Koncepcja religii według G. W. F. Hegla
Georg Wilhelm Friedrich Hegel ( 1770-1831), urodzony w Sttutgardzie, pochodził ze środowiska średnio zamożnej burżuazji. W twórczości Hegla odróżnia się dwa istotne okresy: młodzieńczy i późniejszy. Okres młodzieńczy kończy się momentem opracowania Fenomenologii ducha.
Hegel ostro oceniał pewne formy religii. Wyróżnił religię „obiektywną” i „subiektywną” opowiadając się za tą ostatnią. Za religię obiektywną uważał chrześcijaństwo, głównie katolicyzm, oparty na czynniku instytucji, przepisach prawnych i autorytecie duchownych. Taka forma religii wg Hegla ogranicz wolność i uczy formalizmu. Z tego względu propagował religię „ludową”, opartą na sumieniu, świadomości etycznej i powiązanej z państwem.
Hegel uważał, że genezą rzeczywistości jest idea, myśl, pojęcie. Rozum (świadomość) jest główną przyczyną świata, świat widzialny jest uzewnętrznieniem i realizacją idei. Byt jest utożsamiany, dlatego prawa myśli rządzą światem realnego bytu. Heglizm jest idealizmem, ponieważ realność świata łączy z faktem ludzkiego poznania i stopniowego rozwoju samoświadomości.
System Hegla składa się z trzech części: logiki, filozofii przyrody i filozofii ducha. Logika jest nauką o formach rozwoju myśli. Rozwój nie dokonuje się w sposób harmonijny lecz drogą zmian rewolucyjnych, tj. poprzez współistnienie sprzeczności
Filozofia przyrody pozwala stwierdzić, że na terenie świata roślinnego i zwierzęcego odbywa się ewolucja cykliczna. Dokonuje się ona w przestrzeni a nie w czasie, ponieważ świat pozaludzki nie posiada wolności i świadomości
Filozofia ducha rozpada się na trzy części: filozofię ducha subiektywnego, obiektywnego i absolutnego. O duchu subiektywnym mówi antropologia, omawiająca rozwój i naturę człowieka. Filozofia ducha obiektywnego obejmuje sferę prawa i państwowości. Domenę ducha absolutnego tworzą sztuka, religia i filozofia.
Sztuka obejmuje ducha absolutnego poznawczo poprzez formy zmysłowe, np.: za pomocą malarstwa, rzeźby, architektury.
Wyższą formą poznania jest religia, ujmująca Boga za pomocą wyobrażeń, metafor i obrazów. Najbardziej Hegel cenił filozofię, która jest „pojęciową wiedzą” o Bogu. Akceptował on religię ale stawiał ją niżej od filozofii. Uważał, że prymitywizm wyobrażeń religijnych ogranicza się do sfery zewnętrznego wyrazu i nie sięga rdzenia prawdy.
Hegel istnienie Boga wykazał na płaszczyźnie przede wszystkim historycznej. Historię świata i człowieka uważał za nieskończony rozwój ducha absolutnego. „Usprawiedliwieniem” istnienia Boga są dzieje historii.
Zdaniem Hegla tworzywem rzeczywistości jest myśl (samowiedza), przekształcająca się samorzutnie i wewnętrznie w samoświadomości. Istnieją dwie formy świadomości. Jedna, samodzielna, której istotą jest byt dla siebie i druga, niesamodzielna, której istotą jest życie czyli byt dla kogoś innego. Realne jest to, co istnieje w myśli. Jeśli Absolut (duch czysty) jest samoświadomością, to posiada najpełniejszą i pierwotną realność.
Chociaż Hegel nie zgadzał się z wszystkimi założeniami panteizmu, to jego ontologia jest panteizmem, gdyż świat widzialny uznawał za przejaw i element składowy absolutnego ducha. Absolut nazywał samowiedzą, duchem i samoświadomością, nie odmawiał bóstwu samoświadomości. Uznawał dialektyczne zjednoczenie rzeczy z duchem absolutnym, ale nie twierdził, że rzeczy w swej skończoności są Bogiem.
Hegel w religii widzi alienacje człowieka. Relacja „pan-niewolnik” przypisuje religii elementy negatywne: strach, zależności, niewolę. W sakralnym świecie Boga człowiek staje się profanum, staje się obcy sobie i światu. Religia mówi człowiekowi o niebie i nagrodzie, ale i wówczas budzi w nim uczucie egoizmu i interesowności. W ten sposób Hegel podważa wartość religii dla ludzkiego życia. Niektórzy autorzy dostrzegają u Hegla ateizm. „Ujawnienie się” absolutnego ducha w ludzkiej świadomości nie daje podstaw do nazywania Hegla ateistą w sensie właściwym tego słowa. Istnieją u niego elementy ateistyczne, nie ma natomiast systemowego ateizmu
Śmierć Chrystusa Hegel interpretuje jako „śmierć Boga”. Umarł Absolut osobowy, ale równocześnie narodził się duch absolutny-utożsamiany z naturą i historią ludzkości.
Heglizm pozwala lepiej postawić problemy stojące na pograniczu filozofii, teologii i antropologii. Hegel przypomniał, iż problemy wolności człowieka, transcendencji i obecności Boga w świecie nie zostały do końca przeanalizowane.