15. Rola snu w dramacie Pedro Calderona Życie snem.
Motyw życia snem jest obecny w sztuce i dziełach literackich we wszystkich epokach. W baroku sen spełniał najczęściej rolę czasu chwilowej rozkoszy, ucieczki od bólu, rzeczywistości. Dodatkowo autorom barokowym sen przypominał o marności i nietrwałości życia, ulotności tego, co piękne. Motyw życia snem był jednym z najczęściej poruszanych w tej epoce. Wiek siedemnasty był tak zafascynowany podobieństwem życia do snu, że nawet wielki racjonalista Kartezjusz pisał w swych Medytacjach:
Myśląc nad tym uważnie, przypominam sobie, że w snach często zawodziły mnie podobne złudzenia. I opierając się na tej myśli, widzę tak wyraźnie, że nie ma dostatecznych wskaźników ani oznak dostatecznie pewnych, z pomocą których można by jasno rozróżnić jawę od snu, że cały tym jestem zdziwiony; i takie jest moje zdziwienie, że jest zdolne przekonać mnie że śpię…
W utworze tym topos ten został wprowadzony poprzez podanie bohaterowi napoju nasennego. Po przebudzeniu wmawia mu się, że jest królem. Źródeł motywu napoju nasennego możemy dopatrywać się we wschodniej tradycji. Już w Baśniach tysiąca i jednej nocy substancja ta zostaje użyta. Abu Hassan to bohater jednej z baśni. Jest on prostym kupcem z Bagdadu , który oszołomiony narkotykiem, pogrążony we śnie przeniesiony zostaje do pałacu Haruna ar- Raszinda, gdzie wmawia mu się, że jest kalifem. U bohatera powoduje to trudności z rozróżnieniem jawy od snu.
Identyczna konstrukcja fabuły występuje w omawianym przeze mnie dziele. Zygmunt zostaje uśpiony, po przebudzeniu okazuje się, że w nieznanych mu okolicznościach, został królem. U Zygmunta budzi to wątpliwości, ma problem z rozróżnieniem prawdziwej rzeczywistości od snu, nie wie jakie jest jego prawdziwe „ ja” .
Życie snem to dramat filozoficzny, który pozbawiony jest elementów komicznych, czytelnik w napięciu oczekuje następnych wydarzeń. Układ jawa/sen jest eksponowany poprzez nagromadzenie powtórzeń- usypiania i przenoszenia bohatera w inne miejsca. Rolę napoju nasennego spełnia tu mieszanka złożona z blekotu, opium i mandragory. Zygmunt za każdym razem zostaje uśpiony na polecenia swego ojca, Bazyliego, który targany wyrzutami sumienia z powodu uwięzieni, postanawia poddać syna próbie. Zanik poczucia realności świata u występuje u głównego bohatera Życia snem dwa razy. Po raz pierwszy, gdy po pobycie na dworze ojca ponownie zostaje uśpiony i przeniesiony do lochu, gdzie wmawia mu się, że wszystkie przeżycia na dworze królewskim były tylko marzeniami sennymi. Doświadczenia nabyte podczas pobytu w pałacu, ponowne przebudzenie się więzieniu, jest momentem przełomowym dla Zygmunta. Bohater wyciąga wnioski ze swego przeżycia :
Gdyż dotąd snami się bawię,
A nie jest to pustym zmyśleniem,
Gdy twierdzę, Klotaldzie, że
Snów własnych trwam wciąż na jawie.
Zygmunt w czasie pobytu na dworze królewskim spotyka Rozaurę, którą widział jeszcze przed swoim uśpieniem, jednak i to nie pomaga mu rozwiązać zagadki, co jest prawdą , co snem. Bohater próbuje całą sytuację racjonalnie wytłumaczyć. To doprowadza go do swoistego kryzysu emocjonalnego, który przejawia się w najsłynniejszych słowach dramatu , które porównują cale istnienie ludzkie do snu:
Czym całe życie? Iluzji tłem,
Snem cieniów, nicości dnem.
Cóż szczęście dać może nietrwałe,
Skoro snem życie jest całe
I nawet sny tylko są snem!
.
Sen, a także bliski mu w tym utworze, cień spełniają w dziele rolę vanitatywną. Oba są nietrwałe, pokazują jak złudne i krótkie jest szczęście człowieka, przypominają o marności ziemskiego życia.
W ostatnim akcie dramatu, do wieży Zygmunta wkraczają żołnierze i proszą go, aby sprzeciwił się ojcu i zdobył władzę, która ma być przekazana księciu moskiewskiemu, czego lud się obawia. Także i wtedy bohater nie wie czy śni , czy wydarzenia te dzieją się naprawdę, postanawia jednak podjąć walkę, która wygrywa. Bohater jest rozdarty wewnętrznie, zdezorientowany, chce określić swoją tożsamość, wygłasza monolog liczący trzydzieści siedem wersów, porównujący ze sobą życie i sen. Zygmunt, który wcześniej był bezwzględny (podczas pierwszego pobytu na dworze królewskim w napadzie szału zabił sługę), podejmuje odpowiedzialność za swoje czyny, mimo że wszystkie wydarzenia uważa za rzekomy sen. Bohater chce być prawdomównym człowiekiem, a przede wszystkim dobrym władcą. Nie widać tu już u niego zachłanności na władzę oraz bogactwa, tak jak było to w przypadku jego pierwszego pobytu na dworze ojca, wtedy od razu odrzucił możliwość tego, że jego przemiana w króla jest tylko marzeniem sennym. Ostatnie słowa dramatu także należą do Zygmunta, który stwierdza, że sen był jego nauczycielem, dzięki niemu mógł przezwyciężył swoje złe skłonności i stać się mądrym królem. „Doświadczenie snu” pozwoliło Zygmuntowi dostrzec przemijalność ludzkiego życia i jego ulotność.
Dramat Calderona ma na celu skłanianie do refleksji nad życiem , jego ulotnością, nad tym czy nasze życie jest tym bytem prawdziwym. Poprzez wykorzystanie motywu życia snem autorowi udało się pokazać ludzką zachłanność na dobra materialne, które są nietrwałe i możliwe że należą do „naszego snu o życiu”, bo gdzieś jest te „prawdziwe życie” i może my, tak samo jak odmieniony Zygmunt, powinniśmy postępować w swoim „ niby-życiu” godnie i przewartościować swój świat.
Cyt. Za: Maria Strzałkowska Wstęp [w:] Pedro Calderone de la Barca Życie snem, przeł. Edward Boyè, oprac. Maria Strzałkowska. Zakład im. Ossolińskich, Wrocław 1956, BN II/ 102, s. LX.
Władysław Kopaliński Słownik mitów i tradycji kultury. Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 2003. Stąd: Abu Hassan.
Pedro Calderone de la Barca Życie snem, przeł. Edward Boyè, oprac. Maria Strzałkowska. Zakład im. Ossolińskich, Wrocław 1956, BN II/ 102, s. 104-105.
Pedro Calderone de la Barca Życie snem, przeł. Edward Boyè, oprac. Maria Strzałkowska. Zakład im. Ossolińskich, Wrocław 1956, BN II/ 102, s.108.
1