MODERNIZM
Spis treści
Pojęcia
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
„Koniec wieku XIX”
„Nie wierzę w nic”
„Przeżytym”
„Anioł Pański”
„Na żelaznej drodze pod Reglami”
„Pejzaż”
„Danae Tycjana”
„Evviva l'arte”
„Ja, kiedy usta...”
„Lubię, kiedy kobieta...”
„Jak Janosik tańczył z cesarzową”
„Marsz zbójnicki ze `Skalnego Podhala'”
„Melodia mgieł nocnych (nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)”
Jan Kasprowicz
Sonety z chałupy
Krzak dzikiej róży
Poemat Chrystus
hymn Święty Boże
Księga ubogich
Leopold Staff
Sonet „Kowal”
„Deszcz jesienny”
„Ogród przedziwny”
Pojęcia
- dekadentyzm - tendencje i postawy części artystów i inteligencji końca XIX w., które inaczej określano mianem postaw schyłkowych, które cechują
- nihilizm - niewiara w wartości, odrzucenie ich
- inercja - bierność
- eskapizm - ucieczka od rzeczywistości (najczęściej w sztuce)
- katastrofizm - kierunek filozoficzny
- cywilizacja stanęła u szczytu swoich możliwości: „wszystko zostało odkryte”, więc teraz może nastąpić tylko upadek - era wojen i kataklizmów (XX w.)
- legło to u podstaw postawy dekadenckiej
- filister
- mieszczuch, żyjący z dnia na dzień, bez ideałów
- w pogardzie u artystów
- ludomania
- zachwyt artystów wsią, folklorem, tężyzną fizyczną, budową itp.
- inaczej chłopomania
- nirwana
- zdmuchnięcie, zgaśnięcie, stan emocji wewnętrznej (mistyczny), związany z przeżyciem ekstazy - kontaktem z bóstwem
- stan osiągany po oderwaniu od wszystkiego, co ziemskie, osiągany przez kontemplację, możliwy do osiągnięcia za życia
- u modernistów utożsamiona z oczekiwaną śmiercią
- splin - stan zmęczenia duchowego, przygnębiającej depresji wynikającej z myśli o niedoskonałości i bezsensie życia
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
„Koniec wieku XIX”
- pytania o sens wartości w życiu
- zadaje sobie pytania, aby odpowiedzieć, że wartości te sens zatraciły
- nihilizm - niewiara w wartości
- manifest pokolenia, postawy dekadenckiej, wyraża typowe dla końca wieku nastroje i niepokoje
- postawa niewiary w dalszy rozwój kultury
- pesymizm, sceptycyzm
- brak aktywności jednostki
- inercja (bezwładność, bierność)
- na wszystkie te pytania ludzie nie potrafią udzielić odpowiedzi - „głowę uwiesił niemy”
„Nie wierzę w nic”
- postawa dekadencka, skrajnie nihilistyczna
- podmiot liryczny jest artystą niszczącym
- wszystkie ideały „strącone z piedestału”
- jedyna wiara, która pozostała: „konieczność jest wszystkim, wola ludzka niczym”
- jedyne pragnienie: nirwana
„Przeżytym”
- wszystkie wartości przestały być ważne - pustka w duszy człowieka
- pozostała jedynie pamięć o tym, że kiedyś wartości „oświetlały” drogę człowieka
- pogasły wszystkie lampy, które oświetlały tę ulicę - ulica to ocean grozy
- wspomnienie przeszłości będzie jedynym cieniem
- postawione pytanie: „żyć, czy nie żyć?”
- jedyna siła: miłość - ona może ocalić
„Anioł Pański”
- utwór dekadencki
- charakterystyczny rytm (muzyczność)
- refren naśladuje bicie dzwonów
- sposób prezentacji natury
- natura przyjmuje taki obraz, jaki nastrój ma jej obserwator
- zaduma, cierpienie
„Na żelaznej drodze pod Reglami”
- dużo barw nadanych przedmiotom niekonwencjonalnie
- obraz statyczny
„Pejzaż”
- wschód gwiazd i księżyca, ogromny ruch na niebie
- obraz dynamiczny
„Danae Tycjana”
- ucieczka od świata
- miłość to wyznanie chwilowe
„Evviva l'arte”
- każda strofa zaczyna się i kończy słowami „evviva l'arte” (wł. niech żyje sztuka)
- pojęcie sztuki dla sztuki
- przeciwstawienie: filister - artysta
- ranga artysty jest niezwiązana z pozycją społeczną:
„...nam, królom bez ziemi,
możemy z głodu skonać gdzieś pod progiem,
ale jak orły z skrzydły złamanemi”
„Ja, kiedy usta...”
- miłość jest jedynie środkiem zapomnienia o cierpieniu i smutku świata
- pragnienie użycia zmysłowego i doznań erotycznych jest podszyte rozpaczą i chęcią ucieczki od rzeczywistości
- podmiot liryczny „nie samych zmysłów szuka ukojenia”, lecz „chce, by myśl [...] omdlała na chwilę, chce czuć najwyższą rozkosz - zapomnienia...”
„Lubię, kiedy kobieta...”
- śmiały erotyk
- nie występuje słowo miłość, kocham, a jedynie lubię
- podejście do miłości cielesnej podobne do ujęcia miłości w „Ja, kiedy usta...”
„Jak Janosik tańczył z cesarzową”
- Janosik - bohater ludowy - fascynuje autora
- nie tylko siła fizyczna, odwaga, brawura
- cesarzowa przyjmuje zaproszenie
- Janosik jest pełen werwy, spontaniczności
- autor zachwyca się radością życia górali
„Marsz zbójnicki ze `Skalnego Podhala'”
- gwara podhalańska
- forma pieśni zbójnickiej: „hej...”
„Melodia mgieł nocnych (nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)”
- technika impresjonistyczna
- zespolone elementy muzyczne z plastycznymi
- zastosowana synestezja (pomieszanie wrażeń zmysłowych, np. „woń kwiatów barwna”)
Jan Kasprowicz
Sonety z chałupy
- Sonet I
- realistyczny obraz wsi
- wieś piękna, choć nędzna i uboga
- refleksja dotyczy przeżyć podmiotu lirycznego, który czuje się silnie związany emocjonalnie z wsią, tęskni, ma świadomość, że smutek, poczucie tragizmu, jest silnie związany z przeżyciami dzieciństwa
- Sonet XXXIX
- przypomina nowelkę
- mówi o życiu biednego chłopa, który poszedł uczyć się do miasta, ciężko pracował, czytał książki, wycieńczony zapadł na suchoty i zmarł
- Kasprowicz po raz pierwszy wprowadza do sonetu realistyczny obraz wsi - wieś zdominowana przez biedę i niesprawiedliwość społeczną
- złamanie klasycznej reguły piękna
Krzak dzikiej róży
- rozpoczyna okres symbolizmu (1898)
- „Z wichrów i hal (z Tatr)” - Sonet I
- impresjonistyczny opis przyrody tatrzańskiej - „pawiookie stawy”, „plamy szarych złomów”
- technika impresjonistyczna służy wyeksponowaniu symbolicznego znaczenia tekstu
- krzak dzikiej róży musi walczyć o życie, symbol życia
- życie tragiczną walką, wszyscy sprzysięgli się przeciwko niemu
- człowiek, żeby żyć, musi walczyć
- limba - symbol śmierci
- życie człowieka jest koszmarem, człowiek jest samotny w walce z grozą bytu
Poemat Chrystus
- zderzenie patosu umierającego Chrystusa z reakcjami urągających mu ludzi
- kontrast śmierci z podłością ludzi
- odniesienie do teraźniejszości
- niepokój o przyszłość, sens ofiary Chrystusa
hymn Święty Boże
- obraz dynamiczny
- ludzie wloką się do mogiły
- życie ludzi - droga ku śmierci
- natura zmierza w ogromnym pochodzie razem z ludźmi do grobu
- Bóg:
- nie interesuje się żywotem ludzkim
- skazuje ludzi na cierpienie, drogę do grobu
- podmiot liryczny buntuje się przeciwko Bogu, który skazuje na ogrom cierpienia, nie walczy z Bogiem, poprzestaje na buncie, jest bogatszy o doświadczenie Konrada z „Dziadów” cz. III
- podmiot liryczny zwraca się do Szatana, czym prowokuje Boga
Księga ubogich
- z roku 1916
- wiersze toniczne - rytm oparty na równej ilości akcentów
- Kasprowicz dużo tłumaczy, pisze wiersze, ale inne niż wcześniej, proste, brak buntu, odnalezienie sensu życia, świadomość i wartości każdej chwili
- przyroda
- obrazy podhalańskich łąk, górskich potoków i Tatr (ulubiony szczyt Kasprowicza: Wierch Lodowy)
- jednostajny rytm zmieniających się pór roku
- kontakt z przyrodą dostarcza argumentów poecie
- obecna postawa:
- chrześcijańska - wiara w dobrego Boga, miłość do niego
- pogodzenie się z boskimi prawami rządzącymi światem
- przekonanie o istnieniu rzeczywistości ponadczasowej
- XI „Przestałem się wadzić z Bogiem”
- brak buntu przeciw światu, akceptacja świata, Bóg uśmiechający się pobłażliwie (przedtem surowy)
- pokora, uwielbienie dla Boskiego Tronu
- miłość dla wszystkiego stworzenia, solidarność z „maluczkimi, przeubogimi tej ziemi”
- przyjęcie postawy franciszkańskiej
- X „O wielcy i syci tej ziemi” - pragnie dźwignąć na wyżyny moralnej doskonałości ludzi maluczkich i przeubogich
- XXII „Ludzie, kochani ludzie”
- wiersz o miłości, gloryfikacja uczucia, pełne uduchowienie, wzajemna pomoc
- ważna symbolika gestów (podlewanie kwiatów, podanie kroniki)
- światopogląd optymistyczny
- codzienna, nieromantyczna sceneria
- odkrycie uroku codziennego życia
- XXXV „O służebnico w mym domu” - przejaw tendencji prymitywistycznych
- XXVI „A może a straszliwej zawiei” - wojna jest przerażająca (o I Wojnie Światowej)
- XL „Rzadko na moich wargach”
- bardzo rzadko mówił o uczuciach do ojczyzny
- w swoich wierszach nie pisał bezpośrednio o patriotyźmie
- pokora ulega pogłębieniu
- stylizacja twórczości na modlitwę grajka lub na pieśń dziadowską
- ton żegnania się z życiem
- nie ma przede wszystkim liryki osobistej
- opisana społeczność Poronina: obyczaje, radości i smutki
- pogodny humor - przejaw tendencji pozytywistycznych
- Bóg przedstawiony według wyobrażeń o Nim prostego człowieka
- czasem jest groźnym, niesprawiedliwym „Panbogiem” - „Dzień przedziwny”
- czasem dobrotliwym staruszkiem, z którym grywa się w karty i chodzi na wódkę
- ludzie ubodzy są pełni miłości do Boga
- trawestacja ludowych podań o Janosiku
- św. Jerzy z malowanki ożywa i pędzi do ataku
- zmartwychwstały Chrystus pojawia się w Poroninie, macha chorągiewką zwiastując wiosnę
- światopogląd podmiotu lirycznego nosi cechy światopoglądu chłopa
- świat chłopski - poronińscy nędzarze, wiejskie kapliczki, ludowe świątki, powrót do kultury i obyczajów ludu
Leopold Staff
- żył w latach 1878-1957
- poeta trzech pokoleń, żył i tworzył w czasie modernizmu, dwudziestolecia międzywojennego oraz po wojnie
- związany ze Lwowem
- był tłumaczem z języka niemieckiego, włoskiego, indyjskiego
- na początku tłumaczył Nietzschego, którym był zafascynowany
- akceptuje tylko częściowo teorię Nietzschego: marzy o potędze, ale nie jest silny
Sonet „Kowal”
- ze zbioru „Sny o potędze” r. 1901, pod wpływem Nietzschego
- motyw wykuwania własnego serca z „bezkształtnej masy kruszców drogocennych”
- serce ma być silne, wykute, hartowane, dumne
- chce ukształtować swoją osobowość, siłę psychiczną, aby była odporna na ciosy z zewnątrz
- z teorii Nietzschego Staff wziął to, że, aby żyć, trzeba być silnym duchowo
- szansę na przeżycie mają najsilniejsi, więc jeśli nie uda mu się wykuć serca, niech lepiej zginie
„Deszcz jesienny”
- ze zbioru „Dzień duszy” r. 1903
- inspiracją jest deszcz
- skojarzenia ze śmiercią - nastrój wywołany padającym deszczem
- nastrój bezbrzeżnego smutku, melancholii, który przejmuje także natura
- motyw smutnego szatana (dokonał dzieła zniszczenia, ubolewa nad tym, co zrobił) - symbolizuje stan duszy ludzkiej
- ogród jest symbolem duszy, w której następuje spustoszenie
- refren - muzyczność wiersza, onomatopeje
- powtórzenia decydują o rytmie
„Ogród przedziwny”
- z tomu „Uśmiechy godzin” 1910
- przedziwny ogród - świat autora
- krzew oliwny - symbol pojednania
- skrajnie optymistyczna postawa wobec życia
- życie posiada ogromny urok, ale należy w nim wybierać
- nie ma żadnego mrocznego niepokoju
- podmiot liryczny proponuje taką postawę życiową, propaguje ją, chce, aby inni tak żyli
- 5 -