ARCH. MED. S
D. KRYM., 2006, LVI, 39-47 PRACE POGL
DOWE
Krzysztof Karczewski
Zabójstwo jako forma zabawy
Murder as fun
Z Katedry Prawa Karnego Uniwersytetu w Białymstoku, doktorant Wydziału Prawa Katedry Prawa Karnego
Kierownik: prof. zw. dr hab. Emil Walenty PÅ‚ywaczewski
Zachowaniom agresywnym często towarzyszy stan eks- która w atrakcyjny, z jego punktu widzenia, sposób
cytacji. Przemoc uruchamiana bywa w celu zaspokojenia likwiduje odczuwanÄ… nudÄ™.
wrażeń emocjonalnych sprawcy przestępstwa. Dotyczy to Wśród nowych trendów zachowań przestęp-
również zabójstw. Hedonistyczna motywacja zabójcy opar- czych młodzieży B. Urban wymienia przestępczość
ta jest na potrzebie przeżycia wrażeń związanych z uśmier-  zabawową  play type. Przyjmuje się, że jest ona
ceniem człowieka. Model zachowania zabójcy zawiera konsekwencją nudy  nie wynika z głębszych mo-
wówczas w sobie elementy charakterystyczne dla formy tywacji, jest wręcz jej pozbawiona.  Przestępstwa
aktywności w postaci zabawy i rozrywki. te nie mają głębszych motywacji, lecz raczej wyni-
kają z nudy i szukania zadowolenia w niezwykłych,
Aggressive behaviors are often accompanied by odprężających aktach [30]. Poza kradzieżami skle-
excitement. Violence is often triggered to as a means of powymi, narkotyzowaniem siÄ™, Urban do tego ro-
helping a felon reach an emotional thrill. This is also true in dzaju przestępczości zalicza również napady, gwałty
the case of homicides. Hedonistic motivation of a murderer oraz morderstwa [30]. O tym, że nie są to jedynie
derives from a need to feel an emotional  high from killing teoretyczne przypuszczenia, przekonujÄ… m.in. przy-
a human being. In such instances, a murderer s pattern of kłady zabójstw podane przez B. Hołysta. Wspomi-
behavior reflects elements of fun and entertainment. na on mianowicie o dwóch nastolatkach, którzy
założyli się, kto pierwszy zabije człowieka. Ostatecz-
Słowa kluczowe: agresja, ekscytacja, zabójstwo, nie jeden z nich podcina gardło 40-letniemu męż-
zabawa czyz
nie przy użyciu stłuczonej szyjki szklanej bu-
Keywords: aggression, excitement, murder, fun telki. Dwaj piętnastoletni sprawcy zabójstwa krakow-
skiego studenta, zakatowali go kijami baseballowy-
mi, żeby  jak sami wyjaśnili   zaszaleć . Dwie
dziewczynki w wieku 12 i 14 lat wciągały do wyko-
WPROWADZENIE
pu siedmioletnich chłopców, a następnie  dla za-
bawy kaleczyły ich butelką lub żyletką [19].
Systematyka zabójstw oparta jest zazwyczaj na
ich podziale z punktu widzenia motywów kierują-
PRZEST
PCZOŚĆ  CHULIGAC
SKA
cych sprawcą przestępstwa. Wyróżnia się w związ-
ku z tym zabójstwa rabunkowe, popełnione na tle
seksualnym czy też będące konsekwencją określo- J. Morawski przypomina o genealogii pojęcia
nych zaburzeń psychicznych, np. urojeń. Istnieje chuligaństwa. Wspomina o angielskich teddy-boys
również odmiana zabójstw, których genezy należy i francuskich blousons noirs, czyli grupach  ekscen-
doszukiwać się w zapotrzebowaniu sprawcy na trycznej i wrzaskliwej młodzieży owładniętej szałem
przeżycie emocji związanych z uśmierceniem dru- wolności i zabawy, brawury i mocnych przeżyć,
giego człowieka. Czyn traktowany jest wówczas gotowej popełnić również zbrodnię [15]. W Sta-
przez zabójcę w kategoriach zabawy  rozrywki, nach Zjednoczonych już w latach 50-tych  jak pi-
40 Krzysztof Karczewski Nr 1
sze Morawski  występowało zjawisko młodocianych potwierdzenie również w odniesieniu do sprawców
zabójców  thrill killers  mordujących  dla sportu zabójstw. Badania przeprowadzone przez Z. Maj-
[15]. W swojej książce  studium poświęconemu chrzyka wskazują, że motywy zabójstw popełnia-
problematyce zachowań  chuligańskich  Cz. Cza- nych przez nieletnich i młodocianych wynikają z ich
pów i S. Manturzewski podają przykład 19-letniego zapotrzebowania na mocne wrażenia i agresję.
Charlesa Starkweathera, który w trakcie trwającej  (& ) wraz z nimi pojawia się czasami ciekawość
48 godzin  przejażdżki samochodowej po stanie doświadczeń i emocji związanych z zabijaniem
Nebraska, ze swoją znajomą, uśmiercił 11 osób. [13]. Agresja ma przy tym charakter spontaniczny.
Pytany bezpośrednio po zatrzymaniu o motywy do- Nie jest utrwalonym wzorcem postępowania. Zabój-
konanych zabójstw, Starkweather wyjaśnił, że zrobił stwo jest często w przypadku nieletnich czynem za-
to  dla sportu . Kluczową dla zrozumienia przyczyn skakującym i niezrozumiałym na tle ich dotychcza-
zabójstw Charlesa Starkweathera stała się analiza sowych relacji z ludz
mi. Nieletni sprawcy zabójstw
jego cech osobowości oraz środowiskowych i kultu- swoje postępowanie tłumaczyli chęcią doznania
rowych uwarunkowań, przeprowadzona z uwzględ- szczególnych emocji. Kierowała nimi ciekawość.
nieniem założeń teorii frustracji-agresji. Zabójstwo Ofiary traktowane przez nich były instrumentalnie 
odegrało w przypadku 19-latka z Nebraski rolę w sposób wrogi lub obojętny  jako obiekty służą-
mechanizmu kompensacyjnego. Stało się odmia- ce realizacji potrzeby emocjonalnej stymulacji.
ną kreatywnego działania, o której pisał R. Merton.
Wrodzone ułomności, w postaci wad wzroku oraz
słuchu, w połączeniu z niskim intelektem  wyklu- STYMULACJA PRZEST
PSTWEM  POZIOM
czyły Starkweathera spoza grupy rówieśniczej. Re- REAKTYWNOŚCI SPRAWCÓW CZYNÓW
akcją obronną w tej sytuacji ze strony przyszłego AGRESYWNYCH
zabójcy były coraz częstsze przejawy agresji. Osta-
tecznie doszło do najgorszego.  Jedyną drogą, (& ) Motywacja hedonistyczna pojawia się na etapie
na której mógł on stać się kimś ważnym, było zabi- zaspokajania potrzeb zgodnie z mechanizmem
janie [2]. Amerykański kryminolog Reinhard, który nagrody i kary. Zrealizowana potrzeba pełni rolę
został poproszony o konsultację odnośnie oceny nagrody będącej z
ródłem emocji dodatnich. To
zachowań młodocianego zabójcy, przedstawił do- samo zadanie można osiągnąć kierując się odmien-
syć prozaiczne wyjaśnienie. Niezależnie od dozna- ną motywacją, bądz
to dodatniÄ…, implikujÄ…cÄ… przy-
wanych w trakcie swego życia licznych upokorzeń jemność lub ujemną, z którą związane będzie uczu-
i osobistych niepowodzeń, Charles Starkweather, cie przykrości. Koniecznym warunkiem przy tego
zdaniem profesora, po prostu się nudził. Socjopa- rodzaju mechanizmie działania jest, zdaniem
tyczne cechy osobowości, połączone z głodem J. Reykowskiego, przeświadczenie o możliwości
aktywności młodego człowieka  zmobilizowały go realizacji celu w postaci życzenia. W innym wypad-
do działania. Brak rozwiniętej wyobraz
ni i co za tym ku mamy do czynienia z działaniem fantasty, u któ-
idzie umiejętności  zapełnienia w bezpieczny spo- rego zaburzone poczucie realizmu doprowadziło do
sób odczuwanej  pustki egzystencjalnej powodu- przekształcenia życzenia w samoistny motyw [23].
jÄ… uruchomienie mechanizmu agresji. Jest to bo- Zwolennik neurofizjologicznej genezy i motywa-
wiem stosunkowo prosty sposób realizacji nieza- cji zachowań człowieka, D. O. Hebb, zwraca uwa-
spokojonych potrzeb, wśród których istotną rolę gę na niezbędny, jego zdaniem, pewien stan opti-
odgrywa działanie dla samego działania [2]. mum stymulacji.  Organizm zmierza więc czynnie
F. M. Trasher, badacz struktur ponad 1300 gan- do utrzymania aktywacji o średniej optymalnej wiel-
gów funkcjonujących na terenie Chicago w latach kości, co tłumaczy upodobania ludzi do ryzyka,
30-tych, wskazuje na wyraz
nie hedonistyczną pod- umiarkowanej frustracji, ekscytujących opowieści
stawę zachowań chuligańskich. Podaje przykłady i zagadek [29]. Sprzeczność pomiędzy działaniem
wandalizmu, bójek, kradzieży i pobić, dokonywa- a dotyczącymi go sądami jest z
ródłem napięcia
nych wyłącznie  dla zabawy . Młodociani członko- i niepokoju  wewnętrznej dysharmonii. Usunąć ją
wie chicagowskich gangów komentowali swoje za- pozwala mechanizm racjonalizacji bądz
to poprzez
chowanie twierdząc, że ich to po prostu bawiło oraz, zmianę jednego ze sprzecznych sądów lub wybór
że dzięki temu czuli się wspaniale. Zdaniem Tra- innej formy działania. Celem jest osiągnięcie stanu
shera  widać tu wyraz
nie, jak agresywność splata równowagi psychicznej i poczucia realizacji pragnie-
się z zachowaniem wyrażającym potrzebę zabawy nia subiektywnie rozumianej prawdy. Zachowanie
[2]. oparte jest w tym ujęciu na prymacie potrzeby po-
Monopolizacja czynów o charakterze chuligań- znania i eksploracji nieznanych zjawisk. G. A. Kelly
skim przez osoby nieletnie i młodociane znajduje stwierdza, że  zachowanie jest formą aktywności
Nr 1 ZABÓJSTWO JAKO FORMA ZABAWY 41
polegającą na poznawaniu świata oraz dokonywa- paci charakteryzują się szczególnie niskim poziomem
niu wyboru wśród alternatywnych dróg postępowa- lęku , co przy reinterpretacji opartej na kryterium reak-
nia [26]. tywności, prowadzić może do wniosku o wysokim
D. C. McClelland sprowadził opis procesu moty- poziomie zapotrzebowania na stymulację u wymie-
wacyjnego do poziomu zachowań o schemacie nionej kategorii osób [21]. Agresja w tym kontekście
 dążenie-unikanie czy  apetyt-lęk . O istnieniu doskonale spełnia rolę stymulatora emocji. Nieza-
motywu mówić zdaniem McClellanda możemy do- leżnie czy jest to zachowanie zmierzające bezpo-
piero, gdy szereg reakcji układa się w sekwencję, średnio do wywołania cierpienia ofiary, destrukcja
z której wynika dążenie lub unikanie jakiejś sytuacji. obiektu poprzez jego rozbicie czy stłuczenie, agre-
 Motyw staje się silnym skojarzeniem afektywnym, sja niesie ze sobą pewną wartość pobudzającą.
które cechuje antycypacyjna reakcja spełniająca W podobny sposób oddziałuje percepcja bólu ofia-
i które oparte jest na danym skojarzeniu pewnych ry, jej strachu, niekiedy także widok krwi i ran.  War-
sygnałów z przyjemnością i przykrością [12]. Roz- tość pobudzającą wydaje się mieć nawet samo
bieżność między oczekiwaniami a bodz
cem wywo- wyobrażenie aktów agresji i ich skutków, np. fizycz-
łuje afekt.  Stosunkowo małe rozbieżności z ocze- nych i moralnych cierpień [22]. Przy odpowiednio
kiwaniami czy z poziomem adaptacji (AL  adapta- wysokim stopniu pobudzenia agresora, widok cier-
tion level) przynoszą afekt pozytywny, natomiast piącej ofiary spowodować może u tego pierwsze-
znaczne  afekt negatywny, uczucie przykrości . go szał, ekstazę, wściekłość, w końcu euforię zwy-
Reakcja hedoniczna pojawia się z kolei wówczas, cięstwa, przy której zarówno cudzy, jak i własny ból
gdy różnica między poziomami sensorycznymi, stają się niezwykle pożądanym bodz
cem.
a AL utrzymuje się dłuższy czas i jest znacznie więk- Określona ilość stymulacji jest niezbędna w pra-
sza niż ta wystarczająca do zróżnicowania zmysło- widłowym funkcjonowaniu organizmu. W zależno-
wego. Skojarzenia określonych bodz
ców z przyjem- ści od uwarunkowań kulturowych, nieskończona
nymi doznaniami emocjonalnymi wytwarza, zda- ilość bodz
ców pobudzających przybiera rozmaite
niem McClellanda, oczekiwanie wystąpienia doznań formy. E. Fromm do podstawowych z
ródeł podniet
o podobnym zabarwieniu emocjonalnym. W rezul- zalicza wypadek, morderstwo, pożar, wojnę, seks,
tacie dochodzi on do konkluzji, że  oczekiwanie miłość, twórczość. Organiczna potrzeba stymulacji
przyjemności lub przykrości jest podstawowym mo- odgrywa znaczącą rolę w kreowaniu czynników po-
tywem kierującym ludzkim zachowaniem [26]. budzających destrukcyjność i okrucieństwo. W od-
Przywołane przez J. Reykowskiego wyniki ba- różnieniu od wysiłku potrzebnego w trakcie realizacji
dań przeprowadzonych przez E. Stotlanda wyka- potrzeb związanych z twórczą aktywnością  wście-
zały wysoki poziom reakcji fizjologicznych u osób kłość czy pasja niszczenia okazują się w przypad-
obserwujących cierpienie innych ludzi. Widok czło- ku ludzi stosunkowo prostym mechanizmem, niwe-
wieka przeżywającego ból wywoływał u obserwa- lującym deficyt stymulacji [7].
torów pocenie się rąk, skurcze naczyń krwiono- B. Hołyst dokonując analizy motywacji zachowań
śnych, wzrost elektrycznego napięcia skóry, drże- agresywnych sprawców przestępstw, również wska-
nie rÄ…k i zatrzymanie oddechu [21]. J. Reykowski zuje na gratyfikujÄ…cÄ… funkcjÄ™ agresji spontanicznej.
zwraca jednak uwagÄ™ na mechanizm polegajÄ…cy na Czynnikiem wyzwalajÄ…cym agresjÄ™ jest, zdaniem
odczuwaniu przyjemności  specyficznego rodza- autora, przede wszystkim wysokie zapotrzebowanie
ju satysfakcji  podniecenia wywołanego cierpie- na stymulację.  Nasycając głód wrażeń agresja
niem innej osoby. Tego rodzaju  przeżycia charak- staje się utrwalonym wzorcem zachowań, z uwagi
terystyczne są u osób z niskim poziomem reaktyw- na towarzyszącą jej emocjonalną satysfakcję, któ-
ności  wykazujących duże zapotrzebowanie na ra wiązana jest przez osobę bezpośrednio z wyuczo-
stymulację. Dostępna w  normalnych warunkach nymi zachowaniami agresywnymi [18]. Wszystkie
dawka emocji okazuje się niewystarczająca w przy- wymienione przez autora rodzaje agresji wiążą się
padku osób wykazujących  głód stymulacji. Po- do pewnego stopnia z emocjonalną gratyfikacją po
szukujÄ… jej zatem poprzez silne bodz
ce fizyczne, stronie agresora. W wypadku agresji impulsywnej
nagłe zmiany sytuacji czy sprowokowane niebez- ujawnia się ona poprzez mechanizm acting out, roz-
pieczeństwo. Element ryzyka związany z narusze- ładowując nagromadzone napięcie. Agresja spon-
niem norm społecznych okazuje się mieć niezwy- taniczna ma na celu utrzymanie odpowiedniego
kle wysoką wartość pobudzającą.  Dla ludzi, którzy poziomu stymulacji  pobudzenia organizmu. Agre-
odczuwają duży głód stymulacji, agresja może oka- sja instrumentalna z kolei stanowi narzędzie zaspo-
zać się dobrym kandydatem do roli ulubionej po- kajania potrzeb. Poza zaspokajaniem potrzeb ma-
trawy . Reykowski przypomina stwierdzenie Schal- terialnych ma ona zwiÄ…zek z potrzebami dotyczÄ…-
tera, w myśl którego  nałogowi kryminaliści, socjo- cymi podtrzymania tożsamości, takimi jak miłość,
42 Krzysztof Karczewski Nr 1
szacunek czy dominacja. B. Hołyst wskazuje, że posiadania, odpowiadającemu ich temperamento-
w tym kontekście gwałt czy rabunek spełniać może wi wpływu na otaczającą ich rzeczywistość [25].
dla sprawcy rolę potwierdzającą i wzmacniającą W kontekście dostymulowania emocji, interesu-
jego poczucie tożsamości. Szczególnie w odniesie- jące są kryteria osobowości psychopatycznej pod
niu do dorastających osób, ich stany psychiczne nazwą syndromu Mefista, zdefiniowanego przez
wiążące się z poczuciem pustki egzystencjalnej, R. W. Riebera oraz M. R. Greena. Pisze o tym H. Vet-
wzmaganej dodatkowo przez syndrom  nudy-de- ter w artykule pt. Dissociation, Psychopaty and the
presji , prowadzić mogą do poszukiwania form ak- Serial Murderer [4]. Zdaniem wymienionych autorów
tywności, które zlikwidują przeżywany dyskomfort. istnieją cztery charakterystyczne elementy, w przy-
 Czyny aspołeczne i antyspołeczne stanowią padku wystąpienia których można mówić o praw-
ucieczkę od przykrych stanów emocjonalnych i pró- dziwej osobowości  psychopatycznej . Pierwszym
by wyjścia z depresji [18]. z nich jest  poszukiwanie emocji . Psychopaci, po-
A. Frączek zauważa, że agresja dostarcza pozy- sługując się terminologią Riebera i Greena, anga-
tywnych wzmocnień. Pomaga realizować niezaspo- żują się tam, dokąd obawiałyby się wybrać anioły.
kojone potrzeby, a tym samym uzyskiwać satysfak- Im bardziej niebezpieczne wyzwanie, tym bardziej
cję oraz unikać przykrych emocji. Jest najprostszą nieodpartą pokusę stanowi ono dla psychopatów.
formą redukcji napięcia. Stać się może utrwalonym Wiąże się to z ich niezwykle wysokim poziomem
wzorcem zachowania, skutecznie niwelujÄ…cym od- zapotrzebowania na emocje. Dopiero w sytuacjach
czuwaną frustrację [17]. Podobnego zdania jest R. stwarzających realne zagrożenie psychopaci odczu-
Stach. Uważa on mianowicie, że zachowania, które wają  pełnię życia . Świat przewidywalnych korzy-
przejawiają się m.in. w zadawaniu bólu, mogą być ści, osiąganych dzięki oficjalnym  legalnym środ-
w gruncie rzeczy reakcjÄ… obronnÄ…, likwidujÄ…cÄ… od- kom jest dla nich emocjonalnie pozbawiony war-
czuwany stan zagrożenia. Tym samym niosą ze tości. Psychopaci tolerują taki świat  jego oferta
sobą ulgę. Cierpienie ofiary dostarcza sprawcy jednak wywołuje w nich poczucie nudy [4]. Jak pod-
emocjonalnej gratyfikacji [27]. kreśla się w literaturze psychiatrycznej psychopaci
J. Reykowski wiąże hedonistyczną etiologię za- są osobami, w przypadku których lekceważenie
chowań agresywnych z właściwościami tempera- porządku i obowiązujących norm jest konsekwen-
mentalnymi oraz okolicznościami rozwojowymi. cją napięcia między ich niewrażliwością a  głodem
Agresja  dla przyjemności determinuje zachowa- bodz
ca . Osoby te określa się mianem słabo wa-
nia, ponieważ należy do kategorii nagród, a nawet, runkujących, co oznacza, że reagują oni na bodz
-
czego nie wyklucza Reykowski, może uzyskać z cza- ce emocjonalne znacznie wolniej od reszty ludzi,
sem atrybut stałej potrzeby. W tym ostatnim przy- nie będąc w związku z tym w stanie nadać im etycz-
padku, gdy dochodzi do deprywacji potrzeby, na- nej wartości, a w konsekwencji odczuwać wyrzuty
sila się uczucie dyskomfortu a organizm zostaje sumienia.  Bez pobudzenia emocjonalnego, które
zmobilizowany w kierunku podjęcia działań, zmie- normalnie łączy sygnały środowiskowe z rezultata-
rzających do zaspokojenia pragnień [22]. Za aktu- mi wydarzeń, jednostka antyspołeczna nigdy nie
alną należy w tym kontekście uznać tezę sformuło- nauczy się przewidywać konsekwencji swojej agre-
waną przez J. Katza. Wyraził on mianowicie pogląd, sywności ani nie zorientuje się, że jej działania wy-
zgodnie z którym przestępstwo wabi potencjalne- wierają wpływ na losy innych [16].
go sprawcę swoją atrakcyjnością. Zawiera w sobie Nie należy jednak dopuścić do zatarcia różnicy
obietnicę zmiany dotychczasowego życia na lep- pomiędzy  normalnym zapotrzebowaniem na emo-
sze. Traktowane jest więc w kategoriach pozytyw- cje, a tendencją do poszukiwania wrażeń (thrill-se-
nych. Dodatkowym elementem wzmagajÄ…cym po- eking) w przypadku psychopatii. Jednostka z oso-
kusę popełniania przestępstw jest  dreszcz podnie- bowością nieprawidłową będzie zainteresowana
cenia , związany z przeżywanymi w trakcie czynu  łamaniem reguł , niezależnie od ich charakteru.
emocjami, szczególnie w sytuacji, gdy nie dojdzie Interesująca z punktu widzenia psychopaty będzie
do zatrzymania sprawcy. Udane przestępstwo nie tyle sama wygrana, np. w trakcie gry w pokera,
utrwala skłonność do kontynuowania przestępczej lecz emocje związane z oszukiwaniem. Kolejnymi
kariery z uwagi na przeżywaną euforię.  Grabieżcę indykatorami psychopatii, zdaniem autorów, są pa-
przyciąga nie tylko nagroda materialna, jest on na- tologiczne kłamstwo (pathological glibness), anty-
grodzony także poczuciem dominacji, które prze- społeczne poszukiwanie władzy (antisocial pursuit
żywa w momencie dopuszczenia się czynu . Tego of power) oraz brak poczucia winy (absence of gu-
rodzaju wartość gratyfikacyjna jest szczególnie ilt). O ile w przypadku czynu, wiążącego się ze zła-
atrakcyjna z punktu widzenia ludzi młodych. Zaspo- maniem obowiązującej normy  normalna osoba
kaja bowiem ich potrzebę bycia zauważonym oraz będzie interpretowała tego rodzaju zachowanie
Nr 1 ZABÓJSTWO JAKO FORMA ZABAWY 43
w kategoriach winy i sumienia, o tyle psychopata chłopca, o dziecinnych rysach twarzy i czarującej
oceniać je będzie wyłącznie z punktu widzenia nudy powierzchowności, któremu przyjemność sprawiało
i emocjonalnego pobudzenia [4]. obserwowanie bólu na twarzy przypadkowych prze-
chodniów ranionych przez niego nożem. J. Roth 
szesnastolatek z Bisbee w Arizonie  zastrzelił swo-
ZWI
ZKI ZABAWY Z AGRESJ

ich rodziców, ponieważ jak sam przyznał, chciał się
przekonać, jakie to uczucie kogoś zabić. Dokonu-
Zachowania agresywne związane są ze stanem jąc analizy powyższych przypadków E. Fromm
pobudzenia emocjonalnego odczuwanego jako stwierdza, że motywem opisanych czynów nie była
przyjemny. Okazuje się jednocześnie, że za reduk- nienawiść. Była nim potrzeba przerwania codzien-
cję poziomu agresji odpowiedzialna jest również nej monotonii pozbawionej elementu  autentycznej
przyjemność. J. W. Prescott formułuje tezę, zgod- interpersonalnej więzi.  Zabijanie to jeden ze spo-
nie z którą główną przyczyną zachowań agresyw- sobów doświadczenia tego, że się jest i że jest się
nych człowieka jest deprywacja potrzeb kontaktu w stanie wywrzeć wrażenie na innym człowieku [7].
fizycznego. Autor Body pleasure and the origins of Zabawa to wyobrażona sytuacja. Dzięki zaba-
violence wskazuje na subtelną zależność pomiędzy wie podejmujemy czynności wymagające wysiłku,
poziomem agresji a intensyfikacją przyjemności. odbierając je jako przyjemne. Huizinga podkreślał
Dopóki ta współzależność nie zostanie w pełni zro- spontaniczność zabawy  swawolę, którą posługu-
zumiana i wyjaśniona eskalacja przemocy będzie je się również niemiecki kodeks karny typizując zna-
trwała. J. W. Prescott stwierdza, że w chwili, gdy miona zabójstwa hedonistycznego (MordLust,
ośrodki przyjemności w mózgu są aktywne zacho- w odróżnieniu od zabójstwa z lubieżności LustMord)
wania agresywne zostają wyłączone i na odwrót. [10].
If violence is high, pleasure is low, and conversely, if Holenderski psycholog i biolog, F. Buytendijk,
pleasure is high, violence is low [20]. za niezbędne elementy zabawy uważa ruch, spon-
Na wskazaną wyżej interakcję pomiędzy bodz
- taniczność, radość i rozrywkę [5]. Zdaniem F. Schil-
cem emocjonalnym, a stopniem nasilenia zacho- lera zabawa pojawia się wówczas gdy zwierzę dys-
wań agresywnych wskazuje również W. Ciarkow- ponuje nadmierną żywotnością   Zwierzę pracuje,
ska. Okazuje się bowiem, że w przypadku osób jeśli brak jest sprężyną jego działania, a bawi się,
o wyraz
nie zaznaczonych cechach psychopatycz- jeśli sprężyną tą jest bogactwo siły, jeśli nadmierna
nych (osobowość nieprawidłowa), bodziec o nega- żywotność sama pobudza do działania [5].
tywnym znaczeniu emocjonalnym nie miał istotne- Zdaniem K. Bolera, przyjemność odczuwana
go wpływu na natężenie ich agresji. Oznacza to, że w trakcie zabawy to przyjemność funkcjonalna  pły-
w odniesieniu do tej kategorii osób strategia regu- nąca z samego działania (funkcjonowania).  Dzia-
lacji ich zachowania  powstrzymania eskalacji agre- łanie, które jest wyposażone w funkcjonalną przy-
sji  np. poprzez mechanizm wymierzania kar musi jemność i bezpośrednio przez nią lub dzięki niej jest
okazać się nieskuteczna. Istotną rolę w tłumieniu podtrzymywane, nazywamy zabawą, niezależnie od
ich agresywnych zachowań odgrywały natomiast tego, co ona poza tym czyni i w jakich celowych
bodz
ce o pozytywnym znaczeniu emocjonalnym. związkach pozostaje [28]. W ten sposób zabawa
W uniwersalny sposób redukowały one stan napię- powiązana z przyjemnością staje się motywem! Teza
cia badanych osób i wyraz
nie modyfikowały wiel- ta znajduje odzwierciedlenie w autotellicznym cha-
kość reakcji agresywnej z ich strony [17]. rakterze zabawy. Jak pisze J. Huizinga, stanowi ona
Współczesne społeczeństwo technotroniczne cel sam w sobie.
cierpi z powodu chronicznej nudy. Wywołuje ona J. Piaget dodaje, że zabawa jest ponadto czyn-
stan pustki, niezadowolenia z życia  prowadzi do nością skierowaną na siebie i trwającą w tym cha-
depresji.  Konwencjonalne środki, dostarczające rakterze tak długo, jak długo zabawiający się kon-
podniety w postaci środków odurzających czy sek- templuje własną moc sprawczą, dopóki cieszy go
su, okazują się niewystarczające. E. Fromm pod- traktowanie siebie jako przyczynę własnej aktyw-
kreśla, że  życiowa impotencja , tak często obja- ności [28].
wiająca się pod postacią depresji i nudy, należy do Zabawa polega na naśladowaniu  podobnie jak
tak bolesnych i nieznośnych doświadczeń, że po- przemoc. Obie formy zagospodarowania określo-
szukując wyzwolenia od dręczących go stanów, nych instynktów są mimetyczne. Zabawa zresztą
człowiek staje się zdolny do okrucieństwa i mor- bardzo często zawiera w sobie elementy agresji.
derstwa. Konsekwencją niedostatecznie skompen- Walki kogutów na Bali są zdaniem B. Sułkowskie-
sowanej nudy jest gwałt i sadystyczna destrukcyj- go udramatyzowaną formą odwiecznych proble-
ność. Fromm opisuje przykład siedemnastoletniego mów, z którymi zmaga się człowiek. Symbolizują
44 Krzysztof Karczewski Nr 1
one śmierć, odwagę, szaleństwo, dumę i zatratę. Zwycięstwo w walce wywołuje stan podniecenia.
E. Berne przypomina, że skoro Huizinga włączył do Związany jest on z uwolnieniem i przetworzeniem
pojęcia zabawy również ucztę kanibali to rozpatrywa- serotoniny. Zdaniem D. Niehoff niedobór serotoni-
nie tragicznych wydarzeń w postaci samobójstwa, ny związany jest z uruchamianiem mechanizmów
alkoholizmu, przestępstwa i schizofrenii w kategoriach agresywnych. Przemoc charakteryzuje się wówczas
gry, nie musi być wcale uznane za barbarzyńskie [28]. nadmiarem emocji. Autorka Biologii Przemocy wska-
Większość teorii dotyczących mechanizmów zuje przykłady sprawców podpaleń, w większości
motywujących zabawę kładzie nacisk na rolę przy- młodocianych, którzy traktowali swój czyn w kate-
jemności, rozkoszy bądz
też samopotwierdzenia. goriach ekscytującej zabawy. Niedobór serotoniny
D. B. Elkonin zwraca jednakże uwagę chociażby zdaje się odgrywać rolę zarówno w przypadku opi-
na pomijaną potrzebę poznawczą, ujawnianą w trak- sanych wyżej  chuligańskich podpaleń czy też in-
cie wielu odmian zabawy. Do wiodących motywów nych spontanicznych aktów agresji. W odróżnieniu
zabawy zalicza potrzebę wyobrażenia sytuacji od czynów popełnianych przez psychopatów, prze-
i odgrywanej roli oraz przyjemność związaną z ma- moc spowodowana niedoborem serotoniny charak-
nipulacją przedmiotami [5]. Zabawa może jednak teryzuje się nadmiarem emocji, jest  odruchową,
stanowić cel sam w sobie  tak uważają J. Huizinga przesadną reakcją narwańca [16]. Niedobór sero-
i K. Bühler  staje siÄ™ wówczas sama motywem  toniny stwierdzono miÄ™dzy innymi w przypadku
np. przestępstw typu play type. osób, które dopuszczały się aktów samoagresji,
w tym także samobójstw. W rezultacie badań po-
ziomu serotoniny u sprawców zabójstw stwierdzo-
GRATYFIKUJ
CA FUNKCJA ZACHOWAC
no, że jej stężenie decydowało o natężeniu impul-
AGRESYWNYCH sywności. U zabójców, których zachowanie cecho-
wał brak premedytacji czy racjonalnych motywów,
W okresie niemowlęctwa zachowania dzieci po- stwierdzono niższe stężenie metabolitu 5-HIAA, pro-
zbawione są cech charakterystycznych dla czyn- duktu przemiany serotoniny. Najniższy poziom wy-
ności agresywnych. Dopiero, gdy zyskuje ono pew- stępował z kolei u sprawców zabójstw, którzy po-
ną kontrolę nad swoimi ruchami, działanie dziecka dejmowali w przeszłości próby samobójcze [16].
może koncentrować się na atakowaniu otaczają- W okresie dzieciństwa człowiek zaczyna podej-
cych je osób i przedmiotów. Jak się podkreśla tego mować decyzje o sposobie rozwiązywania konflik-
rodzaju agresja ma prawdopodobnie charakter in- tów. Mechanizm, który tłumaczy w jaki sposób za-
strumentalny. Z wielkÄ… rezerwÄ… traktuje siÄ™ bowiem chowania agresywne stajÄ… siÄ™ utrwalonym wzorcem
pomysł intencjonalnej woli wyrządzenia komuś zachowań określany jest mianem  filtru sprzężenia
krzywdy przez dziecko. Jego agresywne zachowa- zwrotnego . W sytuacji ustawicznych niepowodzeń,
nie tłumaczy się z pragmatycznego punktu widze- izolacji ze strony rówieśników, agresja okazuje się
nia  dziecko używa agresji by zdobyć upragnioną niezwykle skutecznym sposobem przezwyciężania
rzecz lub usunąć z
ródło nieprzyjemnych doznań. pojawiających się i frustrujących młodego człowie-
Gdy zachowanie takie okazuje się skutecznym środ- ka trudności. Odkrywa on przy tym, że zachowa-
kiem przezwyciężenia frustracji, które stoją na prze- niom agresywnym towarzyszy przyjemny stan po-
szkodzie zaspokojeniu popędów biologicznych, budzenia. W rezultacie swoje czyny interpretuje
zostaje ono wzmocnione i może przybrać postać w kategoriach satysfakcji, a nie wstydu czy wyrzu-
nawyku [24]. tów sumienia.  Wtedy szuka sposobów, aby to przy-
Z. Majchrzyk wskazuje na korelacje agresji dzie- jemne podniecenie jeszcze spotęgować [3].
ci z innymi systemami klasyfikacyjnymi. Dzieci po- Większość zabaw dzieci, które w autentyczny
dobnie jak dorośli posługują się agresją instrumen- sposób absorbują ich uwagę, ma charakter agre-
talną, która ma zastosowanie np. w celu uzyskania sywny. Zabawy zorganizowane  nudzą, szczegól-
upragnionej zabawki czy przedłużenia trwania kon- nie te mające spełniać funkcje edukacyjne. W przy-
kretnej sytuacji, dostarczającej emocjonalnej gra- padku chłopców zabawa będzie najczęściej przy-
tyfikacji dziecku. Agresja złośliwa ma w przypadku bierać formę mniej lub bardziej symulowanej walki,
dzieci charakter ataku wobec obiektu czy osoby, czy też np. biegania. Nie świadczy to oczywiście
będącej z
ródłem niezadowolenia. Dzieci używają o większym poziomie ich agresywności. Dziewczyn-
również agresji obronnej oraz agresji związanej ki natomiast obserwując zachowania  harcujących
z grą i zabawą  jest ona zdaniem Z. Majchrzyka chłopców, same wybierają np. malowanie. Jak pod-
rezultatem zaangażowania się dziecka w walkę, trak- kreśla M. Mitscherlich, dziewczynki w instynktowny
towanej jako rodzaj rywalizacji, przy okazji określo- sposób unikają okazywania agresji z uwagi na za-
nej gry czy zabawy [13]. kodowany w nich społeczny lęk przed pogorsze-
Nr 1 ZABÓJSTWO JAKO FORMA ZABAWY 45
niem własnego wizerunku, a w konsekwencji utratą gratyfikacja, lecz zaspokojenie  uczucia rozkoszy
miłości  obniżeniem swojej pozycji w rankingu nie płciowej . Tego rodzaju mechanizm motywacyj-
bycia atrakcyjną partnerką dla mężczyzny. ny sprawcy określany jest mianem tyranizmu  żą-
Już w drugim roku życia zachowanie dziecka dzy krwi (mania sanguinis) i w przeciwieństwie do
może przejawiać cechy agresji,  której jedynym zabójstwa sadystycznego istnieje w oderwaniu od
widocznym celem jest zadanie bólu czy cierpienia motywów seksualnych [31]. Podobnego rozdziele-
innym [1]. Zdaniem Searsa, Maccobiego i Lavina nia skłonności do okrucieństwa od sfery związanej
istnieją ku temu dwa główne powody: z życiem seksualnym dokonuje S. Freud. Wyróżnia
1) obserwowanie dostatecznie często oznak on mianowicie sadyzm autonomizowany  oderwa-
bólu zadanego innym osobom przez dziecko, wraz ny od libido  i nie realizujący funkcji popędu życia
z jednoczesnym usunięciem odczuwanej frustracji [6].
odgrywa dla niego rolę wtórnej nagrody, W jednej z pierwszych monografii dotyczących
2) agresywne zachowanie może służyć do re- fenomenu seryjnych morderców autorstwa F. T. Jes-
dukowania napięcia wywołanego przez konflikt [1]. se pod tytułem Murder and its motives wyodrębniła
J. Rumpf wskazuje na dodatkowy element w ge- między innymi zabójstwo hedonistyczne, popełnio-
nezie agresywnych zachowań dzieci. Jest nią chęć ne z uwagi na wiążące się z nim określone przy-
poznania rzeczywistości [24]. Również A. Maslow jemne doznania.
zauważył pewne cechy świadczące o agresywno- F. T. Jesse wskazała jednocześnie na dwa pod-
ści dzieci. Ich destrukcyjność, jak przypuszcza typy zabójców hedonistycznych:
Maslow, może być tak naprawdę odzwierciedleniem " satysfakcja czerpana jest przez sprawcę z sa-
potrzeby ciekawości i świadczy o ich aktywności. mego aktu zabójstwa, zdaniem autorki mamy
Dzieci są  jego zdaniem  co prawda nierzadko tu do czynienie z połączeniem żądzy domina-
wrogie, destrukcyjne i samolubne, lecz jednocze- cji, władzy (powermania) oraz żądzy mordu czy
śnie prawdopodobnie równie często wielkoduszne, przelewu krwi
współpracujące z innymi i altruistyczne. Niszczenie " zabójstwo jest jedynie  środkiem osiągnię-
przedmiotów czy atak skierowany wobec osoby cia gratyfikacji seksualnej  dochodzi do nie-
może przybrać formę zabawy. Spełnia ona funkcję go w trakcie lub bezpośrednio po seksual-
ćwiczenia rozwijającego zdolności dziecka, niekie- nym zaspokojeniu sprawcy [9].
dy stając się rodzajem twórczości. Maslow wątpi Współcześnie R. i T. Holmes wskazują na typ
jednak, by agresywne zachowania dzieci były rze- seryjnego zabójcy typu hedonistycznego hedoni-
czywiście formą złośliwej destrukcyjności, urucha- stic type. Poszukuje on przyjemności lub wrażeń,
mianej dla czystej przyjemności [14]. związanych z zabijaniem. Zabójca hedonistyczny
czerpie przyjemność bądz
to z samego faktu za-
bójstwa (thrill killer), bądz
z seksualnego podniece-
SPRAWCY ZABÓJSTW SERYJNYCH TYPU nia i zmysłowej gratyfikacji towarzyszącej zbrodni
THRILL (lust murder), lub też z uwagi na konsekwencje czy-
nu  pozbycie się określonego rodzaju zobowią-
W podręczniku L. Wacholza Medycyna Sądowa zań (comfort killer) [8].
autor definiuje sadyzm (lagnaenomania) jako żądzę Zabójca zorientowany na emocje (thrill killer) nie
zadawania bólu i udręczeń drugiej osobie w chwili jest determinowany w swoim postępowaniu przez
zaspokajania z nią popędu płciowego. Już samo motywy seksualne, co nie oznacza, że nie mogą
zgwałcenie czy nawet biczowanie ciała ofiary nale- się pojawić pewne elementy świadczące o pobu-
ży uznać zdaniem Wacholza za przejaw sadyzmu. dzeniu seksualnym tego typu sprawcy. Zabójcy ci
Za najwyższy jego przejaw autor uznaje morderstwo dzięki dokonanemu zabójstwu zaspokajają głów-
z lubieżności, połączone z okaleczeniem ciała ofia- nie swoje zapotrzebowanie na wrażenia. W przy-
ry oraz niekiedy jej pożarciem (antropophagia) [31]. padku sprawców seryjnych są to osoby charakte-
 Właściwe morderstwo z lubieżności wiąże się ryzujące się niskim poziomem reaktywności i zwią-
z pozbawieniem życia ofiary i jest konsekwencją na- zaną z tym silną potrzebą stymulacji emocjonalnej.
silenia przemocy w trakcie zaspokajania popędu Swój czyn traktują w kategoriach gry prowadzonej
płciowego sprawcy lub też jest zamierzoną realiza- z organami ścigania. Inaczej niż w wypadku spraw-
cją jego fantazji. Samo zabójstwo może jednak rów- ców zabójstw na tle seksualnym ich potrzeba zabi-
nież odgrywać także  jedynie wstępną rolę, służą- jania nie musi się wiązać z elementami tortur stoso-
cą  wznieceniu pobudliwości płciowej [31]. Poza wanych wobec ofiary. Akt zabójstwa dokonywany
zabójstwem z lubieżności, autor wskazuje również jest z reguły szybko, zazwyczaj przy użyciu broni
na typ zabójstwa, którego celem nie jest seksualna palnej. Celem zabójcy jest uśmiercenie drugiego
46 Krzysztof Karczewski Nr 1
człowieka i to stosunkowo w jak najszybszy spo- chowania się sprawcy, oskarżonego o 5 zabójstw.
sób. Zabójcy typu thrill-seekers odczuwają satys- Uznano, że zabijał ponieważ po prostu chciał zo-
fakcję na etapie fantazji o zabójstwie, a następnie baczyć, kiedy ktoś umiera; (& ) had killed simply
sprawnej ich realizacji. because he wanted to see somebody die [11].
D. Sears dokonujÄ…c przeglÄ…du teorii dotyczÄ…cych
z
ródeł przemocy wysnuł wniosek, że seryjni zabój-
cy, spośród których zdecydowana większość wy-
kazywała psychopatyczne cechy osobowości, po-
pełniali morderstwa kierowani potrzebą wrażeń
PIÅšMIENNICTWO
i ekscytacji. Przestępstwa mniejszej wagi nie są
w stanie zaspokoić ich potrzeby emocjonalnej sty-
mulacji, w związku z tym poszukują spełnienia 1. Bondura A., Walters R. H.: Agresja w okresie
w trakcie kolejnych zabójstw. Brak psychicznej doj- dojrzewania  wpływ praktyk wychowawczych i sto-
rzałości uniemożliwia im realizację ich sadystycz- sunków rodzinnych, PWN, Warszawa 1968, 90.
nych fantazji w społecznie akceptowany sposób. 2. Czapów Cz., Manturzewski S.: Niebezpiecz-
Wśród czynników motywujących zabójców Sears ne ulice. U z
ródeł chuligaństwa. Materiały i reflek-
wymienił ekscytację, związaną z namiastką polo- sje, Iskry, Warszawa 1960, 66, 307.
wania, którą w przypadku seryjnych zabójców jest 3. Douglas J., Olshaker M.: Motywy zbrodni,
poszukiwanie wyobrażonego typu ofiary [8]. Metody działania agenta specjalnego FBI, Książka
C. L. Linedecker w swojej książce poświęconej i Wiedza, Warszawa 2002, 39.
seryjnym zabójcom opisuje m.in. przypadek Richar- 4. Egger S. A.: Serial Murder an Elusive Pheno-
da Biegenwalda, który zdaniem autora stanowi do- menon, Praeger Publishers 1990, 81-83.
skonały przykład zabójcy typu thrill. Biegenwald 5. Elkonin D. B.: Psychologia zabawy, Wydaw-
zabił po raz pierwszy w wieku 17 lat. Wcześniej nictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984,
wielokrotnie dopuszczał się czynów karalnych, nad- 16, 234.
używał alkoholu, uprawiał hazard, usiłował podpa- 6. Freud S.: Poza zasadą przyjemności, Wydaw-
lić swój rodzinny dom. Podjął również próbę samo- nictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, 83.
bójczą w wieku 11 lat. Jako nastolatek w trakcie 7. Fromm E.: Anatomia ludzkiej autodestrukcyj-
podróży skradzionym samochodem dokonał rabun- ności, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1998, 269-
ku, podczas którego zastrzelił właściciela sklepu, -279.
a następnie policjanta. Skazany na dożywotnie po- 8. Holmes R. M., Holmes S. T.: Profiling Violent
zbawienie wolności Biegenwald został warunkowo Crimes, an investigative tool, Sage Publications, Inc.,
zwolniony po odbyciu 17 lat kary. Po opuszczeniu Thousand Oaks, London, New Delhi 1996, 65-88.
zakładu karnego Biegenwald często zmieniał pra- 9. Jesse F. T.: Murder and its motives, Pan Bo-
cę, ze znalezieniem której nie miał żadnych proble- oks Ltd., London, Revised Edition, 1958, 173.
mów. Jego życie osobiste, jak również sytuacja 10. Lackner K.: Strafgesetzbuch mit Erläuterungen,
materialna byÅ‚y ustabilizowane. ByÅ‚ mobilny i bar- C.H. Beck sche verlagsbuchhandlung, München
dzo szybko aklimatyzował się w nowych warunkach. 1993, 998-1010.
Po upływie zaledwie kilku lat od chwili zwolnienia 11. Linedecker C. L.: Thrill killers, True portray-
Biegenwald zaczął mordować ponownie. Jego ofia- als of America s most vicious murderers, Warner
rami były głównie nastolatki. Często w ich znalezie- Books, London 1992, 131.
niu pomagała mu jedna z dziewczyn, z którą pozo- 12. Madsen K. B.: Współczesne teorie motywa-
stawał wówczas w związku. Wspólnie podróżowali cji. Naukoznawcza analiza porównawcza, PWN,
samochodem poszukując ofiar. Biegenwald uśmier- Warszawa 1980, 120.
cał zazwyczaj za pomocą kilku strzałów w głowę. 13. Majchrzyk Z.: Nieletni, młodociani i dorośli
Jego ofiary były ubrane  nie odnaleziono na ich sprawcy zabójstw. Analiza procesów motywacyj-
ciele żadnych dowodów świadczących o seksual- nych i dyspozycji osobowościowych, Instytut Psy-
nym podłożu zabójstwa. Motywem dokonywanych chiatrii i Neurologii, Warszawa 2001, 71, 277.
zabójstw nie były dla Biegenwalda również pienią- 14. Maslow A. H.: Motywacja i osobowość, In-
dze. Jedna z oskarżonych w procesie osób  po- stytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1990, 179.
mocnik Biegenwalda  podał, że zabójca zwierzył 15. Morawski J.: Przestępczość o charakterze
mu się kiedyś, że zabija, ponieważ dzięki temu jest chuligańskim młodocianych, Wydawnictwo Praw-
w stanie odzyskać spokój oraz zredukować do pew- nicze, Warszawa 1974, 16.
nego stopnia, stale odczuwane napięcie. W trakcie 16. Niehoff D.: Biologia przemocy, Media Rodzi-
rozprawy nie potrafiono wytłumaczyć przyczyn za- na, Poznań 2001, 215-230.
Nr 1 ZABÓJSTWO JAKO FORMA ZABAWY 47
17. Praca zbiorowa pod red. A. Frączka i M. Grze- 25. Schneider H. J.: Przyczyny przestępczości.
gorzewskiej. Z zagadnień psychologii agresji, Wy- Nowe aspekty międzynarodowej dyskusji o teoriach
ższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 1980, kryminologicznych, Archiwum Kryminologii, T. XXIII-
15, 81-83. -XXIV, 1997-1998, 28.
18. Praca zbiorowa pod red. M. Binczyckiej-An- 26. Skorny Z.: Psychiczne mechanizmy zacho-
holcer: Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne, wania się, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkol-
Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warsza- nych, Warszawa 1972, 116-137.
wa-Poznań 2001, 270-275. 27. Stach R.: Zachowania agresywne, Zakład Na-
19. Praca zbiorowa pod red. W. Ambrozika i F. Zie- rodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej
lińskiego: Młodociani mordercy. Studia nad agresją Akademii Nauk, Wrocław 1989, 31.
i zbrodnią, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzy- 28. Sułkowski A.: Zabawa studium socjologicz-
stwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2003, 14. ne, PWN, Warszawa 1984, 12-93, 238.
20. Prescott J. W.: Body pleasure and the ori- 29. Tokarz A.: Rola motywacji poznawczej w ak-
gins of violence, Bulletin of the atomic scientists, tywności twórczej, PAN, Zakład Narodowy im. Osso-
november 1975, pp. 10-20, http://www.violence.de/ lińskich, Wrocław 1985, 29.
prescott/bulletin/article.html 30. Urban B.: Zachowania dewiacyjne młodzie-
21. Reykowski J.: Motywacja, postawy prospo- ży, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kra-
łeczne a osobowość, PWN, Warszawa 1979, 107, ków 2000, 64.
208. 31. Wacholz L.: Medycyna Sądowa, Zakłady Dru-
22. Reykowski J.: Spontaniczna agresja i spon- karskie, F. Wyszyński i S-ka, Warszawa 1933, 423-425.
taniczne czynniki jÄ… hamujÄ…ce, PrzeglÄ…d Psycholo-
giczny 1977 t. XX nr 2, 205-208.
23. Reykowski J.: Z zagadnień psychologii mo-
tywacji, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, War-
szawa 1970, 130. Adres autora:
24. Rumpf J.: Krzyczeć, bić, niszczyć  Agresja 15-340 Białystok
u dzieci w wieku do 13 lat, Gdańskie Wydawnictwo ul. Pracownicza 10 B
Psychologiczne, Gdańsk 2003, 12, 90. e-mail: [e-mail]