ROZWÓJ 11 Daga

OLEŚ „Poczucie tożsamości a funkcjonowanie systemu ja w okresie dorastania”

• Erikson - adolescencja to okres możliwości, poszukiwania swojej tożsamości.

1. „Ja podmiotowe” i „Ja przedmiotowe” a tożsamość

• James - 2 aspekty self :

1. Ja jako podmiot poznający - w uproszczeniu można je uznać za „ja-podmiotowe/ intencjonalne”

2. Ja-empiryczne - w uproszczeniu „ja-przedmiotowe”

• Powyższe rozróżnienie przyczyniło się do stworzenia koncepcji „ja podmiotowego” i „ja przedmiotowego”.

• O istnieniu ja (rozumianego jako podmiot poznający) wiemy dzięki poczuciu ciągłości, odrębności i wolitywności (jej przejawem jest zdolność do przywoływania i odsuwania myśli oraz poczucie kontroli nad zachowaniem).

• Funkcje „ja-podmiotowego” i odpowiadające im komponenty tożsamości na poziomi „ja-przedmiotowego” - schemat:

Ja-podmiotowe Ja-przedmiotowe

Poczucie ciągłości Pamięć biograficzna (Przeszłość)

Poczucie odrębności Koncepcja siebie (Teraźniejszość)

Poczucie intencjonalności System wartości, celów i zadań (Przyszłość)

• POCZUCIE CIĄGŁOŚCI:

• Wg Jarymowicz - na nim opiera się tożsamość osobista

• Dzięki niemu podmiot identyfikuje siebie na przestrzeni świadomego życia, pomimo fizycznych, psychicznych i interpersonalnych przemian, które przechodzi oraz pomimo wydarzeń, które w istotny sposób wpływają na jego życie.

• Odpowiada mu pamięć biograficzna na poziomie „ja-przedmiotowego” - szczególnie elementy silnie nasycone emocjonalnie (+ i -)

• Subiektywna interpretacja historii życia jako konieczny element poczucia tożsamości daje poczucie zakorzenienia w czasie i w konkretnych, indywidualnych wydarzeniach, które wpłynęły na kształt osobowości człowieka. Dlatego próby zerwania z przeszłością i rozpoczęcia „życia od nowa” podejmowane w adolescencji raczej godzą w poczucie tożsamości, niż sprzyjają jego umocnieniu (są one podejmowane głównie dlatego, że jednostka nie potrafi przepracować i zaakceptować tych doświadczeń, które były dla niej źródłem silnego stresu).

• POCZUCIE ODRĘBNOŚCI:

• Wg Jarymowicz odpowiada za tożsamość indywidualną

• Łączy się z koncepcją siebie (realną i idealną)

• Określenie własnych granic

• Próba zbudowania względnie autonomicznej koncepcji siebie

• Próba odpowiedzi na pytanie „Kim jestem?”

• Poczucie tożsamości uzyskiwane w oparciu o koncepcję siebie może zawierać treści pozytywne i negatywne.

• Idealizm młodzieńczy + jakaś forma samokrytycznego odniesienia do samego siebie = predestynacja adolescenta do uzyskania niekiedy silniejszego poczucia tożsamości na poziomie „ja-idealnego” niż „ja-realnego” (jeszcze nie wie kim jest, ale wie kim chciałby być i to zapewnia mu poczucie tożsamości)

• Zjawisko tożsamości w różnicach - osoba uzyskuje poczucie tożsamości w oparciu o cechy, jakie różnią ją od innych. Na pewnym etapie buntu młodzieńczego może być to twórcze lub konieczne, ale jeśli utrwali się jako postawa życiowa doprowadzi do stylu działania przesyconego sprzeciwem w stosunku do wszystkiego i wszystkich (tak jakby dla podmiotu było to jedyną drogą samopotwierdzenia, uzyskiwania poczucia własnej odrębności).

• POCZUCIE INTENCJONALNOŚCI:

• Polega na zdolności do przywoływania i odsuwania myśli oraz zdolności do kontroli nad zachowaniem.

• Wiąże się z wyborem wartości osobistych, sformułowaniem celów i zadań życiowych (identyfikacją z nimi) oraz ze świadomą warstwą motywacji człowieka, wyznaczającą poznawczą bazę dla dążeń życiowych.

• Erikson - poszukiwanie i wybór wartości życiowych oraz zaangażowanie w ich realizację świadczy o rozwiązaniu kryzysu tożsamości przez młodego człowieka.

• Identyfikacja z określonymi wartościami i wynikające stąd cele, dążenia i zadania życiowe powinny obejmować takie sfery życia jak: praca/ nauka, religia, polityka, sprawy płci i relacji interpersonalnych.

• Analiza tematyki kryzysów młodzieńczych Allporta pokrywa się z tymi sferami.

• Konflikty wewnętrzne u młodzieży dotyczą:

osobistego stosunku do konkretnych wartości

uporządkowania wartości w hierarchię

niespójności postaw wartościujących

poczucia niezrealizowania wartości

• !!! Wszystkie 3 poziomy są zintegrowane w tym, co nazywamy sensem życia (w narracyjnie sformułowanej myśli przewodniej, w wątku głównym naszego życia) !!!

• Dojrzałość psychiczna polega na uzyskaniu takiej integracji (czyli połączenia osobistej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości), która obejmując te wszystkie elementy stanowi indywidualny sposób nadawania sensu własnemu życiu, sensu będącego podstawą rozumienia zdarzeń, kształtowania kontaktów interpersonalnych i twórczego podejmowania zadań życiowych.

2. Zróżnicowanie systemu „ja” i kształtowanie się tożsamości

• Poszukiwanie tożsamości indywidualnej zmierza ku odpowiedzi na pytanie „Kim jestem?”

• Koncepcja siebie jest najczęściej złożona, wielowymiarowa, wielopostaciowa (zwłaszcza w adolescencji)

• „Ja-podmiotowe” jest zdolne do abstrakcyjnego myślenia i autorefleksji

• „Ja-podmiotowe” może kreować różne i dynamicznie zmieniające się koncepcje siebie:

• realną (jaki jestem na ogół)

• aktualną (jaki jestem teraz)

• idealną (jaki chciałbym być)

• powinnościową (jaki powinienem być)

• możliwą (jaki mogę być)

• możnościową (jaki będę, kiedy rozwinę swoje zdolności)

• retrospektywną(jaki byłem)

• Teoria rozbieżności ja Higginsa - rozbieżności w systemie ja dotyczące „ja-aktualnego”, „ja-idealnego” i „ja-powinnościowego” stanowią wewnętrzne źródło stresu.

• „ja-idealne” i „ja-powinnościowe” mogę być kształtowane przez podmiot z własnego pkt widzenia lub z pkt widzenia innych (np.: jaki wg rodziców powinienem być)

• Jeśli „ja-idealne” i „ja-aktualne” są bardzo rozbieżne to jednostka czuje rozczarowania i niezadowolenie z siebie lub wstyd (jeśli widzi siebie jako niezdolną do realizacji oczekiwań innych w stosunku do niej). Taka rozbieżność może prowadzić do depresji.

• Jeśli mamy rozbieżność „ja-powinnościowego” i „ja-aktualnego” to młoda osoba nabiera przekonania, że narusza jakieś istotne normy lub wartości, które sama przyjęła (wtedy czuje poczucie winy) lub które zostały jej narzucone przez innych (wtedy czuje strach przed karą). Generalnie rozbieżność ta wywołuje lęk.

• Tendencja do idealizmu i radykalizmu u młodzieży może jeszcze wyostrzać te konflikty, które z kolei paradoksalnie mogą umacniać poczucie tożsamości młodego człowieka („moje problemy stanowią o tym, kim jestem”)

• „Ja-możnościowe” - obejmuje przekonania o własnych zdolnościach i możliwościach; jego ukształtowanie jest jednym z ważnych pkt zakotwiczenia tożsamości (bo kształtuje dążenia i zadania życiowe). Przed jego ukształtowaniem jednostka najczęściej posługuje się „ja-możliwym”.

• „Ja-możliwe”:

• to rzutowana w przyszłość koncepcja siebie;

• obejmuje spostrzeganie potencjalności osoby (jest to wyobrażenie siebie w stanach przyszłych - po zrealizowaniu celu, po wejściu w nową rolę);

• obejmuje takie właściwości, których osoba pragnie („ja-pożądane”) i takie, których się obawia („ja-niepożądane”)

• jednostka może ich sformułować kilka

• nawiązują do „ja-aktualnego”

• odnoszą się do przyszłości

• są osobiste i specyficzne, czasem tylko abstrakcyjne i mało konkretne

• cechują się realizmem - wyrażają prawdziwe nadzieje i obawy

• są giętkie i łatwo dają się adaptować do sytuacji życiowej

• mogą wyrastać z uprzednich doświadczeń, z oczekiwań innych ludzi lub własnych pomysłów co do przyszłości

• tworzone są na podstawie samowiedzy, która obejmuje przeszłe i aktualne doświadczenia oraz wyobrażone scenariusze przyszłości

• z wiekiem ludzie tworzą ich coraz mniej, ale za to bardziej realistyczne.

• U ludzi młodych odnoszą się do pojedynczych stanów (np. aktorka, kierowca rajdowy), u starszych formułowane są raczej na przedłużeniu realizowanych w życiu dążeń, stąd ich większe znaczenie w motywacji.

• Pozytywne „ja-możliwe” formułowane przez młodych są mniej zróżnicowane niż „ja-niepożądane”

• Ludzie młodzi mają silniejsze przekonanie o możliwości zrealizowania „ja-możliwego”, ale nic w tym kierunku przeważnie nie robią.

• Łukaszewski - większość młodych ludzi to „bierni marzyciele”.

• U osób młodych „ja-możliwe” mogą być ze sobą w konflikcie (to powoduje, że nie podejmują one żadnych kroków, by któreś z nich zrealizować, bo nie mogą się zdecydować które)

• Pozwala człowiekowi postawić się w takiej sytuacji, jakby cel był już osiągnięty, co może silnie motywować do jego spełnienia.

• Pozwala też przymierzyć się w wyobraźni do nowej roli, dzięki czemu można opracować ją poznawczo i lepiej zaplanować działania, które do niej doprowadzą.

• Niepożądane „ja-możliwe” działa natomiast ostrzegawczo mówiąc, czego trzeba unikać

• Odgrywa istotną rolę w systemie motywacyjnym

• Wyobrażone koncepcje siebie przyczyniają się do poszerzenia zakresu dostępnych zachowań. To, co wydawało się niemożliwe stopniowo staje się coraz bardziej dostępne.

• Dostarczają kontekstu dla interpretacji i oceny „ja-realnego”, czyli mają wpływ na samoocenę

• Ocena „ja-aktualnego” i poziom satysfakcji zależą od kontekstu okolicznych możliwości (w zależności od „ja-możliwych” to samo „ja-realne” może być traktowane jako wysoce satysfakcjonujące lub nie). → „ja-możliwe” dają się zmienić w celu obrony lub podniesienia samooceny.

• Ale też „ja-możliwe” mogą budzić lęk i obniżać samoocenę (bo np. zbyt różnią się od „ja-realnego), co staje się perspektywą niewykorzystanych możliwości. Dzieje się tak niezależnie od faktycznych sukcesów.

• Wiele negatywnych „ja-możliwych” (czyli „ja-niepożądanych”) przygnębia, a nie motywuje

• Konsekwencje braku równowagi między „ja-pożądanym” a „ja-niepożądanym”:

Brak „ja-niepożądanych”:

1. osłabia motywację do spełnienia „ja-pożądanego” (człowiek nie ma pomysłu, co może się stać, jeśli „ja-pożądane” nie zostanie osiągnięte)

2. trudność wyboru z wielu pożądanych możliwości, bo obecność „ja-niepożądanego” sprzyja decyzji oraz trwałości w dążeniu do spełnienia upragnionej wizji siebie.

Brak „ja-pożądanych”:

1. powoduje, że nie ma dokąd uciec od negatywnej wizji siebie, więc człowiek może szukać zapomnienia w używkach.

• Oyserman i Markus - brak równowagi między „ja-możliwymi” pozwala przewidywać przestępczość u młodzieży (mało pozytywnych „ja-możliwych” lub posiadanie tylko „ja-pożądanych” a nie posiadanie „ja-możliwych” może doprowadzić do zachowań przestępczych)

• Jeśli nie można zrealizować „ja-pożądanego” w sposób akceptowany społecznie, to może to doprowadzić do sformułowania „ja-pożądanego” z treściami nieakceptowanymi społecznie (np. ja bogaty w wyniku włamania). „Ja-pożądane” ma tu funkcję kompensacyjną - chroni przed wizją siebie biednego, bez sukcesów. Ostatecznie, obok wielu „ja-niepożądanych”, młody człowiek jest w stanie sformułować tylko jedno „ja-pożądane” - związane z przestępstwem.

• Do zmian najsilniej motywuje kombinacja „ja-pożądanego” i „ja-niepożądanego” (np. maturzysta się uczy, żeby dostać się na studia i uciec od wojska).

• Kolejna funkcja „ja-możliwego” - dzięki wyobraźnie człowiek może mówić do siebie, korzystać z rad wewnętrznego doradcy, wyznawać miłość w wyobraźni itp. To może być twórcze.

• 2 motywy porządkujące funkcjonowanie systemu „ja”:

1. Dążenie do umocnienia siebie - służy:

budowaniu pozytywnej koncepcji „ja-realnego”,

zbliżenia jej do „ja-idealnego” lub powinnościowego

wytwarzaniu wielu „ja-możliwych” pożądanych, niewielu niepożądanych

umacnianiu poczucia własnej wartości

podnoszeniu samooceny

Tożsamość kształtowana na tej drodze może łączyć się za złudzeniem „ja lepszy od innych”.

Silne działanie tego motywu może sprawić, że nawet obecność negatywnych właściwości „ja-aktualnego” (np. porażka) nie przeszkadza młodemu człowiekowi w wysokiej samoocenie, zwłaszcza, gdy traktuje je jako przejściowe lub gdy „ja-idealne” (lub powinnościowe) tworzy jako bliskie „ja-realnego” → o samoocenie nie decyduje więc suma obecności + lub - treści w koncepcji siebie, ale nieobecność tych treści w ramach koncepcji idealnej.

2. Dążenie do osiągnięcia wewnętrznej spójności - służy:

budowaniu koncepcji prawdziwej

rzetelnemu samopoznaniu mocnych i słabych stron

poznaniu swoich możliwości i zdolności

sprawdzeniu „jaki jestem naprawdę”

„Ja-pożądane” i „ja-niepożądane” są tu w równowadze lub któreś przeważa w zal od sytuacji.

Tożsamość tak uzyskiwana łączy się z poczuciem spójności i przewidywalności własnych zachowań w oparciu o trzeźwą ocenę obiektywnych szans i osobistych możliwości.

Dążenie do prawdziwości i spójności siebie może utrudniać rozwój (do niego konieczna jest zmiana, która nie sprzyja zachowaniu spójności)

• Z depresją najsilniej łączy się rozbieżność miedzy „ja-aktualnym” a „ja-możnościowym” i „ja-idealnym” (zwłaszcza jeśli te 2 ostatnie nakładają się na siebie)

• Tak można interpretować próby samobójcze nastolatków:

1. Jednostka nie akceptuje „ja-realnego”

2. „ja-możliwe” formułuje na poziomie wysokiego standardu (blisko „ja-idealnego”)

3. na skutek wydarzeń lub okoliczności poddaje w wątpliwość „ja-możliwe”

4. jedyną szansą ucieczki od „ja-realnego”, które jest nie do zniesienia, jest samobójstwo.

• Najkorzystniej jest jak oba motywy współdziałają - nastolatek stopniowo włącza „ja-możliwe” (pożądane) do „ja-realnego”.

• Związek między koncepcją siebie a tożsamością ma charakter sprzężenia zwrotnego.

• Jedna z funkcji „ja-podmiotowego” - organizowanie i integrowanie koncepcji siebie.

• Zmiany w ramach koncepcji siebie mogą przejawiać się w zmianie nastroju, samoocenie, interpretacji sytuacji...

• Tworzenie różnych koncepcji siebie i wykorzystanie ich w rozwoju osobowości jest procesem aktywnym.

---