8

W okresie jesiennym zaczynamy u siebie zauważać tak

zwany „spadek formy”. Łatwiej i  szybciej łapiemy katar,

który przeradza się w przeziębienie, a niekiedy grypę czy

nawet poważniejsze choroby, typu zapalenie oskrzeli czy

płuc. Odczuwamy niechęć do poruszania się: deszczowa,

wietrzna, pochmurna, „szara” pogoda sprawia, że letni

jogging czy wakacyjne wycieczki rowerowe powoli od-

chodzą w  niepamięć. Zaczynamy spędzać więcej czasu

przed telewizorem lub przy książce, oddając się lenistwu

na kanapie czy w fotelu. Przed okresem zimowym nasze

ciało zaczyna gromadzić tłuszcz, potrzebny mu do ocie-

plenia podczas mrozów: zaczynamy odczuwać chęć na bi-

gosy, gulasze z sosem, smażone kotlety schabowe. Także

ze względu na brak owoców sezonowych, zaczynamy ob-

jadać się innymi „przekąskami”: tostami, chrupkami, pa-

luszkami, krakersami czy czekoladą. Każde z tych działań

prowadzi nas do jednego: obniżenia odporności naszego

organizmu.

Odporność nie jest jedynie rzeczą, która w sposób nie-

zmienny i stały występuje w naszym organizmie od naro-

dzin do śmierci. Należy pamiętać, że jest umiejętnością

naszego systemu odpornościowego do walki z czynnikami

zewnętrznymi oraz ciałami obcymi: bakteriami, wirusa-

mi, pasożytami, czy alergenami. Jako umiejętność może

być wzmacniana, „rozciągana” – zupełnie jak ćwiczona pa-

mięć. Może także zanikać i ulegać degradacji, wystawiona

na niesprzyjające czynniki i warunki.

9

Dzięki dobrej odporności antygeny, czyli cząsteczki wy-

wołujące chorobę, alergię lub infekcję nie mogą wniknąć

do naszego organizmu. Antygenami są zarówno białka,

komórki genetycznie różniące się od naszych (np. wnikają-

ce do naszego organizmu poprzez transplantację narządów

czy wymianę śliny i krwi), mikroorganizmy (wirusy, bak-

terie, grzyby, pasożyty, pierwotniaki) oraz alergeny. Kiedy

jednak zdarzy się, że antygeny wnikną w jakiś sposób do

naszego ciała, zadaniem układu odpornościowego jest ich

wyeliminowanie – lub chociażby sparaliżowanie czy osła-

bienie – oraz usunięcie uszkodzonych w czasie choroby lub

infekcji komórek.

Należy pamiętać, że już od chwili narodzin posiadamy

pewien rodzaj odporności. Uaktywnia się on w momencie,

gdy nowo narodzone niemowlę w ciągu kilku pierwszych

minut życia zostaje położone na brzuchu swojej matki. Ce-

lem takiego działania nie jest jedynie pokazanie matce jej

nowo narodzonego dziecka, lecz także uaktywnienie sys-

temu odpornościowego noworodka: flora bakteryjna mat-

ki „kolonizuje” dziecko, jego układ oddechowy i trawien-

ny (wypita z mlekiem matki siara zawiera wiele substancji

ochronnych i wzmacniających oraz stanowi jedną z pierw-

szych barier antybakteryjnych). W ten sposób zaczyna się

nasza „przygoda” z odpornością.

Odporność dzielimy na nieswoistą i  swoistą. Odpor-

ność nieswoista to właśnie ta naturalna, wrodzona zdol-

ność naszego organizmu do walki z  wszystkimi obcymi

10

ciałami, które mogłyby negatywnie oddziaływać na nasz

organizm. Jest odpornością uśpioną, aktywującą nasz ge-

netyczny system obrony w momencie, gdy dany antygen

przekroczy barierę naszego ciała. Obrona następuje bar-

dzo szybko, tworząc związek partnerski „akcja-reakcja”:

zaraz po pojawieniu się w organizmie wirusa, bakterii czy

alergenu pojawiają się np. kaszel, wymioty czy łzawienie.

Odporność nieswoista jest bardzo niska bezpośrednio po

narodzinach – noworodki są bardzo podatne na infekcje,

dlatego też pierwsze dni swojego życia spędzają w steryl-

nych pomieszczeniach szpitala (w szczególności noworod-

ki urodzone przed czasem, tak zwane „wcześniaki”) oraz

obniża się w okresie starzenia.

Odporność nieswoistą można porównać do murów

obronnych, na które składają się:

● Skóra – jest pierwszą barierą, wystawioną na działanie

bakterii w  każdym momencie naszego życia. Każde

dotknięcie zwyczajnych przedmiotów (typu kubki czy

długopisy), jazda autobusem w tłoku, wizyta u członka

rodziny w szpitalu, czy tak naturalne wyjście do toalety,

bez bariery, jaką jest skóra, prawdopodobnie kończyło-

by się śmiercią. Dlatego tak ważne jest częste mycie rąk

oraz dokładne oczyszczanie i opatrywanie nawet naj-

mniejszych ran – luk w naszym murze obronnym. Jeśli

skóra jest „szczelna”, nienaruszona, bakterie i  grzyby

zamieszkujące świat zewnętrzny nie mają możliwości

11

przeniknięcia do naszego organizmu. Skóra posiada

także swój własny system obrony – niskie pH, czyli jej

kwaśny odczyn, który niszczy drobnoustroje, próbują-

ce przedostać się do organizmu.

● Wydzieliny: ślina, łzy, katar – zawierają substancję

o  nazwie lizozym, która jest specyficznym środkiem

bakteriobójczym. Ponadto niekiedy wraz z  tymi wy-

dzielinami z naszego ciała usuwane są bakterie i wiru-

sy, odpowiedzialne za daną reakcję, np. łzawienie wy-

stępuje w momencie, gdy do naszego oka dostanie się

ciało obce lub jako reakcja na alergen je wywołujący.

● Błony śluzowe – w  organizmie człowieka wyróżnić

można błony śluzowe przewodu pokarmowego, dróg

oddechowych czy narządów płciowych. Likwidują one

drobnoustroje w  różny sposób: za pomocą obecnego

w nich śluzu, podczas reakcji takich jak kaszel, wymio-

ty, itp., czy za pomocą niskiego pH.

● Enzymy trawienne żołądka, jelita i trzustki – służą tra-

wieniu pokarmów, lecz eliminują także szkodliwe mi-

kroorganizmy, rozpuszczając je.

● Flora przewodu pokarmowego – ulega uszkodzeniu

podczas spożywania antybiotyków, dlatego tak ważne

jest przyjmowanie podczas antybiotykoterapii prepara-

tów, które ją wzmacniają i odbudowują. Należą do niej

między innymi „pozytywne” bakterie, walczące z bak-

teriami „negatywnymi”, dostającymi się do naszego

organizmu z  zewnątrz. Można ją wzmocnić poprzez

12

spożywanie produktów spożywczych z  tak zwanymi

bakteriami L-casei, obecnymi np. w  niektórych pro-

duktach mleczarskich czy kiszonej kapuście. Zostało

udowodnione naukowo, że niektóre szczepy bakterii

L-casei przyspieszają wyzdrowienie podczas infekcyj-

nych chorób jelit.

● Interferony – można je porównać do rycerzy, chronią-

cych mury obronne. Interferony uwalniane są przez

nasze komórki w momencie zakażenia. Zwalczają one

już zakażone komórki oraz działają ochronnie na pozo-

stałe, zapobiegając rozprzestrzenianiu się wirusa i jego

wnikaniu w komórki zdrowe.

● Nagłe reakcje organizmu na czynnik chorobotwórczy –

należą do nich nie tylko kaszel, wymioty czy łzawienie,

ale także gorączka i przyspieszony metabolizm.

Odporność swoista to nabyta i wyćwiczona zdolność

do obrony przed antygenami, reagująca na znane sobie

bodźce (wirusy i bakterie). Aby zadziałała odporność swo-

ista, musi istnieć pewien etap wcześniejszego „przygotowa-

nia” się organizmu. Dzieje się to poprzez poznanie antyge-

nu, który dostał się do naszego ciała. Kiedy dany antygen

pojawi się w naszym organizmie po raz drugi, system od-

porności swoistej rozpozna go, przygotuje się do obrony

poprzez wyprodukowanie odpowiednich, nacelowanych

na antygen przeciwciał i w efekcie wyeliminuje lub spara-

liżuje niepożądany czynnik chorobotwórczy. Proces ten

13

możliwy jest dzięki tak zwanej pamięci immunologicznej,

powstającej podczas pierwszego kontaktu z  określonym

antygenem. Komórki zapamiętują antygen i przy kolejnej

infekcji, spowodowanej przez ten sam antygen, odpowiedź

naszego organizmu jest o wiele szybsza.

Odporność swoista działa o wiele wolniej, niż odpor-

ność nieswoista, ze względu na proces wytwarzania prze-

ciwciał – im więcej antygenów znajduje się w naszym or-

ganizmie, tym więcej przeciwciał będzie potrzebnych do

zwalczenia choroby. Jednak ze względu na szczegółowe

rozpoznanie antygenu i jego diagnozę, odporność swoista

działa w bardziej precyzyjny, celowy sposób. Tak jak od-

porność nieswoistą przyrównaliśmy do muru obronnego,

tak odporność swoistą należałoby nazwać generałem, do-

wodzącym głównymi jednostkami kontratakującymi. Jed-

nostkami tymi są limfocyty, które dzielimy na limfocyty B

i wytwarzane przez nie przeciwciała oraz limfocyty T.

Limfocyty B zostają wytworzone i dojrzewają w szpiku

kostnym. Są komórkami aktywującymi się, gdy organizm

zostaje zaatakowany przez bakterie. W odwecie wytwarza-

ją przeciwciała, zwane immunoglobulinami, które dzielimy

na:

● Immunoglobuliny G (IgG) – jest ich najwięcej w  su-

rowicy krwi i są najważniejszymi przeciwnikami mi-

kroorganizmów: wirusów, bakterii, itd. Jako jedyne

przechodzą z krwi matki do płodu i zapewniają nowo

14

narodzonemu dziecku odporność na choroby przez

pierwsze 6 miesięcy życia.

● Immunoglobuliny A (IgA) – występują w wydzielinach

dróg oddechowych, moczowych, przewodu pokarmo-

wego, łzach i pocie; neutralizują antygeny potencjalnie

chorobotwórcze.

● Immunoglobuliny E (IgE) – ich reakcja anafilaktyczna

wobec antygenów leży u podstaw alergii.

Same limfocyty B dzielimy z kolei na:

● Limfocyty B1, które stanowią 20% wszystkich limfo-

cytów B. Są limfocytami szczególnie dominującymi

w życiu płodowym i odpowiadają za wytwarzanie au-

toprzeciwciał, czyli komórek skierowanych przeciwko

własnemu organizmowi. Ich zwiększona liczba wystę-

puje przy chorobach autoimmunologicznych, w  cho-

robach związanych z  uszkodzeniem tkanek, a  także

u większości osób starszych (po 70 roku życia). Biorą

także udział w procesie oczyszczania organizmu z mar-

twych lub uszkodzonych komórek.

● Limfocyty B2, stanowią zdecydowaną większość wśród

limfocytów B i biorą czynny udział w tworzeniu prze-

ciwciał.

Limfocyty T to komórki wytwarzane w  czerwonym

szpiku kostnym, dojrzewające w grasicy znajdującej się tuż

15

za mostkiem, a następnie wędrujące do narządów limfatycz-

nych i krwi obwodowej. Poszczególne limfocyty T potrafią

rozpoznać niebezpieczne komórki obce i odróżnić je od ko-

mórek naszego organizmu. Dzielą się na kilka podgrup:

● Limfocyty Tc – rozpoznają i niszczą obce komórki.

● Limfocyty Th – wydzielają substancje, które odpowie-

dzialne są za pobudzenie i utrzymanie reakcji immu-

nologicznych.

● Limfocyty Treg – hamują nadmierną reakcję przeciw-

zapalną, zabezpieczają organizm przed autoagresją –

między innymi chronią płód (jako ciało obce) przed

odrzuceniem przez ciało matki.

● Limfocyty Ts – wydzielają substancje hamujące odpo-

wiedzi immunologiczne.

● Komórki NK – chronią organizm przed powstaniem

nowotworów i zabijają nowo powstałe komórki nowo-

tworowe.

● Komórki K – rozpoznają komórki, które podczas po-

przedniej infekcji zostały zaopatrzone w przeciwciała.

Limfocyty T stanowią 90% ogólnej liczby limfocytów

naszego ciała i  są niezbędne, aby zapewnić organizmo-

wi odpowiednią odporność komórkową, która eliminuje

komórki zaatakowane przez wirusy oraz komórki nowo-

tworowe. Ich celowość oraz dokładność stanowi jednak

zagrożenie dla przeszczepów oraz jest podstawą alergii –

16

limfocyty T rozpoznają i niszczą każde ciało obce, poja-

wiające się w naszym organizmie, niezależnie od tego, czy

oddziałuje ono na nas negatywnie, czy pozytywnie.

Pomiędzy limfocytami B i T panuje ścisła współpraca,

dzięki czemu system wykrywania antygenów i proces ich

eliminowania jest bardzo sprawny:

1. Antygen jest rozpoznawany przez limfocyty T.

2. Limfocyty T aktywują się i powielają, część z nich za-

czyna walczyć z zakażonymi komórkami, a pozostałe

wysyłają cytokiny – specjalne przekaźniki chemiczne,

odbierane przez limfocyty B (można je porównać do

wojskowych informatorów).

3. Limfocyty B, poinformowane o  ataku przez limfocy-

ty T, zwiększają swoją liczbę i wytwarzają odpowiednie

przeciwciała, które reagują wyłącznie na ten antygen,

wskazany wcześniej przez limfocyt T.

4. Limfocyty B unieszkodliwiają antygen, a zakażenie lub

infekcja zostaje opanowane i wyeliminowane.

5. Niewielka ilość limfocytów obu typów przekształca się

w  komórki zapewniające pamięć immunologiczną –

tak zwane komórki pamięci.

Dzięki wykształconym komórkom pamięci przy po-

nownym zakażeniu lub chorobie tego samego rodzaju

możliwa jest szybka odpowiedź immunologiczna. Komór-

ki pamięci – lub raczej ich reakcje na antygen – zostały

17

także wykorzystane w zapobieganiu chorobom zakaźnym

poprzez podanie szczepionek.

Odporność swoista dzieli się na czynną i bierną, a każ-

da z nich z kolei na naturalną oraz sztuczną.

● Odporność czynna, jak sama nazwa wskazuje, nie jest

nigdy w stanie uśpienia, ciągle się rozwija i przetwarza

dane, szczególnie w  zetknięciu z  określonym antyge-

nem. Dzięki niej organizm uczy się rozpoznawać an-

tygen i przy kolejnej infekcji lub zakażeniu szybciej go

rozpoznaje, diagnozuje i eliminuje.

– Odporność czynna naturalna to odporność nabyta

dzięki zakażeniu i samodzielnemu uporaniu się z an-

tygenem.

– Odporność czynna sztuczna rozwija się dzięki poda-

niu odpowiedniej szczepionki.

● Odporność bierna jest wprawdzie podobna do odpor-

ności czynnej, lecz wykształca się w organizmie dzięki

podaniu gotowych przeciwciał.

– Odporność bierna naturalna występuje u  dzieci

i związana jest z przekazywaniem płodowi przez mat-

kę przeciwciał, które pozostają w nim aktywne przez

jakiś czas.

– Odporność bierna sztuczna aktywowana jest po po-

daniu surowicy odpornościowej.