mogą być obiektywnie fałszywe
lub nieuznawane przez samego argumentującego. Oczywiście, każdy sprawny
argument musi wychodzić od przesłanek akceptowanych przez jego adresata.
Określenie ex concessis służy do podkreślenia okoliczności, że argument
skonstruowano na podstawie twierdzeń wyraz
nie i jednoznacznie akceptowanych
przez osobę, do której jest on kierowany (por. ę!ipse dixisti).
W najprostszym przypadku fakt, że dana osoba hołduje jakiemuś poglądowi, jest
potwierdzony przez jej bezpośrednią wypowiedz
(Uważam, że...), w innych - na ogół
mniej klarownych - przypadkach może to być wiarygodnie wywnioskowane z
pozostałych deklarowanych przez ową osobę poglądów, z jej postępowania,
zachowa-
65
ARGUMENTUM EX CONCESSIS
nia się itp. Tak więc, można spodziewać się po wegetarianinie, że przypisuje on diecie
bezmięsnej jakieś zalety; z faktu zaś, że Iksiński jest przewodniczącym organizacji
 Śmierć mordercom", wypływa dość wyraz
ny wniosek, że nie jest on przeciwnikiem
stosowania kary śmierci. Nadużyciem, występującym często w dyskusji, jest
opieranie argumentów na twierdzeniach przypisanych adresatowi argumentu
bezzasadnie, twierdzeniach, o których jego postępowanie, postawa życiowa itp.
pozornie tylko świadczą, albo na takich, do których akceptacji jest on tylko
rzekomo w jakiś sposób zobowiązany. Na przykład w dyskusji z członkiem jakiejś
organizacji przyjmuje się, że akceptuje on wszystkie bez wyjątku wypowiedzi
członków tej organizacji; w dyskusji z komunistą traktuje się jako rzecz ustaloną,
iż uważa on Józefa Stalina za człowieka dobrego; feministce przypisuje się bez
wątpliwości pogląd, że mężczyz
ni sÄ… gorszymi ludz
mi, itp. por. Ä™!argumentum ad
hominem.
ARGUMENTUM EX SILENTI0 (Å‚ac. argument z milczenia) = Ä™!argumentum
a silentio.
ARGUMENTUM NIMIUM PROBANS Å‚ac. argument dowodzÄ…cy zbyt wiele,
p. Ä™! qui nimium...
ARGUMENTUM PESSIMI TURBA Å‚ac. rzecznikiem tego, co najgorsze, jest
tłum, pospólstwo.
ARGUMENTUM PR1MARIUM Å‚ac. argument podstawowy, zasadniczy; por.
Ä™!nervus probandi.
ARGUMENT Z AUTORYTETU argument, w którym pogląd uzasadnia się
powołując się na to, że podziela go jakaś wskazana osoba (autorytet osobowy) lub
grupa osób, instytucja itp. (autorytet zbiorowy). Argument taki opiera się na
schemacie:
X twierdzi (uważa, głosi itp.), że p
zatem: p
Psychologiczne aspekty oddziaływania autorytetów podajemy w haśle ę!psycho-
logiczne.... Tutaj zaś dogodnie jest słowo  autorytet" rozumieć dość szeroko -
autorytet to po prostu osoba, na której opinie powołuje się argumentujący: ów
 autorytet" niekoniecznie więc musi być kimś wybitnym, znanym, cieszącym się
ogólnym poważaniem, szacunkiem, sławą itp.
W argumencie z autorytetu zbiorowego wskazuje się na poglądy grupy osób, np.
zespołu naukowców, przedstawicieli jakiejś profesji, instytucję itp. (por. też ę!powszech-
ne mniemanie, konformizm w haśle ę!psychologiczne...).
66
ARGUMENT Z AUTORYTETU
Przy rozpatrywaniu argumentów z autorytetu należy rozważyć następujące
kwestie:
1. Czy osoba (osoby), na której opinie powołuje się argumentujący, jest
ekspertem w dziedzinie, do której należy rozpatrywany pogląd?
Ekspert (łac. expertus: doświadczony) to niekoniecznie naukowiec, czy
profesjonalista w danej dziedzinie - to raczej ktoÅ› posiadajÄ…cy wystarczajÄ…cÄ…
wiedzę, dostęp do danych, umiejętność ich wiernego odtworzenia oraz właściwej
oceny. Ekspertem może być, w zależności od sytuacji, np. świadek wypadku, sąsiad
znający się na urządzeniach elektrycznych, dziennikarz mający dostęp do
informacji. Chory jest najlepszym ekspertem w kwestii, gdzie go boli; również małe
dziecko może być w niektórych sytuacjach zupełnie dobrym ekspertem.
Czasami dziedzinę, w której dana osoba jest fachowcem, od dziedziny, do której
należy rozpatrywane twierdzenie, dzieli tylko subtelna różnica. Sławny lekarz może
być autorytetem w zakresie leczenia chorób i przedłużania ludzkiego życia, ale
niekoniecznie np. w dziedzinie bioetyki, do której należy zagadnienie
dopuszczalności eutanazji. Wybitny fizyk jądrowy może zgoła nie znać się na
militarnych i politycznych aspektach produkcji i użycia broni jądrowej.
Częste jest zjawisko bezrefleksyjnego poddawania się wpływowi osoby sławnej,
o niezwykłej osobowości czy powierzchowności, osoby charyzmatycznej,
posiadającej władzę, wpływy itp., lecz w istocie nie będącej ekspertem. Z
doświadczenia wiadomo, że poglądy sławnego aktora, piosenkarza czy przywódcy
politycznego nierzadko usuwają w cień opinię prawdziwych znawców (por. autorytet
w haśle ę!psy-chologiczne...).
Nie ma potrzeby odwoływania się do autorytetu w kwestiach, które mogą być
rozstrzygnięte bez jego udziału - są sprawy, w których sami jesteśmy wystarczająco
dobrymi ekspertami. W niektórych zaś dziedzinach (takich np. jak przyszłoroczna
pogoda, czy istnienie Boga) nie ma wiarygodnych ekspertów.
2. Czy wypowiedz
danej osoby, nawet eksperta, rzeczywiście wyraża jej
przekonania? Czy nie ma podstaw do podejrzenia, że osoba ta celowo zniekształ
ca prawdę w wyniku tego, że jest np. przekupiona czy szantażowana?
Jeśli nie zachodzą jakieś dodatkowe, specjalne okoliczności, na sceptyczne
traktowanie zasługują wypowiedzi osób, które, np:
- są notorycznymi kłamcami;
- czerpią korzyści z publicznego głoszenia określonych poglądów (reklama,
propaganda);
- prowadzÄ… walkÄ™ politycznÄ…;
- broniÄ… siÄ™ przed zarzutami;
- znajdują się w sytuacji przymusowej, nie wolno im się wypowiedzieć swobod
nie, itp.;
- co do których istnieje podejrzenie, że są osobiście zaangażowane po jednej ze
stron.
(por. Ä™!Nemo iudex idoneus in propria causa).
67
ARGUMENT Z AUTORYTETU
3. Czy osoba, nawet ekspert, nie znajduje się pod wpływem działania me
chanizmów psychicznych zniekształcających jej osąd?
Nawet dogłębna znajomość problematyki, wiedza i dobra wola nie gwarantują
osądu obiektywnego. Wiadomo (por. ę!psychologiczne..., ę!dysonans poznawczy), że każdy
człowiek może znalez
ć się we władzy mechanizmów psychicznych utrudniających
lub nawet uniemożliwiających prawidłową ocenę sytuacji. Z punktu widzenia
rozważanej tu problematyki najważniejszym z nich jest wpływ emocji (por. emocje
w haśle ę!psychologiczne ..., ę!postawy), a także wywierany na myślenie wpływ obrazu
samego siebie jako osoby racjonalnej i przyzwoitej. Nie można traktować jako
wypowiedzi eksperckich twierdzeń kogoś, kto wypowiada się pod wpływem silnych
namiętności, np. biorąc udział w gorącym sporze lub kłótni. Podobnie, tam gdzie
wchodzÄ… w grÄ™ osobiste ambicje eksperta, groz
ba zadraśnięcia jego miłości własnej
itp., jego wypowiedzi muszą być traktowane z większą ostrożnością (por. ę!dysonans
poznawczy).
4. Jakie są opinie innych ekspertów?
Jednomyślna bądz
prawie jednomyślna opinia niezależnych od siebie ekspertów
(por. Ä™!communis opinio doctorum) stanowi bardzo mocnÄ… racjÄ™ przemawiajÄ…cÄ… za
słusznością twierdzenia.
Jeśli eksperci są zgodni  pisze B. Russell  opinia przeciwna nie może
uchodzić za pewną; jeżeli zaś istnieje rozbieżność w opiniach ekspertów,
żadna opinia nie może być brana za pewną.
5. Czy wypowiedz
eksperta została przez argumentującego dobrze zrozu
miana, przytoczona poprawnie, starannie zinterpretowana?
Opinie ekspertów, zwłaszcza w dziedzinach specjalistycznych, bywają mocno
zniekształcane przez z
ródło, z którego się o nich dowiadujemy, np. przez żądnych
sensacji, nie rozumiejÄ…cych problemu dziennikarzy.
W argumentach nie przytacza się na ogół pełnych wypowiedzi ekspertów, ale
mniej lub bardziej luz
ne ich streszczenia, czy też lepiej lub gorzej zrozumianą
konkluzję z nich wypływającą. Interpretacja eksperckich twierdzeń dokonana przez
laika bywa nieścisła albo nawet zupełnie nieadekwatna, dowolnie dostosowana do
z góry przyjętej tezy.
Przykład:
Sądzisz, że moralność obowiązuje w sposób absolutny i bezwględny?
Brednie  Einstein już dawno dowiódł, że wszystko jest względne.
Często istotne fragmenty twierdzeń zostają opuszczone, dodawane jest coś
nieprawdziwego albo też wypowiedz
zostaje przeinaczona. Zdarza się, że sięgnięcie
do opinii autorytetów wymaga wstępnej wiedzy, pozwalającej na zrozumienie treści
tych opinii. Brak tej wiedzy może spowodować wyciągnięcie błędnych wniosków
z danych przedstawionych przez ekspertów.
W jeszcze innych przypadkach argumentujący powołują się nie na twierdzenia,
ale zaledwie na określoną interpretację zachowania eksperta (np. nie zaprzeczył;
rozgniewał się, gdy to usłyszał itp.).
68
ASERTORYCZNY S
D
6. Czy jest dostatecznie jasno sprecyzowane, czyje twierdzenia siÄ™ przytacza?
Słaby jest argument odwołujący się do poglądów bliżej nieokreślonych
znawców zagadnienia, kiedy niemożliwe jest ustalenie, na czyich opiniach mamy
polegać, co właściwie zostało powiedziane i przez kogo. Na przykład wypowiedz

w rodzaju:
To skomplikowane zagadnienie, ale najlepsi naukowcy uważają, że...
domaga się dodatkowych wyjaśnień: którzy właściwie tak uważają, na podstawie
jakich kryteriów oceniono właśnie ich jako najlepszych. Którzy z  gorszych"
naukowców mają przeciwne zdanie?
Podobne uwagi stosujÄ… siÄ™ do wypowiedzi w rodzaju:
Obserwatorzy są zdania, że...
Mówi się, że...
Komentatorzy są zgodni, że...
kiedy z kontekstu nie da się ustalić, o jakich to  obserwatorów",  komentatorów"
chodzi. Por. Ä™!argumentum ad verecundiam; Ä™!argumentum ad hominem.
J. M. Bocheński, Co to jest autorytet?
R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi
R. Manor, My Knowledge, Our Knowledge, and Appeals to Authority
D. N. Walton, A Pragmatic Theory of Fallacy
D. N. Walton, Informal Logic. A Handbook for Critical Argumentation
J. Woods, D. N. Walton, Argumentum Ad Werecundiam
ARS PRAEDICANDI (łac. sztuka głoszenia) wykształcona w średniowieczu
jako odrębna dyscyplina sztuka głoszenia kazań, także typ średniowiecznego
podręcznika zawierającego praktyczne wskazówki dotyczące przygotowywania
kazań.
por. Ä™!homiletyka.
H. Cichocka, J. Z. Lichański, Zarys historii retoryki
A SENSU COMPOSITO AD SENSUM DMSUM p. Ä™! fallacia compositionis
et
divisionis.
A SENSU DIVISO AD SENSUM COMPOSITUM p. Ä™! fallacia compositionis et
divisionis.
ASERTORYCZNY S
D (Å‚ac. assertorius - dotyczÄ…cy wyroku, stwierdzajÄ…cy)
log. sąd stwierdzający, że jakiś stan rzeczy zachodzi, np.  S jest P" - w odróżnieniu
od sÄ…du apodyktycznego (Å‚ac. apodicticus, gr. ŹÄ„ż´µÄ…ºÄÄ…ºÌ , apodeiktikos - dajÄ…cy siÄ™
dowieść), orzekającego, że jakiś stan rzeczy musi zachodzić {musi być tak, że S
jest P, S musi być P), oraz problematycznego (łac. problematicus- problematyczny,
69