DYNAMIKA ZMIAN SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO
Wykład z dnia 09.03.2009r.
ZMIANA - jest systemem naturalnym, zwłaszcza dla społeczeństw współczesnych
- wskazuje różne mechanizmy zmian w makrorozmiarze- całe społeczeństwa
ROZWÓJ - jest to powstanie nowego zjawiska społecznego lub przekształcenia w jego konstytutywnych elementach;
- to także może być zanik jakiegoś zjawiska;
- należy rozumieć jako zanik lub powstanie nowego zjawiska społecznego (np. rozpad społeczności plemiennych i ukształtowanie się narodu), lub też przekształcenie się danej społeczności w jej podstawowych elementach struktury.
- często utożsamiany z postępem ( ⇒ zwłaszcza w masmediach np. rozwój wsi )
Postęp to zmiana pozytywna, ale dla kogo przynosi korzyści.
ZMIANA ROZWOJOWA - to zmiany strukturalne, są w czasie historycznym, są kierunkowe, na przestrzeni całych epok
- jest to przejście danego zjawiska do odmiennego stanu, w porównaniu do stanu przed zmianą,
- w ujęciu społecznym rozwój to zmiana systemowa, niepowtarzalna, to powstawanie nowych elementów i układów społecznych
TEORIE ROZWOJU SPOŁECZNEGO
|
.
⇒ Teorie linearne
Cechą wspólną wszystkich teorii linearnych jest to, iż przemiany, którym ulegają społeczeństwa przebiegają według ściśle ustalonego porządku od fazy początkowej do fazy docelowej, nie mają charakteru przypadkowego, dowolnego.
Specyfiką ich jest to, że pojawia się jakiś punkt startu i jakiś element i on się przekształca ( np. pług i jego ewolucja)
możemy podzielić je na - ewolucyjne
- konfliktowe
Teorie linearne |
|
ewolucyjne |
konfliktowe |
|
|
⇒ Teorie cykliczne
Teorie cykliczne reprezentowane były przez: VILFREDO PARETO, KAZIMIERZA KELLES-KRAUZA oraz PITIRIMA SOROKINA.
Cechą charakterystyczną tych teorii było to, iż głosiły one, że rozwój społeczny ma charakter cykliczny, tzn. społeczeństwa przechodzą przez kolejne fazy w swym rozwoju, a następnie fazy te się powtarzają od początku..
a/ krążenie elit Pareto opiera się głównie na zjawisku krążenia elit sprawujących władzę. Według Pareto w każdym społeczeństwie z czasem powstaje pewna elita rządząca reprezentująca interesy klasy wyższej w efekcie, czego powstaje dążenie klas niższych do obalenia istniejącej elity, która z czasem ulega samodegradacji i skostnieniu. Po obaleniu istniejącej elity i objęciu władzy przez nową elitę następuje ten sam proces czyli ta elita z czasem podziela los poprzedniej.
b/ Teoria polskiego socjologa Kazimierza Kelles-Krauza odwołuje się do marksizmu i według niego wymaga jedynie uwzględnienia czynników psychologicznych w wyjaśnianiu procesów społecznych. Według Kelles-Krauza całym motorem sprawiającym, iż dany cykl się powtarza są dwie zasady: indywidualizmu (przewaga interesu jednostkowego nad ogólnospołecznym)oraz socjalizmu(przewaga interesu ogólnospołecznego nad jednostkowym) wiąże się to z charakterem klasowego państwa dającego przewagę interesom klasy panującej. Rozwój społeczny toczy się więc od socjalizmu do indywidualizmu po czym wraca z powrotem do socjalizmu w zmienionej formie aby powrócić do indywidualizmu.
⇒ Teorie dychotomiczne
.
Przedstawicielami tego nurtu byli: FERDINAND TONNIES, CHARLES H. COOLEY oraz EMILE DURKHEIM.
Głównym założeniem tych teorii jest pogląd, iż społeczeństwa przechodzą od struktury społecznej opartej na elementach grupy pierwotnej do struktury społecznej opartej na złożonych grupach umownych
a/ W teorii Ferdinanda Tonniese`a wyodrębnione są dwie kategorie grup z których zbudowane są społeczeństwa. Są to wspólnoty GEMEINSCHAFT i społeczeństwa GESELLSCHAF.
GEMEINSCHAFT Wspólnoty tworzą grupy społeczne oparte na stosunkach pokrewieństwa (rodziny, rody, grupy etniczne), na stosunkach przyjaźni (grupy przyjacielskie, rówieśnicze), oraz grupy sąsiedzkie. Wszystkie te wspólnoty były oparte na więziach naturalnych. Wspólnoty stanowiły trzon struktury społeczeństw czasów pierwotnych i feudalnych. Wraz z rozwojem industrializacji społeczeństwa z czasem staja się bardziej „profesjonalne”, a stosunki pokrewieństwa tracą w nich na znaczeniu.
GESELLSCHAF Społeczeństwa te opierają się na stosunkach umownych, stają się dominujące i odgrywają główną rolę w strukturze teraźniejszych społeczeństw. Rozwój społeczny toczy się wiec od dominacji grup wspólnotowych do dominacji grup umownych.
b/ Drugą, podobną koncepcję dychotomii rozwoju społecznego sformułował Charles H. Cooley. Zastosował on również podział grup społecznych na pierwotne i wtórne. Do pierwotnych zaliczał grupy oparte na stosunkach pokrewieństwa, przyjaźni i stosunkach sąsiedzkich. Są to grupy małe i cechuje je wysoki poziom identyfikacji członków z grupą jako całością. Cooley był zdania, że w społeczeństwach zindustrializowanych i zurbanizowanych dokonuje się zdominowanie struktury społeczeństwa przez grupy wtórne, umowne, złożone, w których więź społeczna opiera się na stosunkach sformalizowanych.
⇒ Teoria modernizacji
Proces zmian prowadzący do powstania nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego
( upowszechnienie czytania, pisania, rozwój, miast, dróg, komunikacji, opieki medycznej, uczestnictwa obywateli w życiu politycznym).
Lata 50-te i 60-te XX w. Zimna wojna 2-ch światów
„1”- Stany Zjednoczone i Europa zachodnia- wysoki stopień uprzemysłowienia, kapitalistyczna forma gospodarki, ustrój demokratyczny, dobrobyt.
„2”- Związek radziecki- obejmował kraje słabiej uprzemysłowione, socjalistyczna forma gospodarki, ustrój autorytarny, niższa stopa życiowa, pewniejsza praca i rozwinięty system zabezpieczeń społecznych.
Proces kulturowy, ekonomiczny i społeczny, który przekształca społeczeństwo przedprzemysłowe, głównie dzięki rozwojowi techniki. Słabnie rola instytucji religii i więzów pokrewieństwa.
Modernizacja zmieniła także psychologię zachowań jednostek. W teorii Modernizacji znaczący jest PARADYGMAT MODERNIZACJI tj. wszystkie społeczeństwa zmierzają ku społeczeństwu uprzemysłowionych ( dotyczyło to raczej państw, które nie były w bloku wschodnim)
Modernizacja to uprzemysłowienie, urbanizacja, chemizacja itp.
⇒ Teoria uzależnienia ( dependencji)
polega na zależnościach gospodarczo-ekonomicznych krajów wysokorozwiniętych i krajów trzeciego świata. Teoria ta mówi o braku możliwości modernizacji i rozwoju krajów ubogich ze względu na procesy hamujące propagowane i inicjowane przez kraje rozwinięte, dla których ta sytuacja jest wygodniejsza ekonomicznie.
Kraje mniej rozwinięte nie zdążyły się zmodernizować, a krajom wysokorozwiniętym nie opłaca się wspomagać te kraje. Popularne szczególnie w bloku wschodnim.
⇒ Teoria systemów światowych
kontynuacja teorii uzależnienia
Światowy system gospodarczy jest obszarem nierówności i wyzysku. Kraje najbardziej rozwinięte wyzyskują te słabiej rozwinięte, podporządkują politycznie i traktują jako tanią siłę roboczą. O dopływie kapitału do słabszych gospodarczo krajów decydują interesy bogatszych. Zyski są wyprowadzane.
PANSTWA CENTRUM→ kraje bogate, niezależne, stabilne politycznie, ustrój demokratyczny; silna armia społeczeństw, dominująca w gospodarce światowej i kontrolująca nowoczesne technologię; posiadają większą część technologii i kapitałów ( USA, Japonia, Europa Zach.)
PAŃSTWA PÓŁPERYFERIE→ średni poziom gospodarczy. Poziom życia odbiega od czołówki europejskiej; do pewnego stopnia są niezależne gospodarczo i politycznie, ale znajdują się pod silnym wpływem państw centrum ( Europa Wsch, Brazylia, Argentyna)
PERYFERIE→ niegdyś trzeci świat, ubogie, bez zasobów produkcyjnych, mało stabilne politycznie, dalekie od demokracji. Dostarczają cennych niezbędnych surowców państwom centralnym, od których są uzależnione.
TYPY SPOŁECZEŃSTW
|
TYPOLOGIA według wykorzystywanych i przetwarzanych strategii przetrwania
Społeczeństwa myśliwsko-zbierackie
Charakteryzuje je: jednorodność kulturowa, nie znają uprawy roli oraz hodowli zwierząt, koczowniczy tryb życia, brak własności, zbierali wszystko, co się dało zjeść → posiadali ograniczoną ilość dóbr. Różnicował ich tylko wiek i płeć/ cechy indywidualne → brak dziedziczenia ról społecznych.
społeczeństwo kopieniackie
Charakteryzuje je: motyka → rozwój uprawy roślin, a raczej nauka uprawy roślin. Pozyskiwanie gleby odbywało się poprzez „ścięcie i podpalenie”. Taka gleba wytrzymywała 3 lata. Pojawił się wyższy poziom zaopatrzenia w żywność. Istniała możliwość wyprodukowania nadwyżki!!! → skutkowało to, że nie wszyscy członkowie rodziny musieli być zaangażowani w produkcję żywności, więc pojawiły się nowe „zawody” - szaman, wódz, rzemieślnik.
Ten, który miał nadwyżkę żywności, miał możliwość wymiany lub zamiany na inne dobra. Potrzebowali duże obszary do uprawy, to utrudniało i ograniczało kontakty z innymi.
Pojawił się stabilniejszy tryb życia → wytwarzała się infrastruktura danej wioski, rozwijał się handel.
społeczeństwo pasterskie
Zajmowali się głównie hodowlą zwierząt, mają większy dostęp do żywności, a jej trwałość jest większa.
Cechą główną jest, to, że są to społeczeństwa wędrowne → dostęp do świeżych pastwisk. Nie wytwarzają stałych siedzib, ale są bardzo mobilni w zmianie miejsca zamieszkiwania. Mają dość częste kontakty innymi → sprzyja to rozwojowi handlu i wczesnej fazie niewolnictwa ( konflikty).
Część tych społeczeństw przekształciły się w ogromne struktury organizacyjne ( Mongołowie); były one jednak nietrwałe, charakteryzowały się silnym przywódcą ( Czyngis Chan).
społeczeństwa rolnicze
Charakteryzuje je: rozwój narzędzi, przede wszystkim PŁUGA ( + zwierzę pociągowe, co zwiększa efektywność uprawy, zmiana systemu upraw ( trójpolówka). Pług dał możliwość, ze użytkowanie pola, mogło być bez ograniczeń → większa stabilizacja infrastruktury.
Społeczeństwo rolnicze tworzą osady i stają się one powoli trwałe. Dochodzą nowe umiejętności ( np. wytapianie rud żelaza, system nawadniania w Egipcie ⇒ powstanie biurokracji).
Duże nadwyżki żywności i handel przyczyniły się do rozwoju dużych ośrodków, zwanych dzisiaj miastami. Pojawia się państwowość, ponieważ są dynastie, które są same w sobie państwami, miastami. Zaczątki państwa pojawiają się coraz częściej: występuje różnorodność, różnice kulturowe. Ze względu na większą zamożność, rozwój handlu, powstaje daleko idące rozwarstwienie społeczne ( ludzie wykonują różne zawody, są duże różnice między najbogatszymi a najbiedniejszymi).
Pojawiły się różne religie, które dawały początek różnym kulturom. Zmiana struktury rodziny: Rodzina wielopokoleniowa, wytwarzane dobra są dziedziczona z ojca na syna, rodziny wielodzietne, władza sprawowana jest przez mężczyzn, czym rodzina większa tym bogatsza, silna więź rodzinna.
społeczeństwo przemysłowe
Pojawiło się wraz z rozwojem miast i REWOLUCJĄ PRZEMYSŁOWĄ ⇒ maszyna parowa, która zastąpiła pracę ludzkich rąk i zwierząt. Pierwsze pojawienie się maszyn- wytwarzają dobra, nastąpił rozwój transportu, przemysłu (maszynowego, włókienniczego), spada zatrudnienie w rolnictwie na rzecz przemysłu. Powstają ogromne nadwyżki dóbr materialnych. Następuje socjalizacja (upowszechnienie oświaty, kultury). Społeczeństwo dzieli się na wiele klas i warstw - rozwarstwienie społeczeństwa w dwóch płaszczyznach 1)rozwój dostępu dóbr masowych dla ”wszystkich” np. sztućce, odzież, meble → produkty stałe się tanie 2) rozwarstwienie się struktury społecznej → spowodował migracje, przekształcenie się struktury i infrastruktury społecznej, ekonomicznej, politycznej, nastąpił rozwój nowych instytucji. Zmiana roli społecznej rodziny ( dostrzeganie roli kobiet).Dostrzeżono role edukacji jako środka do zwiększenia efektywności i wydajności pracy nakładczej. Rozwinęło się na przełomie XIX i XX w na terenie Europy Zachodniej i USA, stanowi fazę rozwoju społeczeństwa kapitalistycznego.
Za początek takiego społeczeństwa uznaje się stan, kiedy to 60 % obywateli jest zatrudnionych poza rolnictwem, np. banki, handel, służba zdrowia, nauka, przemysł.
społeczeństwo poindustrialne
Twórcami pojęcia byli Alain Touraine i Daniel Bell. Określenie to oznacza istnienie społeczeństwa wysoko rozwiniętego ekonomicznie, co wiąże się ze zmianami w technologii produkcji. Na szerszą skalę wkracza komputeryzacja i robotyzacja, dlatego też większość ludzi zatrudniona jest w takich działach jak handel, usługi, ubezpieczenia. Większość społeczeństwa omawianego typu zamieszkuje duże aglomeracje miejskie. Rozwija się kultura masowa, dominującą rolę odgrywają masmedia. Omawiany typ społeczeństwa rozwinął się w Europie Zachodniej i USA po II wojnie światowej.
społeczeństwo globalne
Twórcą pojęcia i koncepcji był Herbert Marshall McLuham (kanadyjski socjolog). Społeczeństwo globalne oznacza istnienie na całym globie tych samych struktur („globalna wioska”), wysoki stopień rozwoju cywilizacyjnego, zacieranie granic pomiędzy państwami, działalność wielkich korporacji o zasięgu ogólnoświatowym np. Proces powstawania społeczeństwa globalnego nazwany jest globalizacją (pojęcie to również odnosi się do gospodarki i oznacza łączenie gospodarek współczesnych państw w wyniku swobodnego przepływu kapitału). Genezy powstania tego typu społeczeństwa należy szukać w bardzo szybkim tempie przepływu informacji, masowym udostępnieniu środków przekazu i rozwoju telekomunikacji. Cechą charakterystyczną dla gospodarki globalnej jest powstawanie korporacji międzynarodowych i integracja ekonomiczna zachodząca pomiędzy państwami na całym świecie. Zjawiskiem towarzyszącym społeczeństwu globalnemu jest macdonaldyzacja kultury, czyli przejmowanie zachowań i wzorców ze Stanów Zjednoczonych.
społeczeństwo informacyjne
Jest kolejnym etapem rozwoju społeczeństwa kapitalistycznego. Pojęcie to pojawiło się w wysoko rozwiniętych państwach świata w latach 90. Cechą podstawową tego rodzaju społeczeństwa jest zarządzanie informacją, szybki jej przepływ i przetwarzanie. Najważniejszym towarem w społeczeństwie informacyjnym jest informacja. Kryteria istnienia społeczeństwa informacyjnego, określone przez Unię Europejską w 1993 roku, są następujące:
powszechny dostęp społeczeństw do technik komunikacyjnych i informacyjnych, Internetu,
powstanie i funkcjonowanie sieci umożliwiającej dostęp do wszystkich operatorów i usługodawców,
zdolność łączenia się i przetwarzania danych,
kompatybilność, czyli zdolność współpracy wszystkich urządzeń niezależnie od miejsca pobytu ludzi obsługujących urządzenia
Rozwój społeczeństwa informacyjnego wiąże się z rozwojem sektora usług i telekomunikacji. Nieznane są dalekosiężne skutki rozwoju tego typu społeczeństwa, jednak już dziś można zaobserwować słabe i mocne strony jego funkcjonowania.
Społeczeństwa współczesne charakteryzuje:
głównym źródłem utrzymania nie jest produkcja przemysłowa, polegająca na wytwarzaniu przedmiotów, lecz wytwarzanie i przetwarzanie informacji.
najwięcej osób jest zatrudnionych w sektorze usług.
w społeczeństwie postindustrialnym następuje przejście od masowej produkcji dla anonimowego klienta do produkcji dla klienta indywidualnego.
następuje wzrost ruchliwości społecznej
wzrost ryzyka konfliktów
kryzysy gospodarcze mają wpływ na sytuacje polityczno-społeczną ⇒ kryzys może doprowadzić do katastrofy globalnej np. lata 30-te XX wieku → zmiana polityczno-społecznego porządku świata
ZMIANA SPOŁECZNA- to istotne zmiany kultury i struktury społecznej, które znajdują odbicie w zachowaniach społecznych.
Jest stałym elementem życia, w poszczególnych społeczeństwach, zmiany zachodzą w różnych kierunkach. Wśród zmian społecznych obok zmian funkcjonalnych, powtarzalnych należy odróżnić zmiany strukturalne, jakościowe, niepowtarzalne.
Zmianę społeczną określa się także jako powstawanie i rozwój nowych znaczeń i wartości stanowiących paradygmat zmian istotnych modeli zachowań w społeczeństwie. Nie są to jakieś pojedyncze zmiany ale szersze zespoły zmian mające pewien kierunek.
Bywają zmiany ♥ planowane i nieplanowane
♥ krótkotrwałe i długotrwałe
szybkoakceptowane i kontrowersyjne
PRZYCZYNY ZMIAN SPOŁECZNYCH
Środowisko naturalne
Zespól naturalnych elementów ściśle ze sobą powiązanych otaczających organizmy żywe. W jego ramach można wyróżnić następujące elementy; budowa geologiczna, rzeźba terenu, klimat, stosunki wodne, gleba, organizmy żywe. Środowisko przyrodnicze znajduje się w ciągłej interakcji z człowiekiem.
Procesy kulturowe ( odkrycie, wynalazek, dyfuzja)
Odkrycia - znalezienie, tego co już istnieje
Wynalazek - nowe wykorzystanie lub nowe zestawienie rzeczy, które istnieją ( np. samochód, alfabet)
Dyfuzja - przenikanie cech kulturowych, z jednego społeczeństwa do drugiego; łatwiej rozprzestrzeniają się wytwory materialne kultury, natomiast wartość, normy, zasady, przekonania przenikają wolniej. Ważnym elementem dyfuzji, jest to, że te przenikające cechy są dostosowane do danej kultury → i następuje interpretacja społeczeństwa, do których przyszła. Dyfuzję rozumie się jako element uczenia się kultury i przekazywania jej na drodze pozabiologicznej. Zjawisko to prowadzi do zapożyczeń kulturowych, a w konsekwencji do zwiększenia podobieństw miedzy kulturami.
Przestrzenne bądź strukturalne przenoszenie się lub rozchodzenie elementów kultury.
Nauka i technika
Za zmiana spowodowaną nauka i techniką związane jest opóźnienie kulturowe- mówi ono o tendencji do szybszych zmian w kulturze materialnej niż nie materialnej [ mamy gadżety na miarę XXI a polskie społeczeństwo jest na etapie zmian społeczeństwa w połowy XX wieku np. struktura społeczna]
Struktura społeczna
Jest trwałym układem relacji między elementami, zaliczamy do nich status, rolę, organizacje, instytucje społeczne, wspólnoty terytorialne.
Np. struktura społeczna - zawód, wiek, płeć, podział na miejsce zamieszkania ( wieś- miasto → lata 60, 70, 80 XX w migracje do miast, obecnie na odwrót )
Starzenie się społeczeństwa - zmiana infrastruktury polityki społecznej. Elementy struktury społecznej są wzajemnie powiązane.
Działalność ludzka
Zbiorowa lub indywidualna
Zbiorowa - rewolucje, ruchy społeczne np., rewolucja październikowa, Solidarność
Indywidualna ( jednostkowa) - dzieje ludzkości postrzega się przez losy jednostki np. Napoleon, Stalin, Gandhi ⇔ myślenie w kategoriach wielkich ludzi są złudne, iż Ci ludzie sa wytworem swoich społeczeństw, działają bo jest zapotrzebowanie na takie charyzmatyczne osoby, o takich a nie innych cechach.
7