ZBIGNIEW HUNDERT 1 Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie KILKA UWAG NA TEMAT CHORĄGWI PETYHORSKICH W WOJSKACH RZECZYPOSPOLITEJ W LATACH 1673 1683

ZBIGNIEW HUNDERT

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

KILKA UWAG NA TEMAT CHORĄGWI PETYHORSKICH

W WOJSKACH RZECZYPOSPOLITEJ

W LATACH 1673-1683

azda petyhorska pozostaje jak dotąd formacją, która nie doczekała się

szczegółowego studium na swój temat. W związku z tym w dalszym cią-

gu niewiele o niej wiemy. Na ogół kojarzy się ona z rodzajem jazdy zaciąganej

w ramach wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego i stanowiącej odpowiednik

koronnej jazdy kozackiej

alias pancernej. Tak wynika choćby ze słów wybitne-

go znawcy problematyki nowożytnej wojskowości litewskiej Andrzeja Rachu-

by, który twierdzi, że od 1649 roku:

Nastąpił (…) gwałtowny rozwój jazdy kozackiej – tańszej, łatwiejszej w zaciągu [od

husarii i rajtarii – Z.H.],

dobrze nadającej się do działań w rożnych warunkach i z różnymi

przeciwnikami. Liczebność jazdy kozackiej, a od lat 70. – petyhorskiej (litewski odpo-

wiednik pancernych w Koronie) [pogrub. – Z.H.] utrzymywała się przez całą drugą poło-

wę wieku w granicach 27% całości sił i 58-64% kawalerii

Nazwa petyhorców jak podaje się w historiografii, pochodzi od czerkieskich

najemników zaciągających się dość chętnie w drugiej połowie XVI wieku na

służbę litewską, a rekrutujących się z Piatihorji, czyli Pięciogórza na Kauka-

zie (pomiędzy Kubaniem a Terekiem). Mieli oni służyć konno, będąc na ogół

uzbrojonymi w dzidy, czerkieskie szable, pancerze oraz misiurki. Jeźdźcy gru-

zińscy zwani pięciogórcami, czyli petyhorcami stali się jak widzimy wzorem do

zaciągu formacji petyhorskiej

. Jednakże, pobieżna analiza komputów wojska

litewskiego sprzed lat 70. XVII wieku, poza pewnym wyjątkiem, nie wykazała

na stanie armii Wielkiego Księstwa chorągwi petyhorskich. Nie wymieniają

Doktor, pracownik naukowy Instytutu Nauk Historycznych UKSW.

Za wszelkie wskazówki udzielone mi podczas przygotowywania tego przyczynku dziękuję serdecz-

nie moim Szanownym Kolegom – Konradowi Bobiatyńskiemu, Radosławowi Sikorze oraz Andrze-

jowi Gładyszowi.

A. Rachuba,

Siły zbrojne Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVII w., „Przegląd Wschodni” 3 (1994)

z. 3, s. 401-402.

P. Borawski,

Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986, s. 102; H. Grala, Czerkiesi i Nogajcy

w służbie Rzeczypospolitej. Kilka uwag o najemnych i posiłkowych formacjach tatarskich w drugiej poło-

wie XVI wieku, „Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Zeszyty Historycz-

ne” 5 (1998), s. 16; M. Gawęda,

Połonka-Basia 1660, Warszawa 2005, s. 71. Por. Słownik Geograficzny

Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, W. Walewski, F. Sulimirski, t. 8,

Warszawa 1887, s. 61.

Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach...

137

ich choćby komputy dotyczące bitwy chocimskiej z 1621 roku

. Podobnie

petyhorców nie spotkamy w armii litewskiej przygotowywanej na kampanię

1635 roku przeciw Szwedom

, czy w obu dywizjach sił Wielkiego Księstwa

z lat 1654–1655

. Nie widzimy ich także w kompucie z 1661 roku, choć war-

to dodać, że w nim pojawiły się już rozróżnione od kozackich roty pancerne

(dwie dwustukonne roty hetmanów – wielkiego Pawła Sapiehy i polnego Win-

centego Gosiewskiego)

. Pierwsze roty petyhorskie spotykamy w kompucie

z 1667 roku, a były nimi 80-konna rota hetmana wielkiego litewskiego Michała

Kazimierza Paca poruczeństwa Piotra Paca oraz druga tegoż, poruczeństwa Je-

rzego Hieronima Ukolskiego, licząca 140 koni. W tym przypadku nie występo-

wały już roty pancerne, kozackie natomiast w dalszym ciągu tak

. Pierwszym

komputem, w którym dostrzegamy dużą liczbę chorągwi jazdy petyhorskiej,

jest ten pochodzący z roku 1673, i co bardzo istotne – jednostki badanej for-

macji stanowiły w nim najliczniejszy komponent kawalerii litewskiej

. Od

tamtej pory tendencja ta zasadniczo nie ulegała już zmianom. Dla przykładu

w kompucie do hiberny wojska Wielkiego Księstwa z marca 1684 roku mamy

23 roty petyhorskie (2960 koni) i tylko jedną kozacką (100 koni)

. Jednak-

że w komputach z lat 1682 i 1700 rot petyhorskich nie ma w ogóle, są za to

chorągwie pancerne jako najliczniej reprezentowany rodzaj jazdy (przy jedno-

czesnym rozróżnieniu ich od jednostek kozackich)

. Niemniej, w 1717 roku,

gdy wprowadzono uchwały sejmu niemego, to ponownie jednostki petyhor-

Zob.

Komput chocimski 1621 z rękopisu Biblioteki Narodowej, opr. Z. Hundert, K. Żojdź, w: Studia

nad staropolską sztuka wojenną, t. 2, red. Z. Hundert, Oświęcim 2013, s. 248-257 – tam odniesienia

do innych komputów chocimskich 1621 r.; zob. też H. Wisner,

Wojsko litewskie I połowy XVII wieku,

cz. 3, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 21 (1978), s. 102-103 (dalej: SMHW).

Zob. A. Rachuba,

Litewskie przygotowania do wojny ze Szwecją w 1635 roku, w: Z dziejów stosunków

Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją w XVII wieku, red. M. Nagielski, Warszawa 2007, s. 36,

38. Por. H. Wisner,

Wojsko litewskie…, s. 102-103.

K. Bobiatyński,

Od Smoleńska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskwą 1654-1655, Zabrze 2004,

s. 233-239.

Komput wojska litewskiego wszystkiego obudwóch dywizyjej w roku teraźniejszym 1661 miesiąca sep-

tembra, które pod Kuszlikami w potrzebach dwóch (…) było, Naprzód prawe skrzydło i te chorągwie jm.

pana Pawła Sapiehy, wojewody wileńskiego, hetmana wielkiego W.Ks. Litewskiego, w: J.W. Poczubut Od-

lanicki,

Pamiętnik (1640–1684), opr. A. Rachuba, Warszawa 1987, s. 331-337.

Komput wojska litewskiego w roku 1667, w: Tamże, s. 344.

Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności i Nauk w Krakowie (dalej: B.PAU-PAN Kr.), nr 1404,

Popis wojska JKM i Rzeczypospolitej pod Różanką anno 1673, w: E. Kotłubaj, Dzieje wojenne Polski

(rękopis), t. 1, cz. 2, s. 164–253 (rolle popisowe petyhorców od s. 170). Skład całego wojska

litewskiego biorącego udział w kampanii chocimskiej wymienia K. Bobiatyński,

W drodze pod

Chocim. Litewskie przygotowania do wojny przeciwko Turkom w 1673 roku, w: Studia z dziejów Wielkiego

Księstwa Litewskiego (XVI-XVIII wieku), red. S. Górzyński, M. Nagielski, Warszawa 2014, s. 44-47.

Komput wojska JKM. Wielkiego Księstwa Litewskiego nowego zaciągu do rozdania hiberny w roku

1684 dnia 24 miesiąca marca, w: J. W. Poczubut Odlanicki, Pamiętnik…, s. 349-353.

Biblioteka ks. Czartoryskich w Krakowie (dalej: B. Czart.), nr 2115,

In anno 1682 21 january na

komisji za dispositią jaśnie wielmożnego Paca wdy wileńskiego i hetmana w. lit., s. 63, Correctia wojska

W. Ks. Lit. siedmiu tysięcy siedmiuset z podatków ekstraordynaryjnych przez repartycję na województwa

i powiaty na teraźniejszym pospolitym ruszeniu zgromadzonym, postanowiona w Olkiennikach roku pań-

skiego 1700, s. 65.

Zbigniew Hundert

138

skie stanowiły największą formację jazdy litewskiej

. Co również istotne, tradycja

petyhorców została zachowana niemalże do końca istnienia Rzeczypospolitej, bo-

wiem po zreformowaniu jazdy zaciągu polskiego na sejmach lat 1775 i 1776, jedna

z dwóch litewskich brygad kawalerii narodowej nazywana była petyhorską

Czy w świetle dotychczas przytoczonych faktów można mówić, że jazda pe-

tyhorska, to litewski odpowiednik koronnej kawalerii pancernej, która mimo,

że jej protoplaści pojawili się na Litwie już w XVI stuleciu to swoje funkcjono-

wanie rozpoczęła dopiero na początku lat 70. XVII wieku? Odpowiedź będzie

raczej przecząca. Choć komputy sprzed 1667 roku nie wymieniały petyhor-

ców, to wiemy, że ich jednostki w wojskach Rzeczypospolitej wówczas wystę-

powały. Chorągiew petyhorska Temruka Szymkowicza w ramach koronnych

kwarcianych brała udział w odparciu najazdu Wołochów w 1572 roku, a 5 lat

później w sile 50 koni walczyła po stronie Stefana Batorego w bitwie pod Lu-

bieszewem

. Stukonna rota petyhorska rotmistrza Zachariasza brała z kolei

udział w bitwie pod Kircholmem z 1605 roku, a inna stukonna Stanisława

Chwaliboga pod Kłuszynem pięć lat później

. Nazwa petyhorcy w odniesie-

niu do jednostek jazdy litewskiej – i nie tylko, pojawiała się zresztą niejedno-

krotnie w pierwszej połowie wieku XVII

. W przypadku Korony wiemy, że

zaciąg trzech rot petyhorskich w ramach wojsk powiatowych w 1634 r. doko-

nało województwo krakowskie

. Z kolei 2 lata wcześniej kanclerz wielki ko-

ronny Tomasz Zamoyski:

Petyhorców koni 200 z sług także swych ukraińskich

i wołyńskich sporządził, którzy poczty kozackie zwykli osadzać

. Dowodzi to,

że w Koronie również sprawiano petyhorców i jak pokazuje

casus kanclerza

– zaciągano ich z ludzi, którzy dotychczas służyli trybem roty kozackiej. Czy

w związku z tym oddziały petyhorców z okresu, który przyjąłem za podstawę

niniejszych rozważań są tożsame z rotami pancernymi, czyli chorągwiami kozac-

Zob.

Konstytucje sejmu niemego 1717 r., w: Volumina Legum (dalej: VL), opr. J. Ohryzko, t. 6,

Petersburg 1860, s. 184-196.

Brygada KN pod nazwą petyhorskiej występowała w strukturach jazdy litewskiej chociażby w la-

tach 1777 i 1780. Zob. W. Skrzetuski,

Prawo polityczne narodu polskiego, t. 1, Warszawa 1782, s. 394-

397;

Konstytucje sejmu 1780 r., w: VL, t. 8, s. 585. Zob. też M. Bąk, Reformy wojska Rzeczypospolitej

w latach 1775-1776, część 1: Teoria, w: Studia nad staropolską sztuka wojenną, t. 2, s. 235, 240-241;

A.B. Zakrzewski,

Wielkie Księstwo Litewskie (XVI-XVIII w.). Prawo-Ustrój-Społeczeństwo, Warszawa

2013, s. 176; V.W. Rospond,

Polish Armies of the Partitions 1770-94, London 2013, s. 8, 11-12.

P. Borawski,

Tatarzy w dawnej…, s. 103-104; R. Sikora, Lubieszów 17 IV 1577, Zabrze 2005, s. 15-16.

H. Wisner,

Kircholm 1605, wyd. 3 popr. i uzup., Warszawa 2011, s. 122-123. R. Sikora, Kłuszyn 1610.

Rozważania o bitwie, Warszawa 2010, s. 59. A.G. Przepiórka, Bitwa pod Kłuszynem (4 VII 1610) – wątpli-

wości i hipotezy, w: Studia z dziejów stosunków Rzeczypospolitej z Państwem Moskiewskim w XVI-XVII

wieku, red. M. Nagielski, K. Bobiatyński, P. Gawron, Zabrze-Tarnowskie Góry 2013, s. 106-107.

Zob. H. Wisner,

Wojsko Wielkiego Księstwa Litewskiego – dyplomacja – varia, „Rzeczpospolita Wazów”,

t. 2, Warszawa 2004, s. 87. Przykładowo, petyhorców wymieniono w tym dokumencie, powstałym ok.

1612 r.: Lietuvos Mosklř Akademijos Biblioteka, Vilnius, fond 17, nr 178,

Sumariusz żołdu wojska

stołecznego moskiewskiego po rugu pośledniejszym w obozie pod Grockiem uczynionym, k. 5-6v. Za

udostępnienie wypisu tego dokumentu bardzo serdecznie dziękuję Panu Karolowi Żojdziowi.

Była to dwustukonna rota Stanisława Bełchackiego oraz stukonne chorągwie Zygmunta

Dembińskiego i Stanisława Trepki. Zob. D. Kupisz

Wojska powiatowe samorządów Małopolski i Rusi

Czerwonej w latach 1572-1717, Lublin 2008, s. 240, 390.

S. Żurkowski,

Żywot Tomasza Zamoyskiego, kanclerza w. koron., opr. A. Batowski, Lwów 1860, s. 144.

Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach...

139

kimi uzbrojonymi w pancerze, misiurki i karwasze? Moim zdaniem nie, bowiem

jak zaraz zobaczymy, takie twierdzenie jest zbyt daleko idącym uproszczeniem.

Jan Antoni Chrapowicki w liście do M.K. Paca z 4 września 1672 roku za-

notował:

(...) ks. jmp. podkanclerzy [Michał Kazimierz Radziwiłł – Z.H.] ma mieć chorągiew husar-

ską, porucznikiem jmp. [Paweł – Z.H.] Ryszkowski, kaszt. mścisławski; w pancernej poruczni-

kiem pan Krzysztof Czyż i petyhorską trzecią [pogrub. – Z.H.]

Widzimy zatem, że wojewoda witebski wyraźnie rozróżnił rotę pancerną od

petyhorskiej. Czym zatem petyhorcy byli? Otóż jak wyraźnie wynika z trak-

tatu kasztelana lwowskiego Andrzeja Maksymiliana Fredry –

Sposób wyprawy

wojennej pod tytułem pospolitego ruszenia, drukowanego w 1675 roku, była to

lżejsza odmiana husarii. Pierwszy zapis na podstawie którego sformułowałem

tą tezę brzmi:

(…) lekki husarz z drzewcem, którego petyhorcem nazywają

[pogrub. – Z.H.]

(bo kozacka [rota] bez drzewa rachować się ma) (…)

; a dru-

gi zapis:

Lekki husarz, albo petyhorzec [pogrub. – Z.H.] na dobrym koniu, z drzewem siedm łokcio-

wym (bez proporca) wyprawowany będzie w szyszaku, z blachem przednim, albo w kaftanie do-

brze przeszywanym, i w pancerzu powleczonym z karwaszami, ostroga u nogi, bandolet na cztery

piędzi rurę długą mający, pistolet przynajmniej jeden, ładownicę tak sporą jak u pieszego (…)

Dla porównania przytoczmy wytyczne względem uzbrojenia husarskiego ja-

kie zanotowano w dokumentacji komisji skarbowej lwowskiej z 1667 roku:

aby

usarskie kompanie z rynsztunkiem należytym, na koniach do tej służby dobrych,

w zbrojach i szyszakach z kopiami i strzelbą porządną i czeladnika tej służbie wia-

domą, tę służbę Rzptej odprawiali

. Widzimy zatem, że petyhorcy mieli być

uzbrojeni niemal identycznie jak husaria. Według tego samego Fredry ich ko-

pie powinny mierzyć 7 łokci (ok. 4,17 m), podczas gdy husarskie łokci 8,5 (ok.

5,06 m)

. Jeżeli chodzi o proporce nie znaczy, że petyhorcy ich nie stosowali,

bowiem Fredro był po prostu ich przeciwnikiem i husarii również je odradzał

Zresztą o tym, że kopie petyhorskie były bronią w zasadzie analogiczną do kopii

husarskich dowodzą nawołujące do uzbrojenia w dzidy jazdę kozacką oraz lekką

słowa króla Jana III, zawarte w jego wotum z sejmu koronacyjnego z 1676 roku:

J.A. Chrapowicki do M.K. Paca, Żerowicze 4 IX 1672, w: Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej

1672-1676, opr. J. Woliński, SMHW 10 (1964) cz. 1, s. 261.

A.M. Fredro,

Sposób wyprawy wojennej pod tytułem pospolitego ruszenia, w: Tenże, Potrzebne

consideratie około porządku wojennego i pospolitego ruszenia. Sporządzenia o ekonomiey wojenney,

sposobu jakoby woyska Rzeczypospolitej mogły być w dobrym porządku zatrzymane, Słuck 1675, s. 40.

Tamże, s. 42.

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Zbiór Branickich z Suchej, nr

42/56, Informacje o wojsku przy kompucie z 1 VIII 1667, k. 388v.

Zob. Z. Hundert,

Husaria koronna w wojnie polsko-tureckiej 1672-1676, Oświęcim 2012, s. 286-287.

A.M. Fredro,

Nowe uważania porządku wojennego, w: Tenże, Potrzebne consideratie…, s. 34. Por. Z.

Hundert,

Husaria koronna…, s. 284-285; R. Sikora, Husaria pod Wiedniem 1683, Warszawa 2012, s. 23.

Zbigniew Hundert

140

Chorągwie wszystkie, tak kozackie jako i lekkie mają być z dzidami, które oręże zda się

być lepsze, potrzebniejsze i wygodniejsze niżeli petyhorskie. Do petyhorskich bowiem służby

ćwiczenia naprzód trzeba wielkiego, bo to takaż kopija, jako i usarska [pogrub. – Z.H.],

trzeba konia rosłego i dużego, o które teraz trudno, trzeba munsztuku bo trudno sobie drugą

ręką pomóc i innych siła do tej maniery rekwizycji

Jak wynika z tego zapisu, kopia petyhorska była pewnym odpowiednikiem

drzewka husarskiego, a do operowania nią potrzeba było odpowiedniego tre-

ningu, a także odpowiedniego konia. Te wszystkie zależności układają nam się

zatem w pełen obraz, że petyhorcy byli drugą po husarii jazdą kopijniczą oraz

rodzajem kawalerii pośrednim między husarią a jazdą kozacką/pancerną. Wy-

rażała to również wysokość żołdu. W omawianym okresie husarze, zarówno

litewscy, jak i koronni, mieli pobierać co kwartał 51 zł, natomiast jazda kozacka

na Litwie 41 zł, tyle co pancerna w Koronie do 1676 roku. Gdy tą ostatnią

uzbrojono w 1676 roku w dzidy, podniesiono jej żołd do 44 zł (3 zł plus 1 zł

kuchennego rotmistrza na zakup dzid). Jak wynika choćby z listu przypowied-

niego z 4 marca 1673 roku na zaciąg stukonnej chorągwi petyhorskiej starosty

trabskiego Stanisława Sapiehy

, czy też z rachunków skarbowych litewskich

z lat 70., jazda petyhorska otrzymywała kwartalnie 46 zł, co lokowało ją w hie-

rarchii wojskowej pod względem wysokości płac, pomiędzy husarią a pancer-

nymi

O tym, że petyhorcy przypominali husarię, dowodzi również Radosław Si-

kora. Zgodnie z polską relacją wjazdu Jana III na koronację do Krakowa 31

stycznia 1676 roku miały iść rota petyhorska, jak zaznaczono – z kopiami,

oraz 3 chorągwie husarskie

. Z kolei, jak zauważył R. Sikora, w jednej relacji

cudzoziemskiej pisano o 4 rotach husarskich, czyli ewidentnie tą jedną jed-

Sposoby i porządek obrony Rzpltej podczas wojny tureckiej (marzec 1676 r.), w: Przyczynki do wojny

1676 r., opr. J. Woliński, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” (dalej: PHW) 2, z. 1 (1930), s. 146. Por.

M. Gawęda

,Połonka-Basia…, s. 73. Zob. też Z. Hundert, Chorągiew jazdy hospodara multańskiego

(wołoskiego) Konstantego Şerbana w wojsku koronnym w latach 1673-1676, „Studia Orientalne”, 2/2

(2012), s. 195-196.

Nacyjanalny gistaryczny archiu Biełarusi w Mińsku, fond 1705, op. 1, nr 19,

List przypowiedni na

chorągiew petyhorską dla S. Sapiehy, 4 III 1673, s. 309-311. Za udzielenie mi wglądu w wypis tego listu

bardzo serdecznie pragnę podziękować Panu drowi Konradowi Bobiatyńskiemu.

Wielkość żołdu jednostek koronnych z lat 70. i 80. XVII w. znana jest choćby z rachunków skarbo-

wo-wojskowych z lat 1673-1679 i 1683 (AGAD, Akta Skarbowo-Wojskowe, dz. 86, nr 59-67). Poda-

jąc wysokość żołdu formacji litewskich z interesującego nas czasu opierałem się na: AGAD, Nabytki

Niedokumentowe (dalej: Nabytki), dz. I, nr 36,

Liczba jaśnie wielmożnego Jmści Pana Benedykta Paw-

ła na Czerei Sapiehy, podskarbiego wielkiego, pisarza ziemskiego W. Ks. Lit., rosławskiego, retowskiego,

olkiennickiego starosty. Z podatków Rzptej ordynaryjnych i ekstraordynaryjnych od objęcia przez jmści

urzędu podskarbstwa W. Ks. Lit. tak na sejmie szczęśliwej koronacjej in an. 1676 jako też in anno 1677

uchwalonych i prorogowanych do skarbu Rzeczyp. W Ks. Lit. (…) Ad productum przed stanami Rzptej na

sejm teraźniejszy zgromadzonemi 1678 sporządzona, k. 380-425; B. Czart., nr 2115, Informatia wojska

[ok. 1679], s. 55-57.

B. Czart., nr 174,

Diariusz Koronacyi Najjaśniejszego Króla Jm Jana III Sobieskiego opisujący [1676],

s. 9. Fragment opisu:

Następowały (…) trzy chorągwie Pancerne z dzidami a przed niemi jeszcze Wołoska

czwarta, po tym Petyhorska z kopijami [pogrub. – Z.H.], po tym husarskich trzy ozdobne bardzo i

strojno wszystkie. Ten fragment cytuje również: R. Sikora, Husaria pod Wiedniem…, s. 44.

Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach...

141

nostkę petyhorską mylono z husarską

. Podobnie, jak dowodzi ten sam histo-

ryk, zagraniczni obserwatorzy identycznie postępowali z rotami petyhorskimi

znajdującymi się przy wojsku koronnym idącym w 1683 roku pod Wiedeń

(wyróżnił je Franciszek Dalerac)

. W tym miejscu pojawia się jednak pewien

problem, bowiem roty petyhorskie w drugiej połowie XVII wieku, a już z całą

pewnością w latach nas interesujących, nie były w wojskach koronnych zacią-

gane formalnie. Zatem te oddziały petyhorców znajdujące się przy wojsku ko-

ronnym, a wyróżnione w źródłach narracyjnych mogły być prywatnymi rotami

możnowładców (a takie na kampanię wiedeńską się udały

). Niewykluczone

również, że niektóre koronne roty pancerne mogły być na koszt rotmistrzów

wyposażone w kopie, co czyniło je wizualnie jak i praktycznie petyhorskimi,

a dla nie zaznajomionych ze specyfiką organizacji polskich sił zbrojnych, na-

wet husarskimi (w tamtym czasie husaria zamiennie z kirysami używała też

pancerzy, co po trosze upodabniało ją do pancernych)

. Jeśli zachodziły ta-

kie przypadki to żołdu petyhorskiego tego typu oddziały ze skarbu na pewno

nie pobierały, co oznaczało że formalnie dalej były pancernymi. Warto jednak

wspomnieć, że wśród konstytucji sejmu pacyfikacyjnego 1673 roku, którymi

postanowiono przyznać nobilitacje i indygenaty, znalazł się zapis o dopuszcze-

niu do stanu szlacheckiego dworzanina Michała Korybuta – Węgra, Zygmunta

Hollo de Krompach, w zamian za wystawienie przez niego dwustukonnej roty

husarskiej oraz stukonnej roty petyhorskiej (bądź zamiast niej, roty w stylu

chorwackim)

. Zapis ten znalazł się wśród konstytucji koronnych, co pozwala

sądzić, że obiecana rota petyhorska powinna być sformowana w ramach armii

koronnej, jednakże w charakterze prywatnym, bowiem komput jej nie przewi-

dywał. Czy jednak udało się ją wystawić – nie wiadomo

W omawianym okresie chorągwie petyhorskie, to przede wszystkim obszar

Wielkiego Księstwa. Stały się one tam najliczniejszym rodzajem kawalerii, co

niewątpliwie wynikało z konieczności dostosowania wojska litewskiego do

wymogów przeciwnika, którym rzecz jasna miała być wówczas armia osmań-

ska. W 1673 roku w ramach zobowiązań wynikających z unii z Koroną, Wielkie

Księstwo zaciągnęło na potrzeby wyprawy przeciw Turcji armię w postaci: 5

rot husarii (571 koni), 18 rot petyhorców (1980 koni), 5 rot kozaków (524 ko-

Zob. R. Sikora,

Husaria pod Wiedniem…, s. 42-49 (zwł. s. 48). 3 roty husarskie i 1 petyhorską

wymienia także: Biblioteka Narodowa w Warszawie, nr 6639,

Fragment kroniczki dotyczącej 1676 r.,

k. 483. Jednostką petyhorską towarzyszącą królowi podczas wjazdu do Krakowa była chorągiew

marszałka w. lit. Aleksandra Hilarego Połubińskiego. Zob. Biblioteka Zakładu Narodowego im.

Ossolińskich we Wrocławiu, nr 247/II,

Compendium sejmu coronationis najjaśniejszego Jana III, króla

polskiego, w Krakowie agitowanego a.d. 1676, k. 400).

R. Sikora,

Husaria pod Wiedniem…, s. 90-94.

Zob. J. Wimmer,

Wiedeń 1683. Dzieje kampanii i bitwy, Warszawa 1983, s. 229-230.

Więcej zob. R. Sikora,

Husaria pod Wiedniem…, s. 122-128; Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 278-279.

Konstytucje sejmu pacyfikacyjnego 1673 r., w: VL, t. V, s. 76. O jeździe chorwackiej, czyli lekkiej

kawalerii zaciąganej na modłę węgierską np. w wojskach cesarstwa habsburskiego zob. R. Brzeziński,

Lützen 1632. Apogeum wojny trzydziestoletniej, London 2008, s. 24-25, 40-41.

Zob. Z. Hundert,

Husaria koronna…, s. 107. Por. M. Wagner, Nobilitacje i indygenaty z rekomendacji

hetmana Jana Sobieskiego w latach 1672-1673, w: Studia Historyczno-Wojskowe, red. T. Ciesielski, t. 3,

Zabrze 2009, s. 140-141.

Zbigniew Hundert

142

nie), 3 chorągwi tatarskich (327 koni), 5 oddziałów rajtarii (481 koni), 18 cho-

rągwi dragonii (1669/1675 porcji), 6 regimentów piechoty manierą niemiec-

ką (1871/1891 porcji), 7 jednostek oddzielnych/wolontarskich (569/589

porcji), 6 rot piechoty węgierskiej (679 porcji) – razem ok. 8696 etatów

W ramach tych sił petyhorcy stanowili 23%, zaś w samej tylko litewskiej kawale-

rii 51%, czyli nieco ponad połowę. Razem z husarią tworzyli grupę uderzeniową

w postaci 2551 etatów, czyli 66% całej litewskiej jazdy. Jak widać z tych proporcji

kawaleria Wielkiego Księstwa miała charakter wybitnie ofensywny i jej podsta-

wowym przeznaczeniem w kampanii chocimskiej miało być wykonanie podczas

bitwy polowej szarży przełamującej. Niewątpliwie taki charakter jeździe Wiel-

kiego Księstwa nadał hetman w. lit. M.K. Pac, dlatego Stefan Jan Ślizień w swoim

druku o zwycięstwie chocimskim zamieścił następującą uwagę:

Bo kopijami wojsko tak umoderował

czuły hetman narodu Księstwa Litewskiego,

że bez kopii żołnierza nie było żadnego

Roty petyhorskie brały czynny udział w bitwie z 10-11 listopada, a trzy

z nich zostały nawet wyróżnione przez jedną relację, jako te, które pierwsze

na skrzydle litewskim wdarły się wewnątrz tureckiego obozowiska. Były nimi

chorągwie wojewody połockiego Kazimierza Jana Sapiehy (114 koni), koniu-

szego litewskiego Franciszka Sapiehy (109 koni) oraz starosty błudnieńskie-

go Jerzego Karola Chodkiewicza (103 konie)

. Ich zaangażowanie podczas

zdobywania tureckich umocnień musiało być znaczne, bowiem jeden z rotmi-

strzów tych chorągwi, faktycznie związany z wojskiem i zapewne prowadzący

osobiście swoją rotę do boju – Franciszek Sapieha, został w trakcie bitwy cho-

cimskiej poważnie ranny (postrzelono go w szyję)

Warto wspomnieć, że wśród petyhorskich oddziałów komputowych, pod

Chocimiem znalazła się także jednostka zaciągnięta w ramach wojsk powiato-

wych. Jak zanotował Teodor Hieronim Obuchowicz:

(…) gdy wojsko litewskie szło na wojnę turecką pod Chocim pod regimentem jm. pana

Michała Paca, wojewody wileńskiego i hetmana litewskiego, jam się też z ochoty swojej wła-

snym kosztem na tę ekspedycyję wybrał, i przybywszy pod Różankę za Brześciem, gdzie na-

tenczas wojsko obozem stało, zaciągnioną od województwa naszego nowogródzkiego chorą-

giew petyhorską, której rotmistrzem był pan Stanisław Malawski, na swoje imię z woli pana

B.PAU-PAN Kr., nr 1404,

Popis wojska JKM…, w: E. Kotłubaj, Dzieje wojenne…, s. 164-253;

K. Bobiatyński,

W drodze pod Chocim…, s. 44-47; Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 349-350.

S.J. Ślizień,

Haracz krwią turecką Turkom wypłacony, Wilno 1674, s. 47. Na rolę Paca w uzbrojeniu

jazdy litewskiej w broń drzewcową zwrócił uwagę A. Rachuba,

Michał Kazimierz Pac, w: Poczet

hetmanów Rzeczypospolitej. Hetmani litewscy, red. M. Nagielski, Warszawa 2006, s. 166.

Awizy spod Chocimia, 12 XI 1673, w: Materiały do dziejów…, SMHW 11 (1965) cz. 2, s. 290. Marek

Wagner myli się, uznając te 3 chorągwie za husarskie. Por. M. Wagner,

Wojna polsko-turecka w latach

1672–1676, t. 1, Zabrze 2009, s. 386).

Zob. AGAD, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. V, nr 5021,

M. Haraburda do K. Radziwił-

łowej [1673], s. 11. Zob. też A. Rachuba, Franciszek Stefan [Sapieha], w: Dom Sapieżyński, red. E. Sa-

pieha, Warszawa 1995, s. 374.

Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach...

143

hetmana objąłem, a pana Malawskiego za porucznika zaciągnąłem

Następnie autor opisuje, że po bitwie chocimskiej część wojsk litewskich

odeszła w głąb kraju, a on sam z pewnych przyczyn postanowił zwinąć swo-

ją rotę. Tego typu oddziałów petyhorskich, stanowiących zaciąg doraźny było

wówczas więcej

Po zwycięstwie chocimskim znaczna część komputowych jednostek pe-

tyhorskich odeszła z mołdawskiego teatru działań wojennych. Przy armii

koronnej Jana Sobieskiego pozostały tylko te, które utrzymywali Radziwiłł z

Sapiehami, bądź ludzie z ich otoczenia. Zgodnie z dyslokacją sił wyznaczoną

przez hetmana wielkiego koronnego te kilka rot petyhorskich stanęło wówczas

w Chocimiu (ok. 500 koni), przy garnizonie komendy Magnusa de Ochapp,

dowódcy regimentu pieszego M. K. Radziwiłła

Część armii litewskiej pod Pacem opuściła Sobieskiego także w kampanii

roku 1674. Tym razem jednak taki ruch hetmana litewskiego nie obył się bez

konsekwencji. Wojsko litewskie podzielono wówczas na dwie niezależne od

siebie dywizje, jedną pod hetmanem wielkim, drugą pod polnym. Zarówno

w jednej, jak i w drugiej znalazły się roty petyhorskie. Wśród chorągwi lewe-

go skrzydła, które miały zostać pod koniec 1674 roku z M.K. Radziwiłłem

przy królu Janie III, Konrad Bobiatyński wskazał 6 rot petyhorskich. Na Li-

twę wróciło wówczas około 27 chorągwi autoramentu narodowego (niemal

cały zaciąg cudzoziemski pozostał z kolei przy Radziwille), w związku z czym

z teatru działań wojennych w kampanii jesienno-zimowej 1674 roku odeszło

większość rot petyhorców

W roku 1675 wojska litewskie obu dywizji miały wziąć udział w kolejnej

kampanii przeciw Turkom prowadzonej przez króla Jana III. W najważniejszej

jej bitwie – pod Lwowem z 24 sierpnia, uczestniczyła dywizja hetmana po-

lnego. Według jednego z komputów, w tej części wojska powinno znaleźć się

11 rot petyhorskich, przy 3 husarskich

. Prawdopodobnie brały one udział

w bitwie z Tatarami pod Lwowem, choć w relacji na temat przebiegu tego star-

Pamiętnik Teodora Hieronima Obuchowicza, w: Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów

(1630-1707), opr. H. Lulewicz, A. Rachuba, Warszawa 2003, s. 413-414.

Tamże, s. 414. Komput z 1673 r. wymienia jednostkę Malawskiego/Obuchowicza nie jako pety-

horską, a kozacką. Zob. K. Bobiatyński,

W drodze pod Chocim..., s. 32, 45.

Zob. J. Woliński,

Po Chocimie 1673-1674, w: Tenże, Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa

1983, s. 62, 68; M. Wagner,

Wojna polsko-turecka…, t. 1, s. 399; K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac.

Wojewoda wileński, hetman wielki litewski, Warszawa 2008, s. 297; Tenże, Wojsko i polityka – kilka

uwag o udziale armii litewskiej w kampaniach przeciwko Turkom i Tatarom w latach 70. XVII w., w:

Rzeczpospolita państwem wielu narodowości i wyznań. XVI–XVIII wiek, red. T. Ciesielski, A. Filip-

czak-Kocur, Warszawa-Opole 2008, s. 512.

K. Bobiatyński,

Wojsko i polityka…, s. 512–514. Por. Komput lewego skrzydła wojska W. Ks. Lit. in

opere zostającego, jak ad praesens zostaje [b.d. 1674/1675]; Chorągwie, które z ks. Jm. powróciły i wiele

pod którą teraz zostaje effective [b.d. 1674/1675], w: Sobiesciana z 1675 r., opr. J. Woliński, PHW 5

(1932), s. 223–225. Według tych wykazów przy królu powinno zostać 10-11 chorągwi petyhorców,

jednakże datacja cytowanych komputów, jak i dane w nich zawarte nie wydają się być do końca wia-

rygodne. W związku z tym przyjąłem ustalenia K. Bobiatyńskiego, powstałe na bazie analizy kore-

spondencji.

Komput wojsk W.Ks.L., ad opus belli [b.d. 1675], w: Materiały do dziejów…, SMHW 15 (1969) cz. 2,

s. 232.

Zbigniew Hundert

144

cia jest mowa o litewskich chorągwiach kozackich

. Podobna liczba rot pe-

tyhorców (12 chorągwi) miała być wówczas przydzielona do prawego skrzy-

dła

. W jej składzie dołączyły one do głównych sił królewskich i następnie

wzięły udział w bezowocnym pochodzie Jana III przeciwko wojskom serda-

ra osmańskiego Ibrahima Szyszmana. Warto dodać, że jak zaznaczył w swo-

jej relacji przedstawionej na sejmie koronacyjnym wojewoda chełmiński Jan

Gniński, w tych działaniach uczestniczyły liczne chorągwie petyhorskie wy-

prawione przez marszałka w. lit. Aleksandra Hilarego Połubińskiego. Gniński

wyróżnił także dość

okryty (liczny) znak petyhorski, przyprowadzony na po-

trzeby tej kampanii przez późniejszego podczaszego litewskiego Jana Karola

Dolskiego

Na kampanię 1676 roku Wielkie Księstwo zgodnie z uchwałami sejmu ko-

ronacyjnego zobowiązane było wystawić wojsko w wielkości 10 tys. etatów, ze

służbą na okres dwóch kwartałów, a rozpoczynającą się 15 maja

. W II ćwierci

1676 roku (15 maja-15 sierpnia) komput litewski obejmował 22 roty petyhor-

skie o wielkości etatowej 2670 koni

. Część z tych chorągwi, które wchodziły

w skład dywizji Michała Paca, wzięło udział u boku Jana III w kampanii żó-

rawińskiej. W przeciwieństwie do lat poprzednich, w działaniach wojennych

pod rozkazami króla zabrakło tym razem M.K. Radziwiłła z częścią podległych

mu sił. Do Lwowa, tam gdzie monarcha zbierał swoje wojska, oddziały hetma-

na wielkiego dotarły we wrześniu. Nie były one jednak w najlepszej kondycji.

W chorągwiach brakowało prawie połowy stanu, a poza rotami hetmańskimi

niemal całej starszyzny

. W okolicach 21 września jednostki Paca ruszyły ra-

zem z królem przeciwko wojskom tureckim pod Ibrahimem Szejtanem. Na-

rzekano przy tym, że:

Wojsko litewskie niespodziewanie małe, tylko 3 chorągwi

husarskich, kilka petyhorskich, kozackich też ledwo, wszystko około 3000 (…)

24 września petyhorcy walczyli pod Wojniłowem, gdzie wykazał się porucz-

nik tej formacji z chorągwi hetmana wielkiego, Jan Stetkiewicz, który wspólnie

z dowódcą koronnym Gabrielem Silnickim na czele kilku rot jazdy zapobiegł

Zob.

Relacyja o potrzebie i transakcyjej z Tatarami, która się odprawowała 25 augusti pod Lwowem,

pod wsią Lesienicami, w: Tamże, s. 219. O bitwie pod Lwowem/Lesienicami pisali ostatnio: M. Wa-

gner,

Wojna polsko-turecka…, t. 2, s. 176-187; Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 383-390.

Komput wojsk W.Ks.L., ad opus belli [b.d. 1675], w: Materiały do dziejów…, SMHW 15 (1969) cz. 2,

1969, s. 231. Rozliczenia Benedykta Sapiehy z 1678 r. dotyczące 3 kwartału 1675 wymieniają 20 rot

petyhorskich (2430 koni) bez podziału na dywizje. Zapewne rachunki te uwzględniają tylko te

chorągwie, które były na etacie zarówno w 1675, jak i w 1678 r. Zob. AGAD, Nabytki, dz. I, nr 36,

Temuż wojsku za ćwierć pierwszą borgową a die 15 augusti, ad diem 15 novembris 1675, k. 388-389v.

[J. Gniński],

Relacja na sejm koronacyjny 1676 r. o pierwszym dwuleciu rządów Jana III, opr. J. Wo-

liński, PHW 10 (1938) z. 1, s. 145. O działaniach wojennych we wrześniu-październiku 1675 r. zob.

M. Wagner,

Wojna polsko-turecka…, t. 2, s. 197-202.

Skrypt ad archivum W. Księstwa Lit. [Kraków 4 IV 1676], w: Materiały do dziejów…, SMHW 16

(1970) cz. 1, 1970, s. 281.

AGAD, Nabytki, dz. I, nr 36,

Rozchód tej summy wojsku a die 15 maja an 1676 ad diem 15 augusti za

ćwierć nową, k. 380v-382. 21 chorągwi liczyło po 120 koni, jedna M. K. Radziwiłła – 150 koni.

Awizy 14-17 IX 1676, w: Materiały do dziejów…, SMHW 16 (1970) cz. 2, s. 238.

Za Dniestrem, pod Żydaczewem 22 IX 1676, w: Tamże, s. 240. Por. Z. Hundert, Husaria koronna…,

s. 400.

Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach...

145

oskrzydleniu wojsk polsko-litewskich na lewej flance

. Wcześniej – w pierw-

szej fazie bitwy wojniłowskiej, 4 roty petyhorskie, obok 6 jednostek jazdy ko-

ronnej, udały się pod komendą starosty lityńskiego Remigiana Strzałkowskie-

go na odsiecz grupie kawalerii chorążego koron. Hieronima Augustyna Lu-

bomirskiego

. Chorągwie petyhorskie walczyły także w obronie warownego

obozu pod Żórawnem. W dniu 26 września, jak zanotował hetman Pac, razem

z husarią stały one cały dzień w szyku przed obozem, prowokując przeciwnika

do podjęcia walki polowej

. Petyhorcy, jako element lewego skrzydła wojsk

polsko-litewskich, uczestniczyli również w bitwie na przedpolu z 29 września,

w trakcie której, jak donosił żonie Jan III, miał zginąć jeden petyhorski na-

miestnik

. W tym czasie tych petyhorców, którzy nie przybyli pod Żórawno

usiłowano ściągnąć do Lwowa, gdzie organizowano korpus posiłkowy. Według

rozliczeń za kwartał 15 sierpnia-15 listopada 1676 roku, służące wówczas roty

petyhorskie liczyły 1813 koni w 21 chorągwiach, co oznacza że interesująca

nas formacja w stosunku do uchwalonego wcześniej etatu była mniejsza o 857

koni. Omawiane rozliczenia informują nas również, że prawie połowa chorą-

gwi petyhorskich w kampanii 1676 roku nie dysponowała kopiami. Okaza-

ło się przy tym, że te roty które drzewek nie miały, jak np. jednostka pisarza

polnego Michała Kryszpina Kirszensteina, zostały policzone żołdem kozac-

kim (41 zł), te zaś które nimi dysponowały – żołdem petyhorskim (46 zł)

W związku z tym można postawić wniosek, iż brak kopii formalnie czynił

z petyhorców roty pancerne.

Po zakończeniu wojny tureckiej wojsko litewskie miało zostać zwinięte, jed-

nakże hetman Pac do tego nie dopuścił. Tym samym, część jednostek petyhor-

skich mogło być wykorzystanych przeciw planom bałtyckim Jana III – m.in.

w celu zagrodzenia drogi armii szwedzkiej, która za nieoficjalną zgodą króla

miała przemaszerować przez terytorium Litwy do Prus Książęcych. Tego typu

działania przeciw Szwedom, hetman Pac podjął jesienią 1678 roku na czele

nielicznej armii (ok. 3000) z petyhorcami w składzie

Zob. M. Wagner,

Wojna polsko-turecka…, t. 2, s. 258; Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 403.

D. Wiśniowiecki,

Relacja z kampanii 1676 roku, opr. J. Woliński, PHW 2 (1930) z. 2, s. 298.

Diariusz Michała Paca 1676, w: Przyczynki do wojny 1676 r., opr. J. Woliński, PHW 2 (1930) z. 1, s. 153.

B. Czart., nr 174,

Transakcja z cesarzem tureckim pod Żórawnem, s. 547-548; D. Wiśniowiecki,

Relacja z kampanii 1676…, s. 300; Jan III do żony Marii Kazimiery, Żórawno 30 IX 1676, w: Listy Jana

Sobieskiego do żony Marii Kazimiery, opr. A. Z. Helcel, Kraków 1860, s. 286; Z. Hundert, Husaria

koronna…, s. 410-413.

Zob. AGAD, Nabytki, dz. I, nr 36,

Temuż wojsku za ćwierć żórawieńską a die 15 augusti ad diem no-

vembris an. 1676, k. 396v-400v; Komput wojska JKMci i Rzptej W.Ks.Lit., jako in opere zostawało

w ćwierci, zaczętej od d. 15 augusti a na dniu 15 novembra kończącej się w roku 1676 w obozie pod Żóraw-

nem, tak i tych chorągwi, które in opere były, w: Materiały do dziejów…, SMHW 16 (1970) cz. 2, s. 260.

Oba cytowane wykazy zasadniczo zawierają zgodne ze sobą dane, choć trzeba zaznaczyć, że rachun-

ki z 1678 r. nie wymieniają oddziałów odsądzonych od wypłaty żołdu, jak np. drugiej roty petyhor-

skiej M. K. Radziwiłła. Jej przypadek tłumaczy zatem spadek wielkości jednostkowej jazdy petyhor-

skiej w stosunku do poprzedniego kwartału o jedną chorągiew.

Zob. K. Bobiatyński,

Michał Kazimierz Pac, a polityka bałtycka Jana III Sobieskiego, w: Z dziejów

stosunków…, s. 311–335. O podjęciu działań przeciw Szwedom wspominał towarzysz husarski roty

M. K. Paca, Aleksander Dionizy Skrobohaty:

5 octobris [1678] chorągiew [M. K. Paca] się ruszyła ze

stanowiska przeciwko Szwedom, którzy szli do Prus. Zob. A. D. Skorobohaty, Diariusz, opr. T. Wasilew-

Zbigniew Hundert

146

Po okresie prób wdrożenia w życie planów bałtyckich Jana III (do 1679

roku), wojsko litewskie wciąż pozostawało na służbie. W styczniu 1682 roku

liczyło ono 570 husarii, 2150 pancernych, 480 rajtarii, 300 jazdy tatarskiej,

1000 dragonii, 600 piechoty polskiej oraz 2400 piechoty niemieckiej

. Jak

już wcześniej zwracałem uwagę, w tym przypadku petyhorcy nie występowali,

a zamiast nich jazda pancerna. Wiemy już jednak z przykładu roku 1676, iż

jako pancerne klasyfikowano te roty petyhorskie, które nie miały kopii i praw-

dopodobnie zależność ta dotyczyła również roku 1682

W 1683 roku wojska litewskie zostały rozbudowane do etatu wojennego.

Według porozumienia z Habsburgami, ratyfikowanym 17 kwietnia, siły Wiel-

kiego Księstwa miały składać się z 1000 husarii, 3000 petyhorców, 1500 jaz-

dy kozackiej i tatarskiej, 1500 dragonii oraz 4400 piechoty niemieckiej i 600

węgierskiej

. Najliczniej jak widzimy, znów reprezentowani byli petyhorcy.

Komput przewidywał ich 21 chorągwi (jedna 200 koni, pozostałe 120 koni),

w tym początkowo 3 roty nowego hetmana wielkiego Kazimierza J. Sapie-

hy (dwie z nich po zmarłym hetmanie Pacu)

. Jan III nie zgodził się jednak

na taki kształt komputu, sam zamierzając wziąć pod swoje imię 2 chorągwie

poprzedniego hetmana wielkiego – rotę husarską poruczeństwa Krzysztofa

Białłozora oraz rotę petyhorską poruczeństwa Jana Kazimierza Wołłowicza

Zabieg ten udał się, bowiem wspomniane jednostki zostały uwzględnione pod

imieniem Jana III w osobnym pułku wojska litewskiego z 1683 roku, noszącym

nazwę królewskiego. Obok roty petyhorskiej Jana III pod Wołłowiczem miały

się w nim znaleźć również inne jednostki interesującej nas formacji, wymienio-

ne w liczbie 7 chorągwi

Zwiększone w 1683 roku siły litewskie nie wzięły udziału w bitwie pod

Wiedniem, tym samym gros chorągwi petyhorskich poza pochodem na te-

renie Słowacji nie uczestniczył w poważniejszych działaniach wojennych

Jedynie część jednostek dowodzonych przez oboźnego litewskiego Jerzego

K. Chodkiewicza ruszyło pod kasztelanem krakowskim Andrzejem Potockim

na kampanię podolską, walcząc m.in. w zwycięskiej bitwie pod Zinkowem 28

ski, Warszawa 2000, s. 127.

B. Czart., nr 2115,

In anno 1682 21 january na komisji za dispositią jaśnie wielmożnego Paca wdy

wileńskiego i hetmana w. lit., s. 63. Zob. też. K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac…, s. 410.

Henryk Wisner również uważa, że to właśnie posiadanie kopii odróżniało petyhorców od jazdy

kozackiej i pancernej. Zob. H. Wisner,

Wojsko litewskie…, s. 101.

K. Bobiatyński,

Udział Wielkiego Księstwa Litewskiego w kampanii wiedeńskiej 1683 roku, w: Odsiecz

wiedeńska, red. T. Chynczewska-Hennel, Warszawa 2011, s. 63.

AGAD, Archiwum Zamoyskich (dalej: AZ), nr 3112,

Komput wojsk starego zaciągu [1683], s. 583-584.

K. Bobiatyński,

Udział Wielkiego Księstwa…, s. 64.

AGAD, AZ, nr 3112,

Komput pułku króla Jmści [1683], s. 587. Przejęcie chorągwi husarskiej po

Pacu przez Jana III, towarzysz tej roty A. D. Skorobohaty datuje na 24 IV 1683 r. Zob. A. D. Skorobo-

haty,

Diariusz…, s. 132. Zapewne w podobnym terminie miało nastąpić przyjęcie pod imię królew-

skie petyhorców poruczeństwa Wołłowicza.

O działaniach na terenie Słowacji zob. np. K. Bobiatyński,

Udział Wielkiego Księstwa…, s. 64-72;

J. Wimmer,

Wiedeń 1683…, s. 393-396.

Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach...

147

listopada

. W tej bitwie na pewno brała udział litewska chorągiew husarska

Jana III

, więc niewykluczone że również i królewska petyhorska, wchodzącą

w skład tego samego pułku.

Podsumowując całość rozważań należy zaznaczyć, iż jazda petyhorska za-

ciągana była przede wszystkim w ramach wojska litewskiego. Od lat 70. XVII

wieku wyraźnie dominowała wielkością wśród innych litewskich formacji ka-

waleryjskich. Była drugą po husarii jazdą kopijniczą w Rzeczypospolitej, nie-

co się od niej różniącą. Odpowiednika jazdy pancernej raczej nie stanowiła,

choć niewątpliwie zastąpiła ją w strukturach komputu litewskiego. Należy

jednak pamiętać, iż była utożsamiana z jazdą pancerną w momencie, gdy nie

dysponowała kopiami. W wojnach z Turcją omawianego okresu pokazała się

z dobrej strony, zwłaszcza w bitwie chocimskiej z 1673 roku, czy w kampanii

żórawińskiej roku 1676. Jej rozrost w interesującym nas okresie motywowany

był przede wszystkim potrzebą dostosowania się do wymogów jakie stawiała

osmańska sztuka wojenna.

Niniejszy przyczynek nie poruszył wielu zagadnień, jak wewnętrznej orga-

nizacji, poziomu kadry dowódczej i towarzyskiej oraz aspektów dotyczących

składu społecznego, czy spraw finansowania

. W związku z tym wyrażam na-

dzieję, iż w przyszłości zostaną w tej materii przeprowadzone odpowiednie

badania.

ANEKS

Chorągwie petyhorskie komputu litewskiego w trzech kwartałach lat 1675-

1676, wg rozliczeń podskarbiego Benedykta Pawła Sapiehy z 1678 roku

Lp.

Chorągiew

Kwartał

15 sierpnia-

15 listopada

1675

Kwartał

15 maja-

15 sierpnia

1676

Kwartał

15 sierpnia-

15 listopada

1676

Michała Kazimierza Paca, woj. wileńskiego,

hetmana w. lit., poruczeństwa Piotra Paca,

chorążego brasławskiego

koni 120

koni 95

Druga hetmana w. lit., poruczeństwa

Jana Kazimierza Wołłowicza, starosty

fejdańskiego

koni 120

koni 94

Trzecia hetmana w. lit., poruczeństwa Jana

Stetkiewicza

koni 120

koni 96

K. Bobiatyński,

Udział Wielkiego Księstwa…, s. 65; J. Wimmer, Wiedeń 1683…, s. 406.

Zob. A. D. Skorobohaty,

Diariusz…, s. 136.

Można w tym celu wykorzystać np.: Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Młynowskie

Chodkiewiczów, nr 132,

Akta chorągwi petyhorskiej wojsk W. Ks. Lit., pułk Jerzego K. Chodkiewicza.

Rejestry imienne wojska; wydatki na utrzymanie chorągwi [1673-1691], ss. 80.

Na podstawie: AGAD, Nabytki, dz. I, nr 36,

Liczba jaśnie wielmożnego Jmści Pana Benedykta Pawła

na Czerei Sapiehy…, k. 380v-382, 388-389v, 396v-400v. W rubryce „Kwartał 15 sierpnia-15 listopada

1676” podkreślone są te wielkości, które odnoszą się do chorągwi nie mających w kampanii 1676 r.

kopii.

Zbigniew Hundert

148

Michała Kazimierza Radziwiłła,

podkanclerzego i hetmana pol. lit.

koni 150

koni 108

Druga hetmana pol. lit.

koni 120

Marcjana Ogińskiego, woj. trockiego

koni 120

koni 76

Kazimierza Jana Sapiehy, woj. połockiego

koni 120

koni 77

8. Jana Jacka Ogińskiego, woj. mścisławskiego

koni 120

koni 103

Aleksandra Hilarego Połubińskiego,

marszałka w. lit.

koni 120

koni 100

10.

Benedykta Pawła Sapiehy, podskarbiego

w. lit.

koni 120

koni 106

11.

Michała Hieronima Kryszpina

Kirszenszteina, pisarza pol. lit.

koni 120

koni 49

12. Franciszka Stefana Sapiehy, koniuszego lit.

koni 120

koni 85

13.

Jana Karola Dolskiego, podczaszego lit.

koni 120

koni 101

14.

Bonifacego Paca, oboźnego lit.

koni 120

koni 92

15. Józefa Bogusława Słuszki, chorążego w. lit.

koni 120

koni 99

16.

Władysława Tyszkiewicza, krajczego lit.

koni 120

koni 43

17.

Stanisława Lipnickiego, starosty

sejweńskiego

koni 120

koni 74

18.

Jerzego Karola Chodkiewicza, starosty

błudnieńskiego

koni 120

koni 66

19.

Stanisława Sapiehy, starosty trabskiego,

koni 120

koni 79

20.

Krzysztofa Vorbek-Lettowa, sędziego

ziemskiego starodubowskiego

koni 120

koni 104

21. Hieronima Lackiego, starosty mereckiego,

koni 120

koni 77

22.

Michała Kociełła (vel Kotła), starosty

skirstymońskiego

koni 120

koni 89

) Wg Janusza Wolińskiego – podskarbiego w. lit. Hieronima Kirszensteina (

Komput wojska

JKMci…, w: Materiały do dziejów…, SMHW 16 (1970) cz. 2, s. 260).

) Wg J. Wolińskiego – oboźnego lit. Albrychta Ciechanowieckiego (Tamże).

) Wg J. Wolińskiego – Zygmunta Adama Słuszki (Tamże).

) Wg J. Wolińskiego – strażnika lit. Samuela Kmicica (Tamże).

) Wg J. Wolińskiego – koni 86 (Tamże).

Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach...

149

The few remarks about ‘Petyhorcy’ cavalry in the Polish-Lithuanian

Commonwealth armies in 1673-1683 – summary

The ‘Petyhorcy’ cavalry was also known by the name of a Circassian people

from the Caucasus, who served in the Lithuanian army in the sixteenth cen-

tury. ‘Petyhorcy’ banners have already existed in Polish and Lithuanian army

in the end of the sixteenth century and during the first half of the seventeenth

century. However since 1673 ‘petyhorcy’ have taken root in the Lithuanian

army, moreover this army unit armed with lance was the most popular type

of cavalry in the Grand Duchy. In the other hand, in the second half of the

seventeenth century in the Crown army, this type of cavalry formally did not

existed. ‘Petyhorcy’ were light version of the hussars, but banner without lan-

ces look rather like ‘pancerni’. In 1673-1683 ‘petyhorcy’ were used against Ot-

toman army. They have stood out especially in campaigns 1673, 1676. In 1678

‘petyhorcy’ were used in the military demonstration against Sweden. In 1683

‘petyhorcy’ and the rest of Lithuanian forces did not take part in the battle

of Vienna, but some of ‘petyhorian’ banners, only these which were a part of

the royal division were fighting at Podole. A development of these type of the

cavalry in 1673-1683 was connected to the necessity for catch up with the Ot-

toman art of war.