Magdalena Krawczyk II DLE
Fazy i okresy snu
Sen jest odwracalnym stanem nieświadomości, który charakteryzuje się obniżoną aktywnością kory mózgowej. Sen przychodzi, gdy sygnały z układu aktywującego słabną i kora mózgowa pozbawiona jest dostatecznych podniet. Jeśli nie dzieje się nic, co dostatecznie zaprzątałoby naszą uwagę, zapadamy w sen, nie czując nawet zmęczenia. Potrzeba snu należy do podstawowych potrzeb biologicznych ustroju, dlatego też po dłuższym okresie czuwania i aktywności nawet w absorbujących uwagę okolicznościach daremnie próbujemy przezwyciężyć uczucie senności i prędzej czy później, nieuchronnie zapadamy w sen.
Wyróżnia się dwie zasadnicze fazy snu: sen paradoksalny zwany też fazą REM i sen normalny, inaczej wolnofalowy zwany fazą SEM lub NREM. W czasie snu normalnego tempo metabolizmu ulega znacznemu spowolnieniu, oddech jest zwolniony i spada ciśnienie krwi. Dla tej fazy charakterystyczne są fale delta, prawdopodobnie spontanicznie generowane przez korę mózgową w czasie gdy nie docierają do niej żadne podniety z innych części mózgu.
Mniej więcej co 90 minut śpiący wchodzi na pewien czas w fazę REM. W stanie, który zajmuje przeciętnie ¼ całego snu, gałki oczne poruszają się szybko pod zamkniętym powiekami. Mózg wysyła nieregularne fale beta. Badacze snu sądzą, że wszyscy mamy marzenia senne, szczególnie w fazie REM. Przypuszcza się, że marzenia senne może wywoływać noradrenalina uwalniająca się na obszarze wstępującego układu siatkowego, a generowane tam pobudzenia kierowane są do kory mózgowej.
Za dobową rytmikę snu i czuwania odpowiadają podwzgórze i pień mózgu. Jadro w podwzgórzu uważane jest za biologiczny zegar organizmu. Docierają doń przekazy z siatkówki oka, informujące o dobowych zmianach natężenia światła. Podrażnione komórki nerwowe w ośrodku snu SEM uwalniają neurotransmiter serotoninę, która opóźnia przewodzenie bodźców w układzie aktywującym, indukując tym samym fazę snu. Neurony w ośrodku snu REM uwalniają noradrenalinę.
Nie zostało do końca rozstrzygnięte, dlaczego sen jest konieczny. Śpią jedynie wyższe kręgowce o dobrze rozwiniętych półkulach mózgowych. Człowiek zbyt długo pozbawiony snu jest zmęczony rozdrażniony oraz przestaje prawidłowo wykonywać nawet rutynowe czynności. Nie jest wykluczone, że w stanach czuwania w układzie nerwowym gromadzą się pewne szkodliwe lub wręcz toksyczne związki a czas obniżonej aktywności podczas snu pozwala je usunąć. Do pełnego wypoczynku potrzebne są obie fazy snu. W eksperymentach prowadzonych z ochotnikami, okresowo pozbawionymi snu, brak snu w fazie REM powodował uczucie niepokoju i zmęczenia. Gdy osobom tym pozwalano na normalny wypoczynek, faza REM trwała u nich znacznie dłużej.
Sadowski uważa, że w obrębie fazy z falami wolnymi wyróżnia się cztery okresy, w których stopniowo nasila się synchronizacja EEG i zwiększa się głębokość snu.
Okres I jest stanem przejściowym od czuwania i snu. Śpiącego można wówczas obudzić, wypowiadając łagodnie jego imię. Nie działają w ten sposób inne słowa, zwłaszcza nie mające ważnego znaczenia. W badaniach kontrolowanych stwierdzono, że ochotnicy uczestniczący w eksperymencie nie pamiętają materiału opanowanego tuz przed początkiem tego testu, gdy zostali obudzeni po 10 minutach od zaśnięcia, potrafią natomiast odtworzyć, jeśli spali 30 sekund. Można więc sądzić, że bodźce działające na człowieka bezpośrednio przed zaśnięciem nie są trwale zapamiętywane. W okresie II sen pogłębia się, choć człowiek może wówczas się poruszać i zmieniać położenie ciała. Największą głębokością, zwłaszcza u dzieci, odznacza się okres IV. Ponieważ w pełni wyrażona synchronizacja EEG i znaczna głębokość snu występuje dopiero w okresie III i IV, te tylko okresy można uznać za właściwy sen długofalowy. Aby uniknąć nieporozumień terminologicznych Sadowski rozróżnia sen non-REM czyli NREM (wg innych źródeł SEM), bez szybkich ruchów gałek ocznych, obejmujący okresy I-IV, oraz sen REM.
Poza charakterystycznym zapisem EEG, sen NREM charakteryzuje się zmniejszeniem napięcia mięśniowego, obniżeniem ciśnienia tętniczego, zmniejszeniem częstości skurczów serca i częstości oddechów. Zmniejsza się podstawowa przemiana materii i ilość krwi przepływającej przez mózg (co świadczy o spowolnieniu procesów metabolicznych w mózgu). Obniża się temperatura ciała.
Typowy sen u dorosłego człowieka składa się z pięciu sekwencji snu NREM i REM, trwających średnio 90-110 minut, z czego 20-30 minut przypada na fazę REM. Sen delta występuje w fazie NREM pierwszej i drugiej sekwencji i może go nie być w następnych sekwencjach. Po fazie REM ostatniej sekwencji człowiek budzi się.
Solomon, Berg, Martin, Villee. Biologia. Wydanie pierwsze. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1996 str. 847
Sadowski B. Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. Wydawnictwo naukowe PWN 2005 str.336-338