PAŃSTWA ANTYCZNA

IV tysiąclecie - polaryzacja majątkowa, podział na wolnych i niewolnych, obywateli i nieobywateli. Państwo jako wspólnotę obywateli akcentowano w greckim polis i rzymskiej civitas. Sakralizacja władzy. Państwa dzielą się na monarchie (Egipt, Międzyrzecze, Rzym cesarski) i republiki (polis greckie, civitas rzymska)

Rządy w Rzymie: monarchia -> 510 r. pne, republika ->27 r. pne, pryncypat ->284 r. dominat 476 r. W despotiach na czele stał król (Egipt - faraon, Babilon - lugal) Władza była dożywotnia. Pomocnikami władcy byli wezyrowie i nubandowie.

POLIS GRECKIE

Ateny - VI w pne - reformy Solona i Kleistenesa. Solon zwolnił biednych obywateli od długów i wprowadził podział społeczeństwa według cenzusu majątkowego. Powołał radę czterystu. Kleistenes likwiduje ustrój rodowo plemienny, powołuje radę pięciuset, ostracyzm i sądownictwo.

• Zgromadzenie ludowe - ekklezja - zbierało się kilka razy w miesiącu, każdy obywatel mógł wziąć udział w jego obradach, władza ustawodawcza, wybór i kontrola urzędników, decyzje o wojnie i pokoju, sąd skorupkowy.

• Areopag - rada starszych istniała już wcześniej za monarchii, 500 członków od Kleistenesa, dzieliła się na 10 zespołów, każdy pracował przez 1/10 roku. Nadzór nad urzędnikami.

• Urzędnicy - wykonywali uchwały ekklezji i bule (Wielka Rada), ściśle określone kompetencje, z początku bezpłatni, potem otrzymywali diety, wybierani i odpowiedzialni przed zgromadzeniem, roczne kadencje.

• Króla zastąpiło kolegium archontów - archont eponim (zarząd cywilny), archont polemarch (wojsko), archont basileus (religia), 6 thesmothetów (sądy cywilne) i sekretarz. Po rocznym urzędowaniu archontowie zostawali członkami aeropagu.

• Strateg - główny dowódca wojska z czasów demokratycznych.

• Sąd ludowy - heliaia (od czasów Kleistenesa) - najwyższa instancja, 6000 sędziów podzielonych na 10 zespołów zajmujących się różnymi sprawami. Byli wybierani albo losowani na zgromadzeniu ludowym.

CIVITAS RZYMSKA

• Zgromadzenia ludowe - złożone z obywateli, zbierały się dla różnych celów. Informacyjno sprawozdawcze - contiones, comitia - różny zakres, comitia curiata - tylko dla patrycjuszy, comitia centuriata - podział według przynależności obywateli do centurii, comitia tributa - według miejsca zamieszkania. Zgromadzenia realizowały bezpośrednią wolę obywateli. Lud jednak nie mógł zgłaszać wniosków ani głosować. Urzędnicy mieli inicjatywę ustawodawczą. Każda kuria miała jeden głos, z czasem jednak na znaczeniu zyskały comitia centuriata. Uchwalała uchwały, wybierała urzędników, wypowiadała wojnę oraz zajmowała się wyrokami. Concilia plebis - zgromadzenia tylko dla plebejuszy, z czasem ich ustawy zaczęły obowiązywać cały naród rzymski (287 r pne.)

• Senat - ciało doradcze z czasów królewskich. Wyłączność na dysponowanie finansami państwa, zasiadali tu byli wyżsi urzędnicy. Co 5 lat cenzor układał listę senatorów. Liczba ich rosła od 300 w dawnych czasach do 900 za Cezara. Senat zwoływał uprawniony do tego urzędnik, który przewodniczył posiedzeniu. Senatorowie podejmowali decyzje nogami. Zatwierdzano ustawodawstwo komicjów, prawo auspicjów (wróżby), konfirmacja urzędników wybranych przez lud.. Zarząd skarbem państwa, reprezentacja państwa na zewnątrz, zawierał pokój, polityka zagraniczna oraz wybór dyktatora w razie zagrożenia. Kolegialna głowa państwa - Senatus Populusque Romanus.

• Urzędnicy - wybieralni, odpowiedzialni, kadencyjni, bezpłatni i kolegialni. Po zakończeniu sprawowania urzędu otrzymywało się prowincję pod nadzór. Podział urzędników na wyższych (maioes) i niższych (minores). Każdy z nich miał określone kompetencje. Urzędnicy stale funkcjonujący dzielili się na zwykłych (ordinari) i nadzwyczajnych (extraordinari - tylko dyktator).

• Najwyższych rangą było 2 konsuli, zastępowali oni króli rzymskich;

• W wyniku uszczuplenia kompetencji konsulów powstał urząd pretora 366 p.n.e. - wymiar sprawiedliwości, 241 - praetor peregrinus,

• cenzor - badanie stanu materialnego obywateli, sporządzanie listy senatorów. Wykrywał spiski, kontrolował moralność.

• Edylowie - rzetelność handlu i aprowizacja miasta.

• Kwestorzy - jurysdykcja, skarb wojskowy.

• Trybuni ludowi - dygnitarze wybierani przez plebejuszy dla obrony ich interesów w walce z patrycjatem. Nie byli magistratus. Zwoływali concilia plebis, mieli weto niweczące wobec uchwał senatu i zarządzeń urzędników, jeżeli uznali, że godzą w lud; osobisty przywilej nietykalności, intercesja. Prawo zwoływania senatu, składania wniosków.

CESARSTWO RZYMSKIE 27 r pne - 476 r ne.

• Władca - najwyższy organ państwa należącego do narodu rzymskiego (SPQR). Silne za pryncypatu, słabsze za dominatu (28 r ne). Brak regulacji sukcesji, senat obierał monarchę i dokonywał jego pośmiertnej oceny. Duży wpływ na obiór miała gwardia pretoriańska. Cesarze adoptowali osoby cieszące się uznaniem ludu i pretorian, w ten sposób przez pewien czas na tronie zasiadały dynastie. Cesarz, wyniesiony ponad innych obywateli, skupiał w swych rękach szereg uprawnień i tytułów. Władza nad wojskiem i obywatelami, cesarz jest nieodpowiedzialny. Zjednoczył swoją osobą całą władzę świecką i duchową, cywilną i wojskową z wyeliminowaniem kadencyjności urzędowania. Kult boskiego cesarza. Za dominatu podzielono władzę cesarska na cztery osoby (tetrarchia)

• Senat - zdominowany przez cesarza - pierwszego senatora oraz wieczystego cenzora (to on uchwalał listę senatorów, nie dopuszczając mu nieprzychylnych) Był zwoływany przez cesarza i pełnił rolę rady cesarskiej. Miał uprawnienia do wyznaczenia następcy cesarza oraz do pośmiertnej oceny działalność władcy. Za dominatu Senat został zredukowany do rady miasta Rzym.

• Święty Konsystorz - najwyżsi urzędnicy zarządzający poszczególnymi resortami. Skład fachowy, zajmował się min. Sądownictwem. Pełnił rolę doradczą u boku cesarza.

• Urzędnicy - jako mandatariusze sprawowali władzę w imieniu cesarza. Powoływani w drodze nominacji cesarskiej, funkcjonowali do odwołania, odpowiadali przed cesarzem, który ich wynagradzał. Działali jednoosobowo. W stolicy działali prefekci: praefectus praetorio (gwardia cesarska), praefectus vigilum (bezpieczeństwo, zwłaszcza nocne), praefectus annonae (aprowizacja), praefectus urbi (zarząd miasta), praefectus vehiculorum (łączność) oraz specjalny praefectus Aegypti. Wykonywali prerogatywę cesarską im przydzieloną. Biurokratyzm i centralizm. Ministrowie z tytułami komesów. Princepsi lub prokonsulowie zarządzali prowincjami, podział na cesarskie - pograniczne, niespokojne i senackie - spacyfikowane. Prowincjami cesarskimi zarządzali legaci (duże prowincje) lub prokuratorzy (mniejsze).

Drabina: civitas, prowincja, diecezja i prefektura. Civitas - duoviri oraz samorząd, prowincja - prezes lub sędzia, diecezja - wikariusz, prefektura - prefekt.

Stosunki z kościołem. Organizacja:

313 r Konstantyn Wielki wydaje edykt mediolański - jawność działania kościoła oraz wyrównanie poniesionych krzywd. Z czasem zakazano wielobóstwa pod karą śmierci. Cesarz zaczyna się opiekować kościołem. Organizacja kościoła była hierarchiczna i terytorialna. Na czele kościoła stał biskup rzymski - papież; prezbiterzy; następnie patriarchowie, arcybiskupi - metropolici, biskupi, plebani - proboszczowie. Czterostopniowa struktura organizacyjna - podstawowe filary - episkopat i prymat. Biskupi wybierani byli przez duchowieństwo i lud, w diecezjach funkcjonowała kapituła, złożona z prezbiterów - kanoników. Sobory - zwoływane przez papieża i cesarza, synody - przez właściwych biskupów. Od VI w rozwija się monastycyzm - klasztory.

MONARCHIE HELLENISTYCZNE:

Władca posiadał władzę absolutną, utrwaloną godnością boską, przepych na dworze monarszym na wzór orientalny, ochrona prawna poddanych na wzór grecki. Państwo zabezpieczało społeczeństwo od wewnątrz i zewnątrz, ale również zajmowało się gospodarką i kulturą. Organizacja hierarchiczna.

II. FEUDALIZM - PAŃSTWA PATRYMONIALNE

Mansi indominicati - gospodarstwa rolne pracujące na potrzeby pana

Mansi censuales - inne gospodarstwa

Dominum directum - własność zwierzchnia

Dominum utilae - własność użytkowa

W XIII wieku pojawiają się miasta o ustroju samorządowym, przywileje i prawa dla mieszczan. W Niemczech zostają utworzone rodziny miast lokowanych na tym samym prawie. Miasta matki i córki. W miastach córkach władzę sądową dzierżyli wójtowie z ławnikami; administracyjną - rady miejskie (magistraty) z burmistrzami.

Ortyle - wzorowanie się na orzecznictwie innych miast.

Wieś na prawie niemieckim - ograniczony samorząd w postaci dziedzicznego sołtysa - jurysdykcja w zakresie spraw drobniejszych. Sołtys działał przy asyście ławników - wybranych spośród miejscowych chłopów. Reprezentowali oni wieś przed panem.

Związki antyfeudalne miast takie jak hanza powstają. Lokacje wiejskie na prawie niemieckim się rozszerzają dzięki ustaleniu praw i obowiązków mieszkańców nowolokowanej osady. Sołtysi i ławnicy. Rośnie koniunktura na eksport zboża, co owocuje rozrostem posiadłości ziemskich na wschód od Łaby. Polska - rozwój folwarków pańszczyźnianych.

Wraz ze spadkiem bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego oraz barbaryzacją życia wynikła potrzeba utworzenia nowych struktur. Na zachodzie Europy miały one charakter lenna, na wschodzie - poddańczy. Feudalizm czerpie swoje korzenia z kolonatu i prekarii. Podział poddaństwa na gruntowe i osobiste.

Maritagium - opłata za zawarcie małżeństwa

Mortuarium - podatek spadkowy

Lenno - obowiązek natury publicznoprawnej, służba wojskowa, udział w rządzeniu przez doradztwo, świadczenia materialne i wymiar sprawiedliwości. Ich wykonanie zabezpieczał substrat realny, jakim była ziemia, urząd lub renta.

Lenno jako stosunek prawny powstało z połączenia wasalstwa z beneficjum. Wasalstwo wywodzi się z Germanii, zawiązywane było między wasalem a seniorem. Władca miał swoich wasali, którym z czasem nadawał ziemię (beneficjum). Personalno-realny stosunek prawny. Subinfeudacja - seniorem król, od niego drabina.

Zasady „Nie ma ziemi bez seniora” oraz „Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem” dominowały w Europie kontynentalnej. W Anglii było inaczej, wszyscy wasale podlegli królowi.

Tenentes in capite - wasale króla, subtenentes - wasale wasali.

Zawarcie umowy - hołd zwany komendacją. Inwestytura - symboliczne przekazanie lenna. Pocałunek pokoju. Stronami umowy mogły być tylko strony wolne. Przedmiotem była najczęściej ziemia, rzadziej urząd czy renta. Wasal auxilium et consilium. Felonia - złamanie umowy lennej, sądzone przez sąd parów. Lenno było obowiązkiem natury publiczno-prawnej. W Polsce od XI wieku miało miejsce osadzanie drużynników książęcych na prawie rycerskim (ius militare), podlegali oni prawu nieodpowiedniemu - sądzeni tylko przez monarchę.

Immunitety przyczyniły się do rozpadu skarbowości i sądownictwa, ale również podziałały stymulująco na rozwój państwowości oraz państwa.

Iudicia minora - możliwość wydawania wyroków przez możnych w sprawach o mniejszym znaczeniu; kolejnym etapem było iudicia maiora.

Stopniowe uniezależnianie się od monarchy. Szczególnie widoczne w Niemczech.

Dochody monarchy - daniny, służebności, regalia i domeny. Po wprowadzeniu immunitetów król czerpał pieniądze tylko z domen. Upublicznienie instytucji państwa.

Rycerstwo - późniejsza szlachta - porzymscy właściciele ziemscy, wasale i wojownicy. Kryteria przystąpienia do stany rycerskiego ulegają stopniowemu zaostrzeniu. Pasowanie na rycerza było równe nobilitacji. Podział na wyższą (lordowie w Anglii oraz Szlachta Rzeszy) i niższą szlachtę. Z czasem uzyskują nietykalność osobistą.

Duchowieństwo - stan uprzywilejowany. Ze względu na święcenia dzielili się na wyższe i niższe. Pełnili różne urzędy i funkcje na dworze dzięki znajomości łaciny oraz ogólnej znajomości zagadnień polityczno-prawnych. Od XI wieku coraz większy nacisk kładziony jest na życie duchownych w celibacie.

Privilegium fori - kapłani odpowiadają tylko prze sądami duchownych.

Immunitety sądownicze, wojskowe i skarbowe. Dygnitarstwa kościelna były zastrzeżone dla magnaterii i szlachty. Kler był obecny w wyższych izbach parlamentów, mieli duzy wpływ na politykę. Okres reformacji stanowił zagrożenie dla bogactwa kościoła.

Mieszczenie - pewne zwolnienie od obciążeń (ius regale i ius ducale) Prawo miejskie dla mieszczan. Wywodzą się z grupy zamieszkującej dawniej podgrodzie. „Powietrze miejskie czyni wolnym”. Podział na patrycjat, pospólstwo oraz plebs.

Patrycjat - bogaci kupcy i przedsiębiorcy. Stowarzyszeni w gildiach.

Pospólstwo - rzemieślnicy i właściciele warsztatów. Zrzeszają się w branżowe stowarzyszenia zwane cechami.

Plebs - cała reszta.

Mieszczanie posiadali swoich reprezentantów w organach stanowych. Zasiadali oni wespół z przedstawicielami średniej szlachty w Izbie Gmin, mieli nawet osobną kurię w Stanach Generalnych, pełnomocnicy miast cesarskich zasiadali w Sejmie Rzeszy. Na zachodzie miasta miały silną pozycję, na wschodzie - słabą. W XV wieku w Polsce podjęto szereg uchwał godzących w interesy finansowe mieszczan, doprowadzając w XVII wieku do ich upadku. Dopiero w 1791 roku następuje ponowny rozkwit miast.

Chłopi - ciężka sytuacja materialna i społeczna. W Anglii podział na sokmenów (OK.) i willanów (X) Z czasem jednak ujednolicono podział - wszyscy zostali uznani za wolnych posiadaczy - freeholders.

Francja - serfs - brak prawa własności ziemi. Podlegają sądownictwu patrymonialnemu. W Niemczech ich sytuacja wygląda podobnie.

Na przełomie XV/XVI wieku pogorszyło się położenie chłopów na ziemiach na wschód od Łaby. W Polsce podzielono chłopów na oraczy, przypisanych do gruntu i zakupionych. Potem ich ujednolicono - dziedzice. Podczas kolonizacji ziem pojawiają się koloniści. Sołtys - iudicia minora, urząd dziedziczny. 1794r - Uniwersał Połaniecki przyznaje wolność osobistą chłopom.

Na Rusi chłopi byli w najcięższej sytuacji, nie mieli żadnych praw, a bunty krwawo tłumiono.

Duchowieństwo - privilegium immunitatis et fori w zakresie ekonomicznym i sądowym. Protestancki kościół podlegał państwu i nie cechował się bogactwem.

Formy państwa:

patrynonialne (Frankowie, Anglia, Polska i Ruś) -> XIII/XIV -> publicznoprawne.

Francja i Niemcy uchodzą w tym okresie za rozdrobnione monarchie lenne.

Monarchia stanowa:

Anglia, Francja, Polska, Rosja XIII/XIV - XVI

Monarchia absolutna:

Anglia, Francja, Prusy i Rosja XVII - XIX

PAŃSTWO PATRYMONIALNE - OKRES WCZESNOFEUDALNY

V - XIII w.

• Władza królewska czerpała z ustroju rodowo-plemiennego Anglo-Sasów. Heptarchia (Wessex, Sussex, Essex, Kent, East England, Marcia i Northumbria) Monarchia elekcyjna w obrębie rodziny królewskiej. Wyboru dokonywało zgromadzenie witanów - książąt krwi, dygnitarzy i możnowładców. W IX w zjednoczono heptarchię. Wszelka ludność składała przysięgę na wierność królowi. Monarcha był najwyższym strażnikiem pokoju, zajmował się sądownictwem, władzą ustawodawczą, wykonawczą, kierował polityką zagraniczną, powoływał urzędników centralnych, nadwornych i terenowych. 1215 - Wielka Karta Wolności zmusza króla do szanowania prawa, respektowania orzeczeń sądu parów oraz przywilejów miejskich.

• Rada Królewska - kontynuacja zgromadzenia witanów. Jako zwyczajna obejmowała dygnitarzy centralnych i nadwornych. Jako rada wielka także bezpośrednich wasali króla. Obie postacie nazywano kuria królewską - wymiar sprawiedliwości dla parów Anglii i jako instancja apelacyjna.

• Urzędnicy centralni - stolnik (seneszal, steward), cześnik (buttler), komornik (chamberlain), marszałek (constable). Urzędem o wielkim znaczeniu był wielki justycjariusz - główny minister króla i zarazem jego zastępca. W XIII wieku zanika. NA znaczeniu w międzyczasie zyskuje kanclerz - stojący na czele kancelarii, dzierżył pieczęć państwa, wykształcony wszechstronnie, miał wgląd we wszystkie najważniejsze sprawy państwowe, przewodniczył sądowi kanclerskiemu.

• Eksczekier - centralna władza skarbowa wywodząca się z kurii królewskiej. Pełnił funkcję ministerstwa skarbu, kontroler rachunków centralnych państwa i lokalnych sprawozdań szeryfów oraz trybunału skarbowego. Przewodniczył mu kanclerz szachownicy.

• Zarząd terytorialny. Anglia dzieliła się na hrabstwa i setnie. Hrabiowie byli bezpośrednimi wasalami króla. Szeryfowie zajmowali się zarządem nad hrabstwem; rekrutowali się z rycerstwa osiadłego a terenie hrabstwa.

• Władza sądowa - znajdowała swój najpełniejszy wymiar w królu. Z czasem uległa osłabieniu. Obok sądów królewskich pojawiły się sądy patrymonialne panów nad ludnością dóbr immunizowanych. Rozwój sądownictwa lennego sprawowanego przez baronów. Dla duchowieństwa były sądy kościelna. Ustanowiono objazdowych sędziów koronnych (coroners). Obok sądu kurii królewskiej dla baronów wykształcił się sąd szachownicy dla spraw skarbowych oraz sąd kanclerski. Wiele spraw nie regulowanych w prawie pospolitym (common law) tworzyło nowe precedensy -> system norm słusznościowych (equity law).

• Częste konflikty z kościołem o obsadzenie stanowisk biskupstw i świadczenia na rzecz państwa. W końcu jednak kościół otrzymuje swobodę działania.

PAŃSTWO PUBLICZNOPRAWNE - OKRES MONARCHII STANOWEJ I ABSOLUTNEJ

• Król - jego władza była ograniczona przez Parlament Wzorcowy.

• Parlament - powstał przez dokoptowanie do składu kurii królewskiej przedstawicieli hrabstw i miast.

W XIV wieku dwuizbowy:

Izba Lordów - bezpośredni wasale króla, dożywotni i dziedziczni.

Izba Gmin - przedstawiciele średniej szlachty i miast królewskich. Wybór nie na podstawie prawa wyborczego przysługującego obywatelom lecz na podstawie przywileju.

• Petycja - uchwała pochodząca wyłącznie od parlamentu

• Bill - odpowiedź pisemna króla na petycję

• Act - ustawa mająca zgodę parlamentu i króla.

• Impeachment - oskarżenie dygnitarzy prawa o naruszenie prawa i kierowanie sprawy do Izby Lordów celem ukarania.

• Act of attainder - ustawa imienna zawierająca najczęściej wyrok śmierci lub konfiskaty dóbr i wygnania dla konkretnej osoby. Podejmowano ją i uchwalano bez jakiejkolwiek rozprawy.

• Proklamacja - dekret z mocą ustawy, który królowi pozwolił wydawać parlament.

• Rada Tajna - Rząd realizujący absolutyzm królewski - kanclerz, kanclerz szachownicy i sekretarze stanu.

• Urzędnicy

• Sekretarze stanu - w liczbie dwóch (północny i południowy) zarządzali hrabstwami, koloniami.

• Strażnicy pokoju - od XII wieku, charakter policyjny

• Sędziowie pokoju - skupili w swym ręku całą lokalną władzę zarządzającą, mianowani przez króla w liczbie 8 spośród szlachty hrabstwa, mający odpowiedni majątek.

• Mayor - naczelnik władz miejskich.

• Szachownica (exchequer) - organ zajmujący się sprawami skarbowymi.

• Statut Westministerski - 1295 - stabilizuje sądownictwo królewskie.

• Izba Lordów - sąd parów dla bezpośrednich wasali króla, sąd apelacyjny.

• Sąd Spraw Pospolitych - wyodrębniony z kurii królewskiej w XII wieku, zajmował się sprawami cywilnymi

• Sąd Ławy Królewskiej - wyodrębniony z kurii królewskiej w XIII wieku, zajmował się sprawami karnymi.

• Sąd Eksczekieru - XIII wiek, sąd skarbowy.

• Sąd Kanclerski - funkcjonował poza Westministerem, wyrokował według słuszności, tworzył equity law.

• Sąd Izby Gwiaździstej - wyodrębniony z Tajnej Rady, do spraw politycznych

• Sąd Wysokiej Komisji do Spraw Kościelnych - Powołany przez Elżbietę I

• Koroner - sędzia królewski.

• Sądownictwo przysięgłych - jest to forma udziału czynnika społecznego w procesie oprócz sędziów zawodowych.

• Zerwanie z kościołem katolickim 1534 przez Henryka VIII (defensor Fidei)

PAŃSTWO KONSTYTUCYJNE

Rewolucja angielska.

• Purytanizm - angielsko szkocki odłam kalwinizmu.

• Spisek prochowy - celem było wysadzenie gmachu parlamentu podczas pobytu w nim króla - 1605

• Petycja prawa - powołując się na ducha angielskiego common law, uznawała dotychczasowe poczynania króla za bezprawne, domagała się respektowania zakazu więzienia poddanych bez wyroku właściwego sądu oraz uznania wyłączności praw stanowienia podatków przez parlament.

• Wielka Remonstracja - doradcami króla miały być tylko osoby cieszące się zaufaniem Izby Gmin

• Lewellerzy - postulaty typowe dla późniejszych kontynentalnych rewolucji mieszczańskich. Drobnomieszczaństwo.

• Diggerzy - chłopstwo.

• 1649 - Zniesienie Izby Lordów

• Rada Stanu - Sprawować miała władzę wykonawczą, powołana przez parlament i w pełni od niego zależna.

• Gentry - średnia szlachta

• Instrument rządzenia - 1653 - uznawany za jedyną w dziejach Anglii konstytucję spisaną. Ustalał zasady organizacji państwa, władza ustawodawcza miała należeć do jednoizbowego parlamentu powoływanego w wyborach. Prawa wyborcze uzależnione od posiadania majątku, najwyższa władza Cromwellowi, jako dożywotniemu lordowi protektorowi, który powoływał rząd - Radę Stanu. Członkowstwo w Radzie dożywotnie. Lord protektor miał prawo weta zawieszającego do ustaw uchwalanych przez parlament. 1658 - poprawka nadająca dziedziczne stanowisko lorda protektora.

• Restauracja Stewartów - 1660 - kres republikanizmu i absolutyzmu

• Suspensa - polegała na zawieszeniu mocy obowiązywania ustawy w stosunku do wszystkich

• Dyspensa - uchylenie na mocy przywileju królewskiego obowiązywania pewnych przepisów prawnych w stosunku do konkretnych sytuacji lub pojedynczych osób.

• Wigowie - zwolennicy dominacji parlamentu

• Torysi - zwolennicy dominacji króla

• Ustawa o nietykalności osobistej 1679 - zakazywała aresztowania i skazania bez przeprowadzenia wcześniej właściwego postępowania przed odpowiednim sądem.

• Chlubna rewolucja - bezkrwawa, efekt porozumienia sił politycznych.

• Parlament konwencyjny - powołany do zawarcia kompromisu między królem a parlamentem

• Układ Rewolucyjny - podstawa do wydania szeregu aktów prawnych stanowiących podstawę wielu instytucji angielskich w państwie i kościele.

• Bill o Prawach - 1689 - zakazał królowi korzystania z prawa suspensy i dyspensy. Nakładanie podatków uzależnił od decyzji parlamentu. Formułował pod adresem króla też postulat częstego jego zwoływania.

• Ustawa o Siedmioleciu - 1716 - przedłużenie kadencji parlamentu z lat trzech do siedmiu. Ugruntowanie zasady, że król podlega prawu. Układ stosunków między królem a parlamentem ustalały zasady jego funkcjonowania.

• Ustawa o Tolerancji Religijnej - 1689 - przyznająca pełną swobodę wyznania wszystkim religiom protestanckim.

• Ustawa sukcesyjna - 1701 - określiła zasady i porządek dziedziczenia tronu. Król musiał być wyznania anglikańskiego. Odbierała królowi możliwość ułaskawienia ministra skazanego w drodze procedury impeachment. Sędziowie mogą być pozbawieni stanowiska tylko za zgodą parlamentu.

• Kontrasygnata - obowiązek podpisywania przez premiera lub odpowiedniego ministra każdego królewskiego aktu. Stanowiła konieczny warunek ważności królewskich aktów.

• Zasada odpowiedzialności prawnej - czyli konstytucyjna.

• Zasada odpowiedzialności parlamentarnej (politycznej) - polega na możliwości usunięcia ministra, jeżeli prowadzi on politykę niezgodną z wolą większości parlamentarnej.

• Zasada solidarnej odpowiedzialności gabinetu - w wypadku zakwestionowania polityki lub postępowania któregokolwiek z ministrów ustępował cały gabinet.

• System rządów parlamentarno gabinetowych - westminsterski:

• Wybory parlamentarne przesądzają skład rządu i osobę premiera.

• Rząd opiera się na trwałej z reguły jedności parlamentarnej.

• W partiach zachowana ścisła dyscyplina poselska.

• Wotum nieufności z powodu przewagi partii rządzącej w izbie jest praktycznie wykluczone.

• O przedwczesnym rozwiązaniu parlamentu decyduje premier.

• Wnioski ustawodawcze rządu mają pierwszeństwo przed inicjatywą poselską

• Reforma Greya - 1832 - odebranie praw wyborczych zgniłym miastom i przyznanie ich miastom większym. Przyznała prawo wyborcze w miastach wszystkim mężczyznom, głowom rodzin, jeśli posiadali lub dzierżawili domy o wartości czynszowej min. 10 funtów. Liczba uprawnionych do głosowania powiększyła się o 2%

• Reforma Disrealiego - 1867 - cenzus majątkowy obniżony został do 5 funtów. Dotyczyło to nadal tylko mieszkańców miast. Liczba posiadających czynne prawo wyborcze wzrosła kilkakrotnie -> 2 mln.

• Reformy Gladstone'a - 1884-85 - prawa wyborcze otrzymali wszyscy mężczyźni, właściciele samodzielnych domostw zamieszkujących hrabstwa, co rozszerzyło dwukrotnie liczbę dotąd uprawnionych. Prawa przysługują obywatelom, a nie hrabstwom. Jedno mandatowe okręgi.

• Reforma Lloyd George'a - 1918 - zniesiono cenzus majątkowy w stosunku do mężczyzn, którzy ukończyli 21 rok życia. Kobietom przyznano prawa wyborcze po ukończeniu 30 roku życia, jeżeli posiadały mieszkanie, za które same lub ich mężowie płacili określony czynsz.

• Test Act - wymagał od wszystkich piastujących jakiekolwiek urzędy publiczne wyrzeczenia się nie uznawanego przez protestantów dogmatu o przeistoczeniu.

• Reformy parlamentu -

• Izba Lordów - zachował swój arystokratyczny charakter, obecnie około 1000 członków, przysługuje jej tylko weto zawieszające w stosunku do ustaw wydanych przez Izbę Gmin, wyjątek - uchwalenie budżetu. Po II WŚ utraciła także większość kompetencji sądowych. Nadal jednak sąd apelacyjny najwyższej instancji.

• Izba Gmin - stała się po roku 1911 jedynym organem prawodawczym o pełnych kompetencjach ustawodawczych. Czteroprzymiotnikowe prawo wyborcze w jedno mandatowych okręgach. Uprawnienia ustawodawcze, budżetowe, kontrola nad rządem.

• Ordonans - forma aktu wydawana formalnie przez króla, faktycznie przez gabinet, posiada moc rozporządzenia z mocą ustawy.

• Reformy sądownictwa - 1836 - powołanie jednolitego systemu sądów. Zlikwidowano różnorodne sądy najwyższe tworząc jeden Sąd Najwyższy.

• Reforma zarządu terytorialnego - wprowadziła demokratycznie obieralne władze miejskie, prawo głosowania otrzymali wszyscy płatnicy podatków miejskich. Wprowadzono także obieralne przez mieszkańców rady hrabstw.

• Prerogatywy królewskie - zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, naczelne dowództwo, prawo zwoływania i rozwiązywania parlamentu oraz sankcji ustaw, mianowanie wszystkich wyższych urzędników, w tym premiera i członków rządu, prawo wypowiadania wojny i zawierania pokoju

• Rząd - określa się wszystkich powołanych prze króla lub premiera ministrów, których jest około 100.

• Gabinet - znacznie węższy, właściwy organ rządzący, stanowi nadbudówkę rządu. Właściwe funkcje rządzenia. Wszyscy członkowie gabinetu muszą być członkami parlamentu.

• Minister właściwy - stoi na czele określonego resortu

• Minister młodszy - pełni funkcję sekretarza parlamentarnego zapewniając łączność między szefem resortu a Izbą Gmin.

• Gabinet Cieni - pełna obsada ministerialna partii opozycyjnej.

• Sądownictwo - uprawnienia sądów szerokie, z braku sądów administracyjnych, mają prawo uchylania decyzji administracyjnych. Sądzą urzędników naruszających prawo

1. Izba Lordów - trybunał apelacyjny

2. Sąd Najwyższy w Londynie - Supreme Court

3. Sądy hrabstw

4. Sądy pokoju

PAŃSTWO FRANKÓW - PAŃSTWO PATRYMONIALNE V - X w.

• Organa centralne - wiece i placita. Wiec decydował o istotnych sprawach państwowych. Wraz ze wzrostem powierzchni spadło jego znaczenie. Zachowały się jako pola marcowe za Merowingów i pola majowe za Karolingów. Szczątkowa forma organizowana dla publikacji ważniejszych decyzji władcy i przeglądu sprawności bojowej Franków. Postępująca feudalizacja wysunęła na plan pierwszy nowe zgromadzenie - tzw. placitum. Mniej liczne ciało, gromadzące elitę możnowładczą oraz ludzi sprawujących najróżniejsze dygnitarskie urzędy. Zgromadzenie doradcze, grupujące osoby świeckie i duchowe, dość często zwoływane przez monarchę.

• Majordom -> seneszal. Kanclerz stał na czele kancelarii, czuwał nad pieczęcią państwa, miał wgląd we wszystkie sprawy załatwiane na piśmie. Zwykle był to duchowy ze względu na cenzus wykształcenia. Komornicy, cześnicy, stolnicy i koniuszowie - nadworni urzędnicy tworzący dwór królewski.

• Zarząd terytorialny - państwo dzieliło się na hrabstwa z hrabiami odwoływanymi i powoływanymi początkowo swobodnie przez króla. Wyposażeni we władzę administracyjną (zbieranie i zabezpieczenie dochodów królewskich), wojskową i sądową. Z czasem hrabią mógł zostać tylko posesjant mający dobra w hrabstwie -> dożywotność i dziedziczność urzędu. Hrabstwo pierwotnie dzieliło się na centeny (ziemie germańskie) i wikariaty (ziemie rzymskie). Z chwilą feudalizacji podziały te straciły na znaczeniu. Hrabstwa nadgraniczne - marchie - z szeroką władzą, granica była jedynie ustalona od strony imperium - ekspansja terytorialna. Działalność hrabiów podlegała kontroli osobistej przez króla w czasie jego podróży po kraju oraz przez tzw. wysłanników królewskich (missi dominici) - kontrolerzy na obszarach, gdzie nie dotarł monarcha. Z czasem utworzone zostały stałe okręgi kontrolne.

• Sądownictwo - brak instytucji apelacji od wyroku jak i wieloinstancyjności. Ludowy wymiar sprawiedliwości. Sądy odbywały się na wzgórzach sądowych, w obecności wiecu, który wybierał sędziego zwanego thunginem, na dana sesją. W czasach merowińskich zastąpił go hrabia, sprawujący władzę sądową w otoczeniu 7 rachimburgów, wybieranych na daną sesję. Wiece sądowe za Karolingów odbywały się tylko 3 razy w roku. Sprawami bieżącymi zajmował się hrabia i stali ławnicy - skabini - wybierani przez wiec. Król również zajmował się sądownictwem - tylko wasali lub w sprawach o zdradę albo obrazę majestatu.

• Kościół popierał rozwój Państwa Frankijskiego z uwagi na jego katolicki charakter. Królowie sprawowali opiekę nad kościołem, fundowali klasztory i inne instytucje duchowne.

FRANCUSKA MONARCHIA LENNA

• Król - dwojaka rola - król, jeden z wasali, hrabia Paryża i Orleanu. Przez cały okres rozdrobnienia utrzymywał niezależność od papiestwa i cesarstwa, prowadził politykę zagraniczną i bronił Francji jako całości. W razie zagrożenia mógł żądać nie tylko służby lennej ale zarządzić ogólne pospolite ruszenie. Zwierzchnik lenny królestwa, najwyższy sędzia pokoju, najwyższy sędzia. Od 987 roku desygnacja następcy. Źródło sprawiedliwości.

• Przypadki królewskie - przestępstwa interesujące państwo, nie objęte nigdy immunitetami np. obraza majestatu króla, bunty, zamachy, fałszerstwa monet.

• Rada królewska, kuria królewska - wielcy dygnitarze korony, zgromadzenie wszystkich wasali korony. Służyli radą królowi.

• Urzędnicy:

• Seneszal - dowodzący wojskiem. Sądownictwo.

• Kanclerz - duchowny, kierownik kancelarii, miał wgląd w najważniejsze sprawy państwa, dzięki temu, że wymagały załatwienia na piśmie. Sądownictwo.

• Konetabl - po likwidacji seneszala przejął funkcje wojskowe.

• Strażnik Pieczęci - od 1227 powoływany w zastępstwie kanclerza.

• Prewoci - na czele okręgów prewotalnych, przeważnie wywodzili się z niższego stanu. Posiadali władzę administracyjną w zakresie zbierania wszystkich dochodów należących się królowi. Gromadzili oddziały wojskowe. Sądownictwo w sprawach mniejszych.

• Baliwowie - kontrolerzy w baliwatach, zwykle dwuosobowo kontrolowali, na zebraniach ludności zwanych rokami zbierano zażalenia na prewotów, mianowani przez króla, mieli przygotowanie fachowe i pobierali wynagrodzenie ze skarbu królewskiego.

• Parlament Paryski - XIII/XIV w specjalny sąd najwyższy. Sąd parów ale i fachowych sędziów.

PAŃSTWO PUBLICZNOPRAWNE - OKRES MONARCHII STANOWEJ I ABSOLUTNEJ

• Król - charakter w pełni publiczno prawny, jest to zasługą legistów pochodzenia szlacheckiego i mieszczańskiego. Król uosabiający państwo. Poddaństwo publiczno-prawne całego narodu. Król koncentrował w swojej osobie całą władzę państwową, ustawodawstwo, wykonawstwo, jurysdykcję, reprezentował państwo na zewnątrz, prowadził politykę zagraniczną, wypowiadał wojny, zawierał pokoje, zawierał własnych i przyjmował obcych posłów, zwoływał Stany Generalne i prowincjonalne, obsadzał stanowiska w różnych ciałach zbiorowych, mianował wszelkiego rodzaju urzędników i sędziów, mógł ingerować w zakres uprawnień organu lub urzędu.

• Prawa fundamentalne monarchii - stojące ponad królem (na ich straży stał Parlament Paryski) :

• zakaz zmieniania przez króla zasad następstwa tronu (korona z mocy prawa przechodzi na delfina - pierworodnego, legalnego syna świeckiego stanu)

• zakaz dysponowania domeną królewską

• nakaz wyznawania przez króla religii katolickiej

• Stany Generalne (1302 Filip Piękny) - składały się z 3 kurii po 300 posłów, reprezentowały stan duchowny, szlachecki i mieszczański. Zaopatrzeni w wiążące instrukcje. Kurie obradowały osobno. Przy uchwale podatkowej wymagana jednomyślność, przy innych 2:1. Stan trzeci przez to był w cięższej sytuacji.

• Stany Prowincjonalne - rozwinęły się w prowincjach w XIV - XVIII wieku. Nie były zjednoczone z domeną, ten sam charakter i kompetencje co Stany Generalne. Mniejszy zasięg terytorialny. Stanowiły przeciwwagę w razie oporu Stanów Generalnych.

• Rada Królewska - przy boku króla, złożona z bezpośrednich wasali króla, dygnitarzy korony.

• Rada Stanu - przewodniczył jej król, składała się z kilku członków zwanych ministrami (kanclerz, sekretarze stanu, generalny kontroler finansów) Omawiano najważniejsze sprawy wewnętrzne i zewnętrzne. Głos decydujący posiadał monarcha. Stanowiła właściwie rząd francuski.

• Rada Stron Procesowych - pod kierownictwem kanclerza, 4 sekretarzy stanu i arystokraci, reprezentujący wszystkie 3 stany. Rozwinęła się jako sąd, który mógł kasować prawomocne wyroki zapadłe z naruszeniem prawa. Rozstrzygała spory, w których stroną były władze administracyjne. Pierwowzór sądu administracyjnego.

• Rada Depesz - przewodniczył król, zajmowała się sprawozdaniami urzędników terenowych. W Radzie uczestniczyli wszyscy ministrowie, koordynowała ona działalność sekretariatów stanu.

• Rada Finansów - przy boku Generalnego Kontrolera Finansów, zajmowała się sprawami finansowymi. Pomoc Izby Obrachunkowej kontrolującej działalność niższych organów skarbowych.

• Ministrowie:

• Kanclerz - straż pieczęci państwa, wgląd w najważniejsze sprawy, nadzór nad funkcjonowaniem rad królewskich i sądów oraz przewodnictwo w radzie stron procesowych.

• Sekretarze Stanu - Czterech, sprawy zewnętrzne i wewnętrzne, 4 strefy według stron świata. Z czasem wyodrębniono tzw. biura spraw zagranicznych, wojny, marynarki i administracji kolonii oraz dworu królewskiego.

• Generalny Kontroler Finansów - minister skarbu i gospodarki, mógł realizować pewną politykę zagraniczną. Merkantylizm.

• Gubernator - koniec XV wieku, zarządzali prowincjami, władza administracyjna i wojskowa, wywodzili się z arystokracji.

• Intendent - silna władza ale tylko administracyjna na terenie tzw. okręgów generalnych. Odpowiadał przed królem.

• Parlament Paryski - genezą sięgał kurii królewskiej, składał się z legistów świeckich i duchownych, mianowanych dożywotnio przez monarchę. Siedziba na wyspie Cité na Sekwanie. Stał na straży praw, rejestrował ordonanse królewskie, mógł jednak użyć remonstracji.

• Sądownictwo królewskie

• Ewokacja - polega na możliwości ingerencji królewskiej w każdym stadium procesu prowadzącym do skierowania sprawy przed sąd króla.

• Kasacja - król uznawał ją w Radzie Stron Procesowych na podstawie skargi zainteresowanych z powodu uchybienia prawa.

• Placety - działania króla podejmowane skutkiem otrzymania petycji o sprawiedliwość, którą kierował do Rady Stron Procesowych.

• Commitimus - nakaz panującego powodujący sąd komisaryczny dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy.

• Listy Pieczętne - zaopatrzone w podpis i pieczęć króla mogły skazywać bez sądu i wyroku nawet na bezterminowe więzienie. Pod koniec absolutyzmu wydawano je urzędnikom in blanco

• Listy Sądowe - podobne do pieczętnych, dawały królowi możliwość łaski lub darowanie kary nadanej prawomocnym wyrokiem. Mogły także obostrzyć karę.

FRANCJA

Konstytucjonalizm francuski.

Monarchia ograniczona - 1789-92; Stany Generalne zostają przekształcone w parlament typu angielskiego z premierem, mającym za zadanie zmianę ustroju państwa. W miejsce króla powstała Konstytuanta. Obalenie państwa feudalnego i zbudowanie podstaw państwa konstytucyjnego.

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku.

Idea prawa naturalnego. Wolność jednostki jest ograniczona tylko przez sferę wolności drugiej jednostki. Prawo tworzy państwo. Indywidualizm - liczą się tylko cele i interesy jednostki. Suwerenność narodu. Podział władzy. Zasada równości wobec prawa. Koniec różnic stanowych. Zniesienie powinności feudalnych chłopów. Od tej pory poddani stali się Obywatelami.

Konstytucja z 03.09.1791 roku.

Suwerenność Narodu i trójpodział władzy. Naród sprawował władzę przez delegację.

• Władza ustawodawcza - Zgromadzenie Ustawodawcze, 2 lata, wybory pośrednie, cenzus majątkowy. Zgromadzenie nie mogło usunąć ministrów, którzy z kolei nie mogli piastować mandatów poselskich.

Najwyższy Trybunał Narodowy ministrowie ponosili przed nim odpowiedzialność z oskarżenia Zgromadzenia.

• Wykonawcza - król; Każdy akt króla wymagał kontrasygnaty odpowiedniego ministra. Król był nieodpowiedzialny, ale można go było detronizować w przypadku gdy nie złożył przysięgi, że będzie przestrzegał konstytucji i ustawodawstwa. Nie miał inicjatywy ustawodawczej ani prawa do rozwiązywania parlamentu. Nie mógł sankcjonować ustaw, miał tylko weto zawieszające, które mogło być uchylone przez dwie kolejne legislatywy. Monarcha podlegał ustawom.

• sądowa - sędziowie wybierani przez obywateli.

Przewaga władzy ustawodawczej.

Konstytucja z 1795 roku.

• Przewagę uzyskuje egzekutywa. Prawa obywatelskie posiadali tylko płacący podatki bezpośrednie.

• Powołano dwuizbowy parlament - Ciało Ustawodawcze złożone z Rady Pięciuset i Rady Starszych. Inicjatywa ustawodawcza była w rękach Rady Pięciuset, Rada Starszych mogła tylko przyjąć albo odrzucić projekt. Dodatkowo wybierała spośród 10 kandydatów przedstawionych przez Radę Pięciuset, 5 członków Dyrektoriatu Wykonawczego - egzekutywa.

• Listy zaufania: gminna, departamentalna i narodowa. Ustalały udział obywateli w rządzeniu. Gminna - wszyscy obywatele płci męskiej po ukończeniu 21 lat, wybierali w wyborach powszechnych 1/10 wyborców. Ci, z kolei wybierali z pośród siebie 1/10 obywateli, których umieszczano na liście departamentalnej, następnie osoby z tej listy wybierały ze swojego grona 1/10 na listę narodowa. Z tych list pierwszy konsul powoływał urzędników odpowiednio na szczeblu gminnym, departamentalnym, a Senat Zachowawczy mianował z listy narodowej konsulów i członków Zgromadzeń ustawodawczych.

Konstytucja z 04.06.1814 roku - karta konstytucyjna

Władza ustawodawcza - monarchia z łaski bożej, suwerenem monarcha = najwyższy zwierzchnik państwa. Teoria 4 władzy - monarchy stojącego nie tylko na czele egzekutywy. Król sprawował władzę przez ministrów, sam był nieodpowiedzialny. Dziedziczność tronu, władzę wykonawczą sprawował przez Radę Ministrów. Ustawodawstwo królewskie - ordonanse. Zwoływał parlament, mianował członków izby wyższej i mógł rozwiązać Izbę Deputowanych.

Organem ustawodawczym - był dwuizbowy parlament - Izba Parów i Izba Deputowanych (5 lat). Cenzus majątkowy. Czynne prawo wyborcze przysługiwało mężczyznom po ukończeniu 30 lat, 300 franków podatku. Deputowany, 40 lat, podatek - 1000 franków. Rola ograniczona do przyjęcia lub odrzucenia projektów. Każda poprawka wymagała aprobaty monarchy. Izba Deputowanych mogła pociągnąć ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej, a sądziła ich Izba Parów.

Konstytucja III Republiki z 1875 roku.

Składała się z 3 ustaw: O organizacji władz publicznych, o organizacji senatu i o stosunkach między władzami publicznymi. Połączenie zasad ustrojowych monarchii i republiki.

• Władza ustawodawcza - dwa niezależne, równoprawne organa. Izba Deputowanych - 600 posłów na 4 lata, 4 przymiotnikowe. Czynne prawo wyborcze - 21 lat, bierne - 25.

Senat - 75 senatorów dożywotnich, 225 senatorów, 9 lat, 3 przymiotnikowe wybory, rotacja 1/3 co 3 lata. Bierne prawo - 40 lat, czynne - osoby piastujące mandat z wyborów pośrednich. W 1884 zniesiono dożywotnich.

Zgromadzenie Narodowe - połączone organy, uprawnienia do rewizji konstytucji, wyboru prezydenta.

• Władza wykonawcza - prezydent na czele egzekutywy, mianował ministrów, każdy akt wymagał kontrasygnaty ministra. Inicjatywa ustawodawcza. Słabe weto zawieszające, prawo rozwiązania za zgodą senatu Izby Deputowanych. Brak odpowiedzialności parlamentarnej, jedynie konstytucyjna przed senatem po oskarżeniu przez Izbę Deputowanych.

Rada Ministrów - brak premiera, odpowiedzialność konstytucyjna w tym samym trybie co prezydent. Ministrowie solidarnie odpowiedzialni przed izbami za ogólną politykę i indywidualnie za swe akty urzędowe.

WPROWADZONE INNOWACJE PRZEZ Napoleona W SYSTEMIE WŁADZY.

Dostrzegalna zmiana została dokona­na w kształcie parlamentu. Miejsce Rady Starszych i Rady Pięciuset zajęły aż trzy izby o różnej liczebności i funk­cji: najliczniejsze 300-osobowe Ciało Prawodawcze, 100-osobowy Trybunat i 60 — 80-osobowy Senat, którego człon­ków częściowo mianował pierwszy kon­sul, a ci kooptowali pozostałych. Senato­rowie piastowali swe stanowiska doży­wotnio i mieli zapewniony immunitet nietykalności. Parlament jako całość zo­stał pozbawiony inicjatywy ustawodaw­czej. Jego rola sprowadzała się do deba­ty w Trybunacie nad ustawami przedło­żonymi przez Radę Stanu (organ o cha­rakterze konsultatywnym, powołany przez pierwszego konsula a złożony z wybitnych fachowców z dziedziny admi­nistracji państwowej) i do ich przyjęcia lub odrzucenia przez Ciało Prawodaw­cze. Senat, który nie uczestniczył w pro­cesie legislacyjnym, miał jednak znaczne kompetencje: kontrolował, czy ustawy nie pozostają w sprzeczności z konstytu­cją, mógł przepisy konstytucji interpretować, stanowił też gremium wybierają­ce konsulów i członków niektórych in­stytucji, np. sędziów sądu najwyższego.

Wprowadzone przez Konsulat wybory pośrednie i cenzusowe zdawały się gwa­rantować odpowiedni skład parlamentu. Tymczasem pierwszy konsul mógł się wkrótce przekonać, że wszystkich depu­towanych w biernych obserwatorów przekształcić się nie da.

W Trybunacie, gdzie znalazło się nie­mało posłów z dawnego dwuizbowego parlamentu Dyrektoriatu, odzywały się głosy krytyki pod adresem pierwszego konsula. Nie wpływały one na zmianę jego polityki, ale zyskiwały społeczny re­zonans, a to nie było Bonapartemu obo­jętne. Toteż nie omieszkał malkonten­tów pozbawić możliwości tworzenia z tej izby trybuny publicznej, a uczynił to w majestacie prawa, wykorzystując zapis w konstytucji o corocznej rotacji 1/5 po­stów. W ten sposób pozbył się dwudzie­stu opozycjonistów, w tym ludzi o takich nazwiskach, jak Beniamin Constant czy Jean Baptiste Say. W miarę zdobywania coraz silniejszej pozycji wprowadzał dal­sze ograniczenia Trybunatu, by go osta­tecznie zlikwidować w 1807 r.

Kompetencje wykonawcze wraz z inic­jatywą ustawodawczą spoczywały w ręku pierwszego konsula, a więc był on wład­ny decydować o całej strukturze admini­stracji państwowej i kształtować organi­zację armii. Konstytucja ograniczała jego władzę pod jednym tylko wzglę­dem, a mianowicie zabraniała pierwsze­mu konsulowi pełnienia funkcji wodza naczelnego. Napoleon i z tym szybko so­bie poradził.

Mianowani przez niego ministrowie, chociaż ich podpisy na dokumentach były formalnie równoważne z podpisem pierwszego konsula, stanowili jego apa­rat wykonawczy. Nie dotyczyło to w istocie tylko dwóch ministrów: policji i spraw wewnętrznych. Abstrahując od cech ich osobowości, jak w przypadku Fouchego, zakres posiadanych przez nich uprawnień i obowiązków (czuwanie nad bezpieczeństwem pierwszego konsu­la, penetrowanie środowisk opozycyj­nych, trzymanie ręki na pulsie nastrojów społecznych, kontrola zbudowanej na kształt piramidy administracji, obserwa­cje wszelkich przejawów życia kultural­nego, zbieranie zagranicą informacji konfidencjonalnych) musiał prędzej czy później wymknąć się spod kontroli sa­mego mocodawcy.

W strukturze administracji, zbudowa­nej zresztą na doświadczeniach ancien regime'u i rewolucji, ważne miejsca otrzymali wprowadzeni po raz pierwszy prefekci z nominacji. W departamentach podlegała im kontrola całego życia pu­blicznego, nie wyłączając obserwacji na­strojów. Informacje gromadzili dla nich podprefekci w okręgach, a dla nich z ko­lei merowie w miastach i gminach. Za­chowanym radom departamentowym i okręgowym, wyłanianym jak dawniej w drodze wyborów opartych na jednoli­tym i równym prawie wyborczym (z re­guły tworzyli je właściciele ziemscy, oso­by lokujące dochody we własności nieruchomej, rentierzy, wielcy kupcy, znani prawnicy), wyznaczono charakter dekoratywny.

Widoczna sprawność administracji państwowej i samorządowej była rezul­tatem odpowiedniego przygotowania urzędników, udokumentowanego u kan­dydatów pomyślnym złożeniem egzami­nu państwowego. Nie mieli oni jednak możliwości wykazywania własnej inicja­tywy. Nie podważając formalnie równoś­ci wobec prawa i równego startu do urzędów i stanowisk, Napoleon, zwolen­nik społeczeństwa zhierarchizowanego, tworzył (przez różnego rodzaju przywileje, odznaczenia i ordery, w tym Legii Honorowej), związane z jego reżimem elity.

Trzeci trzon władzy — sądownictwo także nie było w pełni niezależne. Do sądów trzech instancji: okręgowego, apelacyjnego w departamentach i Centralnego Trybunału Kasacyjnego, sę­dziowie byli mianowani dożywotnio — do pierwszych dwóch instancji przez pierwszego konsula, do Trybunału przez Senat. Niezależnie od sędziów pierwszy konsul powoływał do składu sędziowskiego komisarza państwowego, prowa­dząc tym samym kontrolę niezawisłych sądów.

Trzeba jednak podkreślić umiejętność Napoleona narzucania swej woli przez wykorzystywanie obowiązującego pra­wa. Polityczny instynkt podpowiadał mu, że tylko w ten sposób można liczyć na stabilność władzy. Słowem, rządzonej przez siebie Francji chciał nadać kształt „państwa prawa" i tym właśnie podykto­wane było powołanie specjalnych komi­sji kodyfikacyjnych, mających opraco­wać logiczne, precyzyjnie sformułowane i na całym obszarze kraju obowiązujące prawo. W opinii kierowanych przez Jeana Jacques'a Cambaceresa, a instruowanych przez Napoleona zespołów, nowe prawo miało zerwać ze stosowanymi jeszcze na południu kraju prawem rzymskim, a na północy prawem germańskim i z wynika­jącymi stąd orzeczeniami parlamentów ancien regime'u, a przyjąć nowoczesne, wywodzące się z zasad 1789 r. kodeksy: cywilny, karny i handlowy.

NIEMIECKIE PRAWO LENNE

• Królowie (od 911) cesarze (od 962) - tron zawsze elekcyjny od 911 roku, sukcesorzy władzy frankijskiej, na niemieckim forum wewnętrznym słabi, bo nie udało im się zjednoczyć kraju. Aktywna polityka zagraniczna powodowała kurczenie się dóbr królewskich i różnych regaliów. Najwyższy sędzia i strażnik pokoju, wódz i pan lenny wywodzący swą władzę od Boga.

• Palatia - zabudowane instytucje potrzebne w przypadku przejazdu panującego. Brak stolicy.

• Rada Nadworna - ludzie cieszący się zaufaniem monarchy i znajomością spraw państwowych. Wyróżnieni przedrostkiem arcy.

• Kuria Królewska, Zjazd Nadworny - bezpośredni wasale króla. Zjazd zwoływał monarcha podając miejsce, czas i właściwy skład.

• Sejm Rzeszy - Powstał gdy w XIII wieku do obrad Zjazdu Nadwornego dołączyli przedstawiciele miast cesarskich. Załatwiał najważniejsze sprawy państwa, zwłaszcza wyprawę po koronę cesarską.

• Urzędnicy

• Burgrabia - zarządzał miastami i grodami. Pilnował interesów monarchy, kontrolował mieszczan.

• Palatyn - funkcjonował w palacjach i kontrolował okolicznych książąt.

• Wójt, land wójt - zarząd dóbr królewskich

• Konkordat Wormacki. XZXZXZXZZXXXXX

PAŃSTWO PUBLICZNOPRAWNE - KONFEDERACJA RZESZY NIEMIECKIEJ

• Cesarz - władza ograniczona poprzez nadania licznych przywilejów.

• Złota Bulla - przewidywała możliwość odpowiedzialności cesarza przed księciem palatynem. Zawiera przywileje dla książąt Rzeszy.

• Sejm Rzeszy - w skład wchodzili członkowie Rady Cesarskiej, książęta terytorialni, przedstawiciele miast cesarskich. Składał się z kolegiów książąt elektorów, książąt i panów oraz miast.

• Deputacja - stała komisja sejmowa działająca między sesjami.

• „Reforma” Maksymilian I w 1495 za zgodą sejmu próbował zebrać uprawnienia Rzeszy jako całości i powierzyć je do wykonywania tzw. Rządowi Rzeszy. Nie powiodła się.

• Kancelaria Rzeszy - przewodniczył jej teoretycznie abp moguncki, wobec jego nieobecności, wicekanclerz mianowany prze cesarza - XVIII w sprawy Rzeszy przejął austriacki kanclerz nadworny.

• Sąd Kameralny Rzeszy - powołany w 1495 w ramach reform Maksymiliana I dla rozpatrywania i rozstrzygania spraw sądowych w miejsce cesarza, trybunał dla całej Rzeszy. Spory między władcami terytorialnymi, poddanymi różnych książąt, skargi cywilne przeciwko władcom terytorialnym. Przy braku egzempcji (uprawnienia) apelowały do niego sądy terytorialne w sprawach odpowiednio wartościowych (min 400 talarów).

• Rada Nadworna Rzeszy - rozpatrywała sprawy karne, skargi przeciwko władcom terytorialnym.

NIEMCY w XIX i XX wieku.

Związek Reński 1806 - 1815

• Stanowisko przewodniczącego Związku powierzono arcybiskupowi Moguncji. Jedynym jego uprawnieniem było zwoływanie sejmu i przewodzenie obradom jego pierwszego kolegium.

• Sejm Związkowy był organizmem służącym podejmowaniu decyzji wiążących wszystkich członków konfederacji. Składał się z dwóch kolegiów. Do pierwszego wchodzili wszyscy noszący tytuł króla albo wielkiego księcia, a przewodniczył mu książę prymas; drugie kolegium składało się z pozostałych władców, którzy obradowali pod kierunkiem księcia Nassau. Sejm nie zebrał się ani razu. Zbyt dużo dążeń odśrodkowych.

• Protektor Związku - rzeczywiście działający organ Związku. Napoleon podejmował decyzje i narzucał je państwom skonfederowanym.

Zniesione zostało poddaństwo chłopów, zlikwidowano lub rozluźniono bariery stanowe, wprowadzając formalną równość wobec prawa, ograniczono uprawnienia szlachty i duchowieństwa, wprowadzono równość wszystkich wyznań. Ujednolicenie podziału administracyjnego i zarządu terytorialnego.

Związek Niemiecki 1815 - 1833

• Zgromadzenie Związkowe = Sejm Związkowy - zasiadali tu pełnomocnicy państw członkowskich zobowiązani do zajmowania stanowiska zgodnego z instrukcjami własnych rządów. Charakter stałego kongresu. Obradom przewodniczył przedstawiciel Austrii (jednak nie dało to jej jakichś szczególnych uprawnień). NA zebraniach plenarnych rozstrzygano tylko najważniejsze sprawy. W sprawach dotyczących związku decyzje musiały zapadać jednomyślnie, w innych sprawach większością 2/3.

• Rada Ściślejsza zajmowała się załatwianiem sporów bieżących - głosowano tu bezwzględną większością głosów. Przygotowywanie projektów uchwał dla Bundestagu. Mogła wraz ze Zgromadzeniem Plenarnym powołać głównodowodzącego sił zbrojnych.

Związek Celny 1833

• Zgromadzenie Narodowe, którego głównym zadaniem było uchwalenie konstytucji - konstytucja frankfurcka.

• Władza ustawodawcza należeć miała do dwuizbowego parlamentu. W izbie wyższej zasiadać mieli przedstawiciele państw członkowskich, izba niższa miała być właściwą reprezentacją narodową. W stosunku do uchwał parlamentu cesarzowi przysługiwało weto zawieszające.

• Władza wykonawcza w rękach powoływanego przez cesarza i odpowiedzialnego przed parlamentem rządu.

Ustrój państw skonfederowanych 1815 - 1866

1. Prusy:

• Władca z bardzo silną pozycją, sprawował władzę wykonawczą przy pomocy powołanych przez siebie ministrów, instytucja kontrasygnaty. Wyłączne prawo nominacji urzędników państwowych, prowadzenie polityki zagranicznej, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, inicjatywa ustawodawcza oraz prawo sankcji ustaw i rozwiązywania parlamentu.

• Władza ustawodawcza - dwuizbowy parlament

• Izba Panów - wyższa - miała charakter arystokratyczno - biurokratyczny. Liczyła 180 członków. Połowa miejsc przysługiwała z tytułu urodzenia lub nominacji królewskiej, pozostałe 90 miejsc z wyborów. Czynne i bierne prawo wyborcze przysługiwało płacącym najwyższe podatki.

• Izba Poselska - z powszechnych wyborów, czynne prawo wyborcze - wszyscy mężczyźni po 24 roku życia, posiadający stałe miejsce zamieszkania.

Obie izby posiadały pełnię władzy ustawodawczej, inicjatywę ustawodawczą, ratyfikowanie niektórych umów, prawo stanowienia budżetu, ograniczone jednak sankcją królewską. Konstytucja była konstytucją giętką.

• Władza sądowa sprawowana przez niezawisłe sądy, zorganizowane w trójinstancyjnym systemie.

2. Austria

• Jednolita, niepodzielna i dziedziczna monarchia, cesarz posiadał prawo absolutnego weta w stosunku do uchwał parlamentu, mógł rozwiązać obie izby. Władza wykonawcza należała do niego i powoływanego przez niego i przed nim odpowiedzialnego rządu.

• Władza ustawodawcza - dwuizbowy sejm - Izba Panów i Izba Posłów. Sejm nie miał prawa stanowienia budżetu ani wpływu na skład rządu.

3. Związek Północnoniemiecki 1866

Związek o strukturze federacji ze wspólną konstytucją.

• Władza wykonawcza należała do Prezydium Rady - przygotowanie projektów ustaw, zwoływanie i odwoływanie sejmu. Na czele Prezydium stał premier pruski.

• Władza ustawodawcza - parlament - Sejm Rzeszy, kadencja trwała 3 lata, musiał się zbierać raz do roku. Jego obrady były jawne. Poza stanowieniem ustaw zajmował się też ratyfikacją umów międzynarodowych. Immunitet poselski.

• Rada Związku - również kompetencje ustawodawcze, odbicie federacyjnej struktury. Członkowie Rady byli związani instrukcjami własnych rządów. Praktycznie pełniła funkcję drugiej izby ustawodawczej.

• Władza sądowa - Wyższy Sąd Apelacyjny - podlegały mu sprawy dotyczące bezpośrednio Związku, jego konstytucji oraz naruszenia praw urzędników i organów federacji. Sąd pierwszej i ostatniej instancji.

4. II Rzesza

• Król pruski został ogłoszony cesarzem zjednoczonych Niemiec, reprezentował Rzeszę na zewnątrz. Zawierał umowy międzynarodowe, zwierzchnik sił zbrojnych, naczelny wódz w czasie wojny, mianował kanclerza i wszystkich urzędników federacji, nieodpowiedzialny - kontrasygnata.

Kompetencje Rzeszy: polityka zagraniczna i wojsko, cła i sprawy monetarne, transport lądowy i wodny, poczta i telegraf, prawo cywilne, karne i handlowe oraz podatki na cele wspólne.

• Sejm Rzeszy - 3 letnia kadencja, 4 przymiotnikowe wybory, prawa wyborcze dla mężczyzn po 25 roku życia, kompetencje: wypowiadanie wojny, ustalanie budżetu i ratyfikacja umów międzynarodowych.

• Rada Związku - pełnomocnicy wszystkich krajów członkowskich. Całkowicie odrębny organ. Kompetencje ustawodawcze równe kompetencjom Sejmu Rzeszy. Rozstrzygała spory konstytucyjne między członkami federacji, wraz z cesarzem mogła rozwiązać sejm, w oparciu o ustawy mogła wydawać zarządzenia wykonawcze.

• Kanclerz Rzeszy - w imieniu cesarza sprawował najwyższą władzę wykonawczą, jedyny organ ministerialny Rzeszy - bowiem nie było rządu. Z czasem dokoptował sobie 12 urzędników odpowiedzialnych przed nim, pracowali na zasadzie ministrów. Kanclerz najczęściej był premierem pruskiego rządu.

• Sąd Rzeszy - zajmował się wszystkimi sprawami, stał się najwyższą instancją rewizyjną od sądów krajowych. Zajmował się wykładnią prawa federacyjnego.

5. Austria - 1867 - Austro-Węgry

• Na czele państwa stał cesarz, nieodpowiedzialny, powoływał rząd.

• Władza wykonawcza należała do rządu pod kierownictwem prezesa. Ministrowie odpowiedzialni prawnie. W wypadku naruszenia prawa sądzeni przez Trybunał Stanu.

• Władza ustawodawcza - Rada Państwa - dwuizbowa, wyższa - Izba Panów, niższa - Izba Posłów.

Republika Weimarska

Niemcy tracą Alzację i Lotaryngię oraz ziemie na wschodzie. Obalenie ustroju monarchistycznego i wprowadzenie republiki parlamentarnej opartej na zasadach demokratycznych. Konstytucja w 1919 r. rozbudowano tu opcję głosowania ludowego (referendum). Szeroki wachlarz praw wolnościowych oraz liczne prawa socjalne. Federacyjna struktura państwa. W skład federacji wchodziło 21 republik niemieckich. Sprawy krajowe - władze krajowe członków.

Kompetencje Rzeszy - stosunki z zagranicą, spory obywatelskie, emigracja i imigracja, siły zbrojne, system monetarny, cła, poczta, telekomunikacja i budżet federacji.

Władze krajowe - materialne i procesowe prawo karne oraz cywilne, prawo prasowe, ustawodawstwo dotyczące stowarzyszeń i zgromadzeń, związków zawodowych, przemysłu, dróg wodnych i lądowych oraz żeglugi morskiej i rybołówstwa.

Prawo Rzeszy prawem nadrzędnym. Spory rozstrzygał Najwyższy Trybunał Rzeszy Niemieckiej. Ustrój Republiki Weimarskiej oparty został na zasadzie suwerenności ludu, trójpodziału władzy oraz podmiotowości jednostki. Pięcioprzymiotnikowe prawo wyborcze, także dla kobiet, niski cenzus majątkowy, instytucja referendum. Konstytucja sztywna. Na czele państwa stał prezydent wybierany na 7 lat. Sejm Rzeszy mógł go pociągnąć do odpowiedzialności prawnej.

• Prezydent - reprezentacja państwa na zewnątrz, zawieranie umów międzynarodowych, mianowanie i odwoływanie kanclerza i ministrów oraz zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi. Instytucja kontrasygnaty. Można go było usunąć większością 2/3 głosów albo poprzez referendum.

• Władza wykonawcza - rząd z kanclerzem. Rządowi przysługiwała inicjatywa ustawodawcza. Kanclerz decydowała o polityce Rzeszy. Sejm Rzeszy mógł postawić ich w stan oskarżenia, sądził Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy. Odpowiedzialność polityczna członków rządu.

• Sejm Rzeszy - pełnia władzy ustawodawczej, wybierany na 4 lata w 5 przymiotnikowych wyborach. Prezydent mógł go rozwiązać. Jeden kraj mógł maksymalnie posiadać 40% mandatów.

• Rada Rzeszy - 1 delegat na 1.000.000 obywateli, minimum 1 członek, maksymalnie 2/5 ogółu. Ograniczone kompetencje ustawodawcze. Weto zawieszające wobec ustaw Sejmu (2/3 posłów mogły je odrzucić) Prawo nadzoru nad administracją Rzeszy.

• Sądy: Sąd Rzeszy, Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy, Sąd Administracyjny Rzeszy.

1925 r. Hindenburg zostaje prezydentem.

III Rzesza

30.I.1933 - Hitler kanclerzem Rzeszy. Powołuje rząd koalicyjny (NSDAP - Frick i Goering), von Papen - wicekanclerzem. 1.II. Hindenburg rozwiązuje Sejm Rzeszy, nowe wybory, szereg zarządzeń godzących w KPD. 28/29 II - Reichstag płonie. Ustawa o pełnomocnictwach dla rządu. NSDAP jedyną partią. 1.VIII.1934 - Führer und Reichskanzler - Hitler.

Likwidacja odrębnych parlamentów federacyjnych, wszędzie władzę przejmują ludzie NSDAP. Urząd Namiestnika Rzeszy. 1934 - likwidacja federacyjnej struktury państwa. Zniesienie Rady Rzeszy. Sejm Rzeszy - marionetka w rękach NSDAP. Od tej pory obowiązywała przysięga na wierność Führerowi. Idee wyższości rasowej. Kościół katolicki był postrzegany jako zagrożenie dla Rzeszy, protestanci w nieco mniejszym stopniu. Pangermanizm.

RUŚ WCZESNOFEUDALNA I ROZDROBNIONA IX - XV w

• Władza monarsza - dwupiętrowa struktura, wielki i najstarszy wiekiem książę w Kijowie oraz książęta juniorzy poszczególnych dzielnic. W XIII wieku chan tatarski zaczął wyróżniać jednego z książąt tytułem wielkoksiążęcym i uważać za reprezentanta całej Rusi. Władza monarsza była dziedziczna w systemie patrymonialnym. Do X wieku dominowało jednowładztwo. Władza wielkiego księcia kijowskiego była bardzo silna. W prowincjach miał swoich namiestników, był najwyższym wodzem, posiadał silną drużynę, kierował polityką zagraniczną, obsadzał urzędy i stanowił przepisy prawne. Po 1054 roku - seniorat, duża liczba księstw (70) komplikowała rządy centralne. Po upadku Bizancjum znaczenie Moskwy rośnie.

• Urzędy. Wiece - pochodziły z okresu rodowo-plemiennego, z czasem przestały się liczyć, w Nowogrodzie i Pskowie decydowały o wyborze księcia. Władza ustawodawcza, wykonawcza i sądowa, zawieranie pokoju i wypowiadanie wojny. Zjazdy feudalne. Rada przyboczna (duma bojarska) - skład zależał od panującego. Bojarzy pomagali w rządzeniu, mieli głos doradczy. Wraz z rozdrobnieniem feudalnym pojawiły się zjazdy książąt - zwoływane dla podjęcia bardzo ważnych decyzji.

• Kijowski zarząd centralny - dworem zarządzał dworecki, wojskiem - wojewoda, kanclerz, miecznicy, cześnicy i koniuszowie.

• Zarząd terenowy skupiał się na grodach książęcych, często rozwijających się w miasta. Na ich czele stali posadnicy, w okręgach władzę sprawowali wołostiele, grzywny zbierali wirnicy, opłaty celne przy brodach - mostnicy.

• Sądownictwo - w ręku księcia i jego aparatu pomocniczego. Książę sądził bojarów, resztę ludności - jego urzędnicy. Sądownictwo kościelne zajmowało się też ludźmi związanymi z kościołem i podlegającymi jego opiece.

• Stosunki z kościołem opierały się na opiece państwa nad cerkwią. Współpraca układała się pomyślnie.

PAŃSTWO PUBLICZNOPRAWNE - OKRES MONARCHI STANOWEJ I ABSOLUTNEJ

• Wielki Książę - car. Władza monarsza zawsze bardzo silna, prowadzenie polityki zagranicznej i rządzenie krajem. Tępił bojarów. Mianowani urzędnicy mogli być usuwani przez niego.

• Duma Bojaska - pełni rolę rady monarszej, za Iwana IV około 30 członków. Zajmowała się wszystkim, co przedkładał monarcha. Składała się z bojarów dumnych oraz diaków (urzędnik centralny)

• Sobór Ziemski - okresowo występujący organ centralny, w składzie przedstawiciele wszystkich stanów oraz nominaci carscy. Zwoływał je car, w okresie bezcarewia - duma bojarska lub patriarcha, uchwały nie wiązały cara, co sprowadzało sobór do roli doradczej. Wybierały carów, podejmowały ważne ustawy, decydowały o wojnie i pokoju, uchwalały nowe podatki.

• Puti - okręgi państwa na czele z bojarami putnymi.

• Powiat (ujazd, guba, ziemia) - podstawowa jednostka zarządu terytorialnego

• Wojewoda - zarządzał okręgiem, pierwszy zajmował się zadaniami sądowymi, drugi zarządzające.

• Rasprawnaja Pałata - wykonywała władzę sądową dla sprawców najcięższych przestępstw. Wywodziła się z Dumy Bojarskiej

• Prikazy - wymierzały sprawiedliwość, podlegała im szlachta według rodzajów popełnionych czynów.

ROSJA XIX i XX w

Reformy ustrojowe Piotra I i Katarzyny II w Rosji.

• Car - Imperator Wszechrosji - bardzo silna władza.

• Zlikwidowano Dumę bojarską i prikazy.

• Senat Rządzący - 1711 - Piotr I. Organ doradczy o charakterze rządowym złożony z przewodniczących kolegiów ministerialnych. Zdolny, w razie nieobecności monarchy, do zastąpieniu go w rządzeniu państwem. Pierwotnie 9 osób, kompetencje ulegały ciągłemu ograniczeniu, Katarzyna II podzieliła Senat na 6 departamentów i rozbudowała jego znaczenie jako sądu najwyższego.

• Kolegia - organy złożone z ludzi kompetentnych i stojących na czele resortów. Miały własnego prezesa i kancelarię.

• Prokuratura - organizacja hierarchiczna, podlegała tylko carowi, szerokie uprawnienia nadzoru, kontroli, a nawet możliwość zmiany podejmowanych przez odpowiednie władze decyzji.

• Gubernia, na czele gubernator

• Prowincja - wojewoda

• Dystrykt - komisarz ziemski

1775 - Reforma Katarzyny II.

• Generał Gubernia - generał gubernator

• Gubernia - gubernator

• Powiat - isprawnik

• Samorząd Szlachecki - od 1785, w guberniach i powiatach wybierały marszałków szlachty i isprawników.

• Duma Powszechna - rada miejska

• Duma 6 Radnych - Zarząd miasta. Obydwie podlegały prezydentowi miasta.

• Zasada Stanowości - osobne sądy dla szlachty, duchowieństwa i mieszczan.

• Święty Synod - specjalne kolegium pod przewodnictwem oberprokuratora do prowadzenia spraw kościelnych.

Reformy Aleksandra I

• Rada Państwa - 1810 - powołana jako komisja legislacyjna, ściśle doradcza, opiniująca projekty ustaw cesarskich. 90 członków na podstawie nominacji monarszej. Dzieliła się na departamenty. Departament V - w czasach między powstaniami zajmował się sprawami polskimi. Sprawy biurowe prowadziła kancelaria na czele z sekretarzem stanu.

• Ministrowie - 1802 - cesarz powołuje szefów poszczególnych resortów, funkcjonują departamenty, liczba oscylująca około 10.

• Komitet Ministrów - organ szerszy od Zespołu Ministrów. Dodatkowo obejmował szefów departamentów Rady Państwa. Przewodniczył mu cesarz. Rola organu ściśle doradcza.

• Senat - reorganizacja nie naruszała istoty organu, nadzór nad ministerstwami i uprawnienia Trybunału Administracyjnego. Ogłaszał ustawy. Nie zbierał się in pleno. Departamenty funkcjonowały w odległych miejscowościach (Moskwa, Petersburg, Warszawa)

• Kancelaria Cesarska - wydziały, które zajmowały się sprawami prawa, policji, ścigania przestępstw politycznych itp. Rolą osobistej kancelarii cara pełnił tylko Wydział I.

• Oświata i szkolnictwo - 4 typy szkół: parafialne we wsiach i miastach, powiatowe, gubernialne (gimnazja) i uniwersytety. Państwo podzielono na 6 okręgów szkolnych poddanych kuratorom niezależnym od gubernatorów.

Reformy Aleksandra II

• Reforma włościańska - przyznawała włościanom i służbie dworskiej status wolnych obywateli, chłopów zwolniono z pańszczyzny i uwłaszczono za odszkodowaniem. Włościan poddano powszechnemu sądownictwu, powołano gminy wiejskie ze zgromadzeniami gminnymi.

• Odszkodowania - obowiązek zapłaty za dawniej pańskie grunty oraz normalizacja gospodarstw. 20% otrzymanej ziemi. Otrzymany w ten sposób kredyt wraz z procentami chłopi spłacali przez przeszło pół wieku.

• Normalizacja gospodarstw prowadzona w oparciu o kryteria glebowe, klimatyczne i liczebność rodziny chłopskiej. Dodawano lub odbierano ziemię.

• Obszcziny - wspólnoty włościan tworzone dla spraw gospodarczych

• Miry - zgromadzenie chłopskie gminne.

• Wołosti - gminy wiejskie dla zarządzania sprawami publicznymi przez wybranych do tego ludzi.

Reformy Mikołaja II

• Manifest - 1905 - zapowiada nadanie praw obywatelskich, rozszerzenie praw wyborczych i zwołanie Dumy Państwowej o stanowczych uprawnieniach w zakresie ustawodawstwa.

• Konstytucja mikołajowska - 1917 - umożliwiła działanie stronnictw i partii zgodnie z normami zawartymi w ordynacji.

• Cesarz - władza samodzierżawna, ograniczona jednak współdziałaniem izb w procesie ustawodawczym. Zachował inicjatywę i sankcję ustawodawczą, w okresach między sesyjnych mógł wydawać rozporządzenia z mocą uchwały podlegające zatwierdzeniu izb w okresie 2 miesięcy od otwarcia kolejnej sesji. Brak odpowiedzialności cesarza.

• Rada Ministrów - przewodnictwo premiera, którego wyznaczał cesarz. Był odpowiedzialny prawnie, politycznie i solidarnie przed nieodpowiedzialnym władcą.

• Parlament - dwuizbowy:

• Duma Państwowa - wybierana w wyborach ograniczonych cenzusem majątkowym, skomplikowany system kurialny, preferował bogatą szlachtę, Rosjan i prawosławnych.

• Rada Państwa - Izba Wyższa - członków powoływał cesarz, w połowie różne kolegia. Wyróżniała się dużym konserwatyzmem.

Republika

• Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej - organ zastępujący głowę państwa. Stworzył rząd.

• Rząd Tymczasowy - 1917 - Deklaracja Praw Obywatelskich - credo polityczne i program działania. Wprowadza amnestię, wolność słowa, druku, stowarzyszeń, zebrań i strajków, likwidacja różnic stanowych, religijnych i narodowych. Byłą to pozytywna ale i lekkomyślna działalność, gdyż nie przerwała uczestnictwa w wojnie.

• Centralne Komitety Wykonawcze - pełniły funkcję Rządu Rad.

• Tezy Kwietniowe - 1917 - nacjonalizacja ziemi, przemysłu i banków dla chłopów i robotników, samostanowienia dla uciskanych przez Rosję narodów. Pokoju bez aneksji dla znękanych wojną żołnierzy. Całej władzy dla ludu zorganizowanego w rady. Cała władza w ręce rad.

• Zamach stanu - strzał z krążownika Aurora. Godzina 2.00 7.XII.1917 - zdobycie Pałacu Zimowego, aresztowanie rządu. Bolszewicy opanowują stolicę. II Zjazd Rad podjął uchwałę o przejęciu władzy i przekazaniu jej radom, uchwala dekret o pokoju zobowiązując rząd do zwrócenia się do stron wojujących o jego natychmiastowe wykonanie. Dekret o ziemi - oddanie ziemi chłopom.

• Rada Komisarzy Ludowych - Lenin, pierwszy rząd.

• Deklaracja Praw Narodów Rosji - 1917 - wydana przez RKL. Utworzenie Wszechrosyjskiej Komisji do Walki Zbrojnej z Sabotażem i Kontrrewolucją. Utworzenie robotniczo-chłopskiej Armii Czerwonej. Akt powstania Związku Socjalistycznych Republik Rad.

• Deklaracja Praw Ludu Pracującego i Wyzyskiwanego - 1918 - zdławienie kapitalistycznych wyzyskiwaczy w kraju i na świecie, budownictwo komunizmu w Rosji, zniesienie własności prywatnej ziemi, kontrola robotnicza nad wyzyskiwaczami wprowadziła obowiązek pracy i uzbrojenia ludu ku pożytkowi rewolucji. Pochwała niepodległości Finlandii. Podkreślenie szkodliwości opozycji przez wskazanie, że nie ma dla niej miejsca w socjalistycznym kraju.

WCZESNOFEUDALNA I ROZDROBNIONA

• Książę - wodzowska geneza, dwustopniowa struktura, w okresie podboju pozostawiał lokalnych wodzów, gdy uznawali jego zwierzchność. Mając kilku synów ustalał dzielnice. Egzekwował obowiązki ludności w zakresie obrony i wojskowości. Prawo oporu możnych, wygnanie z tronu władcy nie przestrzegającego praw lub naruszającego przyjęte zobowiązania. Władza sądowa, źródło wszelkiej sprawiedliwości.

• Rada Książęca (Królewska) - skład nieustalony, złożona z dostojników centralnych i nadwornych oraz zaproszonych możnych. Mogła mieć większe lub mniejsze znaczenie.

• Wiec - grupował ogół wolnych. Zwoływał i im przewodniczył książę. Skład urzędnicy nadworni, centralni, terenowi. Obejmowały cały kraj.

1138 - wiece międzydzielnicowe i dzielnicowe. Pierwsze zajmowały się sprawami zainteresowanych dzielnic, drugie tylko sprawami własnego księstwa.

• Komes - urzędnik terenowy.

Komes pałacowy, wojewoda - pierwszy urzędnik zastępujący księcia, maiła najważniejsze sprawy, łącznie z dowództwem wojskowym.

• Kanclerz - XI wiek.

• Skarbnik

• Mincerze - XII/XIII wiek. Zajmowali się biciem monet potrzebnych dla rozwijającego się obrotu handlowego.

• Prowincja - jednostka podziału terytorialnego z namiestnikiem na czele (Wielkopolska, Małopolska, Śląsk)

• Kasztelan - zarządzał kasztelanią - okręgiem opartym na grodach. Zarząd terytorialny, dowództwo wojskowe.

• Wojski - sprawy wojskowe, zaopatrzenie.

• Sędzia grodowy, targowy - sądownictwo.

• Włodarze - sprawy gospodarskie w dobrach książęcych.

• Samorząd miejski - urzędnik pański - wójt dziedziczny, później w XIII wieku rozwinął się samorząd miejski sprawowany przez radę z burmistrzem na czele.

PAŃSTWO PUBLICZNOPRAWNE - OKRES MONARCHII PUBLICZNOPRAWNEJ

• Król stał na czele państwa. Poważne pęknięcia w systemie sukcesji. Sukcesja patrymonialna ustąpiła dziedziczności w systemie primogenitury w linii męskiej. Źródło wszelkiej sprawiedliwości, najwyższy sędzia, mógł wywołać każdą sprawę, były też sprawy, w których był najwyższym sędzią - o zdradę stanu. Sądził na dworze. Zwoływanie sejmu, przewodnictwo w senacie.

• Pacta conventa - zobowiązania własne kandydata, w razie wyboru na króla. Charakter publicznoprawny.

• Artykuły henrykowskie - zawierały stałe zasady prawno-ustrojowe RP, które zmieniać się nie mogły. Ograniczały one monarchę, poddawały go prawu i musiały być pod przysięga akceptowane.

• Zakaz używania tytułu dziedzicznego władcy Polski

• Uznanie przywilejów szlacheckich, liberum veto i wolnej elekcji

• Zakaz wydawania nowych praw bez zgody sejmu

• Rada królewska - składała się z dygnitarzy nadwornych i centralnych oraz przyjezdnych.

• Sejm - 3 stany sejmujące: król, senat, izba poselska. Decyzje na podstawie zgody wszystkich trzech stanów. Uchwały nazywano konstytucjami. Kompetencje sejmu - wszechwładzy i bezwładu, ustawodawstwo, cała polityka wewnętrzna i zewnętrzna, uchwalał nowe podatki, opłaty, cła, monopole oraz nadzorował ich repartycję, zbieranie i wydatkowanie. Nadawał szlachectwo, udzielał indygenatów. Uprawnienia z zakresu wymiaru sprawiedliwości.

• Zwyczajne - zwoływane co 2 lata na 6 tygodni

• Nadzwyczajne - w miarę potrzeby

• Konwokacyjny, elekcyjny, koronacyjny - w przypadku bezkrólewia.

• Senat - wywodził się z rady królewskiej, obradował pod przewodnictwem monarchy lub kanclerza nad sprawami, które mu przedkładano. Podejmował decyzje na podstawie zasady większości głosów.

• Vota senatorskie - pytania senatorów o zdanie w określonej kolejności. Po czym formułowano konkluzję, idąc za głosem większości.

• Izba Poselska - składała się z posłów wybieranych przez sejmiki ziemskie. Zaopatrywanych w instrukcje zasadniczo wiążące. Decyzje zapadały jednomyślnie.

• Liberum veto - od 1582 do 1762 tylko 60% sejmów zakończyło się pomyślnie.

• Przywileje szlacheckie:

• W Cieni - 1228 - Władysław Laskonogi przyrzekł rządzić za Radą Stanów i nie nakładać niesłusznych podatków.

• Lutomyśł - 1291 - Wacław II gwarantował urzędy w Polsce dla Polaków.

• Buda - 1355 - Ludwik Węgierski przyrzekł, że nie będzie nakładał nowych podatków i zrezygnuje z egzekwowania stanu z dóbr szlacheckich.

• W Koszycach - 1374 - Ludwik Węgierski zwolnił szlachtę od podatków z wyjątkiem 2 gr z łanu chłopskiego. Ograniczył obowiązki szlachty w zakresie budowy i utrzymywania zamków królewskich. Obiecał obsadzać urzędy ziemskie spośród szlachty danej ziemi. Starostwa dla Polaków.

• Czerwińsk - 1422 - Władysław Jagiełło - zakazał konfiskaty dóbr szlacheckich bez wyroku sądowego.

• Jedlnia i Kraków - 1430 - 1433 - Władysław Jagiełło - nietykalność osobista szlachcica

• Statuty Nieszawskie, Cerekwica - 1454 - Kazimierz Jagiellończyk - zrzekł się wydawania nowych praw i podatków bez zgody sejmików ziemskich.

• Nihil Novi - 1505 - Aleksander I - król nie może wydawać żadnych nowych praw bez zgody sejmu.

• Senator rezydent - 1607 - przebywali przy królu w czasie międzysejmowym. ¼ składu przez pół roku. Liczba od 16 do 24. Naznaczał ich król na 2 lata spośród senatorów według sposobu zasiadania w Senacie.

• Konfederacja - imienny związek osób stawiających sobie do realizacji określone cele. Instytucja, załatwiająca sprawy, których nie udało się załatwić normalną drogą.

• Generalność - złożona z marszałka i konsyliarzy. Organ wykonawczy.

• Walna Rada - uchwały i naczelne kierownictwo.

• Regimentarze - dowodzili siłą zbrojną konfederacji.

• Kanclerz, podkanclerzy - kancelaria królewska

• Podskarbi koronny, nadworny - zarządzał skarbem, rachunkowość.

• Marszałek Wielki Koronny, nadworny - zarządzał dworem króle, był mistrzem ceremonii, określał ceny zakupu towarów dla dworu i wykonywał sądownictwo marszałkowskie w sprawach karnych w miejscu pobytu króla.

Wchodzili w skład Senatu z wyjątkiem podskarbiego nadwornego.

• Hetman - Wielki Koronny, Litewski, dwaj polni - dowodził stałym wojskiem zaciężnym.

• Sejmiki - po statutach nieszawskich zyskały znaczne kompetencje, zgoda na podatki, pospolite ruszenie, gromadziły ogół szlachty z ziemi czy województwa, były zwoływane przez króla. Obradowały w Wielkopolsce pod przewodnictwem starosty, Małopolsce - wojewody lub marszałka sejmiku, którego wybierały. Decyzje podejmowano jednomyślnie, w niektórych wypadkach głosowano:

• Przedsejmowe - wysłuchanie legacji królewskiej, wybór posła na sejm, ułożenie instrukcji poselskich.

• Relacyjne - wysłuchanie relacji posła z obrad sejmu, decyzje w sprawie wykonanie uchwał sejmu.

• Elekcyjne - wyznaczenie 4 kandydatów na wakujący urząd sędziowski ziemski, z których król mianował jednego.

• Deputackie - coroczny wybór jednego deputata do Trybunału Koronnego.

• Kapturowe - organizowane jako konfederacje na czas bezkrólewia dla zarządu i sprawowania sprawiedliwości w tym okresie.

• Gospodarcze - uchwalenie tzw. laudów w sprawach ziemi, podatków dla swojego okręgu, repartycja i pobór podatków, wydatkowanie sum ze skarbu wojewódzkiego, wybór komisarzy do Trybunału Konstytucyjnego.

• Urzędy dygnitarskie - nominacja potrzebowała uprzedniego konsultowania się króla z panami ziemi. Wojewoda, kasztelan, podkomorzy, sędzia ziemski

• Oficja - stanowiska: chorąży, wojski, podsędek, pisarz ziemski + honorowe: łowczy, cześnik, stolnik itp.

• Samorząd miejski - na podstawie przywilejów dla miast i prawa miejskiego, sprawowali go wójtowie, rady i zarządy miejskie z burmistrzami na czele.

• Samorząd sądownictwa na wsi - ograniczony: sołtysi. Własny aparat sądowo -administracyjny.

• Starosta - urzędnik terytorialny króla. Ramię królewskie. Mianowany i odwoływany prze króla, zwoływał na rozkaz króla pospolite ruszenie i nim dowodził. Zwierzchnik burgrabiów. Zarządzał królewszczyznami, nadzorował obrót ziemią, mianował i zatwierdzał wójtów w miastach, sądził szlachtę osiadłą, gdy popełniona została jedna ze zbrodni przewidzianych w 4 artykułach grodzkich. Nie mógł tylko wydawać przywilejów.

• Burgrabia - zarządzał zamkiem

• Justycjariusz - w Małopolsce powierzono mu sądownictwo.

• Wielkorządca - w Małopolsce zarządzał królewszczyznami.

• Zasada stanowości

• Sądy ziemskie - wywodziły się od sądów nadwornych dzielnicowych książąt. Zasięg terytorialny dawnego województwa i ziemi. Zjazdy nosiły nazwę roczków.

Wielkopolska - skład urzędniczy: starosta, podsędek, wojewoda, podkomorzy, chorąży, pisarz i woźny sądowy.

Małopolska: sędzia, podsędek, 4-6 asesorów, pisarz i woźny sądowy.

• Sądy grodzkie - sądziły sprawy szlachty osiadłej i nieosiadłej, ale tylko z zakresu 4 artykułów grodzkich: podpalenie, najazd na dom szlachecki, rozbój na drodze publicznej, gwałt. Sprawny i niezależny od sejmiku sąd, na czele z sędzią grodzkim.

• Sądy podkomorskie - przede wszystkim w sprawach granicznych dóbr szlacheckich, sprawowane w miejscu, gdzie wydzielano granicę. Przewodniczył podkomorzy.

• Sąd wiecowy - jeden na województwo lub ziemię, 3 razy w roku wymierzał sprawiedliwość na tzw. rokach wielkich. Jego wyższość opierała się na wadze spraw, które rozpatrywał. Proces prowadzili sędziowie ziemscy, uczestniczył podsędek, pisarz ziemski, chorąży.

Wielkopolska - starosta, asesorami byli wojewoda i kasztelanowie.

Małopolska - wojewoda

• Sądy marszałkowskie - sądził zawsze w rezydencji króla, najbliższej okolicy. Obliczony na utrzymanie porządku, spokoju i bezpieczeństwa w otoczeniu monarchy

• Sąd konfederacki - wyłączający normalne sądownictwo z terenu objętego konfederacją.

• Trybunał Koronny - 1578 - Stefan Batory - wiosną i latem dla Małopolski w Lublinie, jesienią i zimą w Wielkopolsce - Piotrków Trybunalski. Skład - deputaci wybierani corocznie przez sejmiki deputackie, liczba 27 szlachty i 6 duchownych. Na czele marszałek, duchownych - prezydent. Rozpatrywał apelacje do sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich. Wyroki zapadały jednomyślnie. Dopiero 3 głosowanie było większościowe.

• Sąd sejmowy - przewodniczył król, asesorami byli senatorowie wzmocnieni deputatami wybieranymi przez izbę poselską. Działa w czasie sesji sejmu. Zbrodnie typu: obraza majestatu, zdrada stanu, sprawy o nadużycia skarbowe, gwałty na sejmach, sejmikach, rozbicie trybunału, czyny szlachcica zagrożone karą śmierci, konfiskaty dóbr, wygnania, sprawy cywilne skarbu państwa. Mógł również darować bądź łagodzić karę, kasować wyroki prawomocne z przyczyn formalnych.

• Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego Na Zamku Krakowskim - sąd lenny dla wójtów albo sołtysów z prawem do wydawania pouczeń. Instancja wyższa - Sąd Sześciu Miast.

• Asesoria koronna - ostateczna instancja apelacyjna dla miast królewskich.

• Referendaria Koronna - ostateczny sąd dla chłopów z królewszczyzn.

REFORMY OŚWIECENIA W POLSCE lata 1764-1795

• Dwa podstawowe nurty: patriotyczno postępowy i konserwatywny.

• Król - Stanisław August Poniatowski - monarchia elekcyjna in viritim, ogólnie mało popularny, opozycja szlachecka, ograniczony przez prawa, wybrany tylko dzięki poparciu carycy Katarzyny.

• Prawa kardynalne - 1768 - podobne do artykułów henrykowskich lecz konserwatywnie rozszerzone i gwarantowane przez Rosję, później w ogóle przez mocarstwa rozbiorowe.

• Konstytucja 3 Maja - wprowadziła w Polsce monarchię konstytucyjną, zniosła unię z Litwą, równe prawa obywatelskie dla mieszkańców obu państw, dziedziczny król na czele państwa, szef rządu, monarcha nieodpowiedzialny, zwoływał sejm, który jednak mógł się zwołać sam na mocy prawa, król powoływał ministrów na sesji sejmowej. Powołuje straż praw pod dożywotnim przewodnictwem króla. Król zachował inicjatywę ustawodawczą, stracił sankcjonowanie ustaw, instytucja kontrasygnaty.

• Sejm - najważniejszy suwerenny organ państwa.

• Materiae status - materia podstawowa ustroju. Sejm Czteroletni wyegzekwował używanie liberum veto tylko do jej zakresu.

• Izba Poselska - przewodnictwo marszałka na obradach plenarnych i szczegółowych deputacjach. Decyzje zapadały w izbie wyłącznie większością głosów: zwykłą, kwalifikowaną, bezwzględną. Liczba posłów - 204, 24 plenipotentów miast.

• Senat - składał się ze 132 członków dożywotnich, władza ograniczona. Brak inicjatywy ustawodawczej, jedynie weto zawieszające w sprawach politycznych, cywilnych i karnych. A co 25 lat był Radą Starszych do ewentualnych zmian konstytucji. Przewodniczył król.

• Komisje Skarbu - zajmowały się dochodami i wydatkami państwa, zbierały się co kwartał na miesięczną sesję. Budżet, wydatki, fundusze na edukację - dyskutowała nad możliwością pieniądza papierowego. Usprawnienie komunikacji, rozwój dróg, przemysłu, handlu, wykonywała sądownictwo w sprawach skarbowych.

• Komisje Wojska - kierowane przez hetmanów, troszczyły się o armię, jej organizację i właściwe zaopatrzenie. Zlikwidowane w 1776 roku.

• Komisja Edukacji Narodowej - 1773 - komisja dla oświaty. Pierwsze kolegialne ministerstwo w skali światowej, wspólne dla Korony i Litwy. Podlegała królowi. Sama mogła powoływać swój skład.

• Komisja Rządowa Policji - 1789 - sprawy departamentu policji, nadzór nad miastami królewskimi.

• Komisja Mennicza

• Komisja Szpitalna

• Rada Nieustająca - powoływana przez sejm w składzie 36 członków (18 senatorów 18 posłów)na okres dwóch lat. Utworzona pod naciskiem zaborców. Przewodniczył król z głosem przeważającym. Jednego posła wybierano marszałkiem. Co dwa lata wybierano 24 członków rady. Działała in pleno oraz w pięciu departamentach resortowych: Interesów Cudzoziemskich, Policji, czyli Dobrego Porządku, Wojska, Skarbu i Sprawiedliwości.

• Straż Praw - rząd powołany przez Konstytucję 3 Maja. Najwyższa władza wykonawcza Decyzje wydawała w imieniu króla. Solidarna odpowiedzialność rządu. Skład: król przewodniczył, prymas, jako pierwszy z biskupów i szef KEN i pięciu ministrów: jeden z marszałków, minister policji (spraw miast królewskich), 2 kanclerzy (minister pieczęci - sprawy wewnętrzne, zarząd kraju; minister spraw zagranicznych), jeden z hetmanów jako minister wojny, podskarbi jako minister skarbu. Bez prawa głosu -marszałek sejmu, następca tronu.

• Kolegialne ministerstwa - podlegały Straży Praw.

• Komisje Wielkie zw. Rządowymi - Organy wykonawcze Straży Praw. Rządziły bezpośrednio resortami. Wspólne dla Korony i Litwy.

• Naczelnik - najwyższy dowódca sił zbrojnych.

• Rada Najwyższa Narodowa - powołana i przewodniczona przez Tadeusza Kościuszkę. 8 członków i 32 zastępców. Sprawy wojskowe, cywilne, rządowe, ustawodawcze.

• 8 wydziałów: porządku, bezpieczeństwa, sprawiedliwości, skarbu, żywności, potrzeb wojskowych, interesów zagranicznych i instrukcji narodowej.

• Uniwersał połaniecki V.1794 - podział kraju na dozory z dozorcami dla opieki nad chłopami. Uwłaszczenie dla chłopów biorących udział w powstaniu.

• Komisja Dobrego Porządku - 1765 - dla miast, wydała szereg przepisów.

• Komisje Porządkowe Cywilno Wojskowe - 1789 - sprawy zarządu ziemi i województw, powoływane na sejmikach w składzie 15 komisarzy szlacheckich.

• Sądownictwo: Przyjęto zasadę powszechnej podległości sądowej oraz sądownictwu komisji rządowych. Zasada stałego funkcjonowania sądów.

• Stanowe - oddzielne dla każdego stanu. Wyłączność języka polskiego. Skonstruowana na zasadzie kolegialności. W trybunale zastosowano tajne głosowanie nad sentencją wyroku

• Sejmowy - kompetentny w zakresie egzekwowania odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów i ścigania zbrodni stanu. Przewodnictwo króla, 12 senatorów i 24 posłów.

• Ziemiańskie i trybunały - sądy dla szlachty. 10 sędziów wybieranych przez sejmiki deputackie.

• Kościelne - dla kleru.

• Burmistrza (magistratu) - burmistrz plus 4 ławników (najniższa instancja miejska)

Wydziałowy Sąd Apelacyjny (II instancja)

Asesoria Koronna (najwyższa instancja)

• Komisji Porządkowych Cywilno Wojskowych - dla chłopów (po likwidacji sądownictwa starostów)

Referendaria Koronna - wyższa instancja dla chłopów.

• Najwyższy Sąd Kryminalny - najwyższy sąd wprowadzony przez insurekcję kościuszkowska dla ścigania zdrajców stanu.

Sądy karne - w województwach.

Sąd Kryminalny Księstwa Mazowieckiego - dla Warszawy i Mazowsza. Po przekształceniu Sąd Kryminalny Wojskowy.

POLSKA w XIX i XX wieku.

1. Księstwo Warszawskie (1807 - 1815)

• Zniesienie poddaństwa i formalne zrównanie wszystkich obywateli wobec prawa (cywilne i karne). Szlachta była faworyzowana politycznie.

• Władcą został król saski Fryderyk August, korona książęca była dziedziczna przez dynastię saską. Do niego należała obsada wszystkich stanowisk. Jako władza ustawodawcza wydawał dekrety uzupełniające konstytucję.

• Rada Stanu - początkowo jej skład pokrywał się ze składem Rady Ministrów, poszerzona o radców stanu. Obradom Rady przewodniczył król lub w razie jego nieobecności - prezes. Kompetencje: zajmowała się ustawodawstwem, przygotowując projekty ustaw sejmowych i dekretów królewskich oraz realizowała królewskie prawa inicjatywy ustawodawczej w izbie poselskiej. Sprawowała również funkcje sądowe, rozstrzygała spory kompetencyjne i administracyjne, sąd kasacyjny, ocena działalności ministrów i resortów. Wszystkie decyzje, poza kasacyjnymi, wymagały późniejszego zatwierdzenia królewskiego.

• Rząd - składał się z 6 ministrów - sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i religijnych, wojny, przychodów i skarbu, policji oraz sekretarza stanu będącego pośrednikiem między królem a rządem. Sprawami zagranicznymi księstwa zajmował się minister spraw zagranicznych Saksonii. Instytucja kontrasygnaty aktów królewskich.

• Rezydenci francuscy w Warszawie. Stała łączność z Paryżem, dbali o wykonywanie przez Księstwo nałożonych na nie obowiązków.

• Sejm Główny - składał się z dwóch izb: senatorskiej i poselskiej, nie uznano monarchy za oddzielny stan sejmujący. Do senatu wchodziło 6 biskupów, 6 wojewodów i 6 kasztelanów. Po przyłączeniu Galicji Zachodniej ta liczba wzrosła do 10. Byli oni dożywotni. Izba poselska liczyła 60 posłów i 40 deputowanych, potem 100 i 66. Zasiadali tu z urzędu członkowie Rady Stanu w liczbie nie przekraczającej 13. Posłów wybierano na sejmikach, zwoływanych w każdym powiecie. W sejmikach mogła brać udział tylko osiadła szlachta. Deputowanych wybierano na zgromadzeniach gminnych (obowiązywał tu cenzus majątkowy). Kompetencje Sejmu sprowadzały się do spraw podatkowych, zmian w prawie cywilnym i karnym oraz do ustawodawstwa monetarnego. Nie przysługiwały mu żadne funkcje kontrolne wobec ministrów i innych organów rządowych. Zbierał się raz na dwa lata na piętnaście dni. Zwoływanie i odwoływanie sesji oraz mianowanie marszałka izby poselskiej.

2. Królestwo Polskie (1815 - 1864)

• Car rosyjski królem polskim - pełnia władzy wykonawczej, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, dowództwo nad armią, rozporządzanie dochodami państwa, nominacje senatorów, sędziów, biskupów, wszystkich urzędników administracji, prawo łaski, nobilitacje i nadawanie orderów. Nie ponosił odpowiedzialności konstytucyjnej. Instytucja kontrasygnaty aktów królewskich. Jako, że monarcha nie przebywał za często w Warszawie, powołano namiestnika - Wielki Książę Konstanty i Mikołaj Nowosilcow dyrygowali Józefem Zajączkiem według uznania.

• Sejm składał się z króla, senatu i izby poselskiej. Senat: biskupi, wojewodowie, kasztelanowie i książęta krwi - w liczbie nie większej niż połowa składu izby poselskiej. Izba poselska - 77 posłów i 51 deputowanych wybieranych na sejmikach i zgromadzeniach gminnych. Zakres kompetencji znacznie szerszy niż w Księstwie: ustawodawstwo cywilne, karne i administracyjne, dokonywanie zmian w regulacjach prawnych określających takie instytucje jak: sejm, Rada Stanu, komisje rządowe, sądownictwo; stanowienie o podatkach, systemie menniczym i budżecie, zaciąg do wojska oraz debatowanie nad sprawami wskazanymi przez panującego. W pewnym zakresie przysługiwała mu też kontrola rządu - wyrażana przez opinie o sprawozdaniach Rady Stanu i działalności rządu. Senat był sądem właściwym dla przestępstw wyższych urzędników, dla zbrodni stanu oraz organem rozstrzygającym o ważności wyborów.

• Rada Stanu - Zgromadzenie Ogólne i Rada Administracyjna. Zgromadzenie Ogólne - namiestnik, ministrowie, referendarze, radcy stanu. Obradami kierował król lub namiestnik; kompetencje - przygotowanie projektów ustawodawczych, sądownictwo kompetencyjne, decydowanie o oddaniu pod sąd urzędników, kontrola administracji i sądownictwo administracyjne. Poza zakresem uprawnień - sądownictwo kasacyjne. Rada Administracyjna - namiestnik, pięciu ministrów i inni członkowie powołani przez króla. Organ doradczy przy namiestniku, który miał w Radzie decydujący głos. Zajmowała się wprowadzaniem w życie postanowień królewskich i merytorycznym przygotowaniem obrad Zgromadzenia Ogólnego.

• Na czele poszczególnych resortów postawiono komisje rządowe - wyznań religijnych i oświecenia publicznego, sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i policji, przychodów i skarbu oraz wojny. Komisjom przewodniczyli ministrowie. Minister-sekretarz stanu przebywał u boku króla i zapewniał łączność między nim a krajem.

3. Wielkie Księstwo Poznańskie

Departamenty: bydgoski, poznański, skrawek kaliskiego i byłego Księstwa Warszawskiego. Przyłączone do Rzeszy na zasadzie prowincji, z czasem ujednolicone. Uwłaszczenie chłopów.

• Namiestnik - charakter wyłącznie reprezentacyjny i honorowy, pośrednik między mieszkańcami a monarchą. W imieniu monarchy nadawał tytuły i odznaczenia. Zwoływał zgromadzenia powiatowe i prowincjonalne. Po 1830 roku został ten urząd zniesiony.

• Sejm Wielkiego Księstwa - opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących prowincji i niektórych ustaw ogólnopaństwowych. Mógł wnosić zażalenia i kierować do króla petycje. Składał się z 3 stanów i liczył 48 osób. Posłowie wybierani na 6 lat, co 3 lata połowa była odnawiana. Obradom przewodniczył marszałek.

• Nadprezydent - sprawował rzeczywistą władzę nad Księstwem. Pełnomocnik króla. Duża samodzielność. Zajmował się także administracją.

• Podział administracyjny - Wielkie Księstwo dzieliło się na 2 okręgi rejencyjne -> powiaty ->gminy miejskie i wiejskie. Rejencją kierował prezydent, powiatem - radca ziemski oraz organ pomocniczy - sejmik powiatowy (3 stany), gminy wiejskie - wójtowie, po 1837 roku - komisarze okręgowi. Urzędy administracyjne miały uprawnienia w zakresie władzy administracyjnej, policyjnej i finansowej.

• Sądownictwo - kilkuinstancyjne, drobne sprawy - sądy pokoju, I instancja - sądy ziemiańskie, instancja apelacyjna od sądów pokoju, na szczeblu rejencji działały wyższe sądy ziemskie. Wyższy Sąd Apelacyjny w Poznaniu - sąd najwyższy.

4. Rzeczpospolita Krakowska 1815 - 1846

Kraków według ustanowień kongresu wiedeńskiego został miastem wolnym pod opieką trzech mocarstw - Austrii, Rosji i Prus.

• Rządem był senat składający się z prezesa i 14 senatorów. 6 senatorów było dożywotnich. Sprawował władzę wykonawczą - mianował i odwoływał urzędników, obsadzał określone stanowiska kościelne; ustawodawczą - rozstrzygał spory kompetencyjne oraz wykonywał prawo łaski. Prezes reprezentował Wolne Miasto na zewnątrz oraz nadzorował Dyrekcję Policji. Wyłączna inicjatywa ustawodawcza i duży wpływ na budżet.

• Zgromadzenie Reprezentantów - 41 członków. Czynne i bierne prawo wyborcze oparto na cenzusie majątkowym i wykształceniu. Ustawodawstwo. Niewielkie prawo kontroli nad administracją. Zgromadzenie mogło pociągnąć do odpowiedzialności przed sądem sejmowym urzędników, którzy dopuścili się kradzieży funduszy publicznych lub nadużycia władzy.

• Konferencja Rezydentów - 3 rezydentów mocarstw „opiekuńczych”. Ingerowali w sprawy bieżące kraju - zarząd, ustawodawstwo, a nawet wymiar sprawiedliwości.

5. II Rzeczpospolita

• Tymczasowy Naczelnik Państwa - Józef Piłsudski - głowa państwa, mianował premiera i ministrów przed nim odpowiedzialnych. Rada Ministrów uchwalała projekty dekretów, które po zatwierdzeniu przez Naczelnika stawały się obowiązującym prawem. Traciły moc prawną z chwilą nieprzedstawienia ich na pierwszym posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego.

Pełne prawa wyborcze dla kobiet. Sejm Ustawodawczy po rozpoczęciu działalności mianował Piłsudskiego Naczelnikiem Państwa na mocy małej konstytucji.

• Naczelnik Państwa - reprezentował państwo w kontaktach międzynarodowych, stał na czele administracji wojskowej i cywilnej. Powoływał rząd na podstawie porozumienia z Sejmem, za sprawowanie urzędu ponosił odpowiedzialność przed Sejmem. Każdy akt Naczelnika wymagał kontrasygnaty. Nie miał inicjatywy ustawodawczej ani prawa weta wobec ustaw parlamentu, którego nie mógł rozwiązać, nie mógł samodzielnie tworzyć gabinetu.

• Mała Konstytucja przyznała suwerenną i ustawodawczą władzę w państwie Sejmowi Ustawodawczemu. Suwerenem w państwie nie był sam naród ale parlament. Egzekutywa w rękach Sejmu.

• Konstytucja marcowa 17.III.1921 - wprowadza model państwa prawnego, opartego na demokratycznych i liberalnych zasadach ustrojowych. Zakładała prymat jednostki nad zbiorowością i narodu nad państwem. Szeroki katalog praw i wolności obywatelskich.

• Zasada ciągłości państwa polskiego

• Republikańska forma rządów

• Zasada zwierzchnictwa narodu - źródłem władzy i suwerenem był naród. Równe prawa polityczne dla wszystkich obywateli.

• Zasady demokracji przedstawicielskiej - tylko sejm i senat były bezpośrednio wybierane przez obywateli. Parlament został uznany za jedynego reprezentanta woli narodu, który sprawował władzę pośrednio przez organ ustawodawczy.

• Zasada podziału władzy - ustawodawcza - sejm i senat, wykonawcza - prezydent i odpowiedzialni ministrowie, sądownicza - niezawisłe sądy. Władze ze sobą współpracują.

• Zasada rządów parlamentarnych - prezydent sprawuje władzę przez odpowiedzialnych ministrów i podległych im urzędników. Instytucja kontrasygnaty każdego dekretu prezydenta przez premiera i właściwego ministra.

• Zasada państwa liberalnego - liczą się cele i interesy jednostki - temu ma służyć państwo.

• Zasada jednolitości państwa

• Władza ustawodawcza - sejm i senat. Pięcioprzymiotnikowe wybory parlamentarne. Kadencja obu izb wynosiła 5 lat. Czynne prawo wyborcze po ukończeniu 21 lat (sejm) i 30 (senat). Bierne odpowiednio - 25 i 40. 444 posłów i 111 senatorów. Posłowie i senatorowie byli reprezentantami całego narodu, nie mogli być krępowani instrukcjami wyborców, immunitet i nietykalność poselska. Sesyjny tryb prac parlamentu. Zwoływanie, odraczanie i zamykanie sesji należało do prezydenta. Prezydent mógł rozwiązać sejm przed upływem kadencji za zgodą 3/5 członków senatu. Sejm mógł dokonać samorozwiązania większością 2/3 głosów. W obu przypadkach pociągało to za sobą rozwiązanie senatu. Kompetencje: ustawodawcze, kontrolne, elekcyjne i ustrojodawcze.

• Ustawodawcze - stanowienie praw publicznych i prywatnych, każdą ustawę sejm musiał zatwierdzić. Inicjatywa ustawodawcza w rękach sejmu i rządu. Senat mógł jedynie wnosić poprawki w terminie 30 dni (sejm mógł je przyjąć lub odrzucić większością11/20)

• Kontrolne - w pełnym zakresie należały do sejmu, w ograniczonym do senatu.. Obu izbom przysługiwało prawo interpelacji. Tylko sejm mógł pociągnąć ministrów do odpowiedzialności. Sejm wyrażał również zgodę na wypowiedzenie przez prezydenta wojny, albo zawarcie pokoju. Do kontroli prac rządu powołano Najwyższą Izbę Kontroli.

• Elekcyjne - sprowadzały się do wyboru przez sejm i senat, połączone w Zgromadzenie Narodowe, prezydenta państwa.

• Ustrojodawcze - przyznawały sejmowi i senatowi prawo dokonywania zmian i rewizji konstytucji.

• Władza wykonawcza należała do rządu i prezydenta.

Prezydent piastował stanowisko głowy państwa i stał na czele organów władzy wykonawczej. Septynat. Zastępował go marszałek sejmu. Reprezentacja państwa w stosunkach zagranicznych, zawierał umowy międzynarodowe, wypowiadał wojnę i zawierał pokój, mianował i odwoływał premiera, wydawał rozporządzenia wykonawcze do ustaw i zarządzenia, najwyższy zwierzchnik sił zbrojnych, ale nie mógł sprawować naczelnego dowództwa w trakcie wojny, mianował sędziów, przysługiwało mu prawo łaski. Nieodpowiedzialny.

Rada Ministrów była powoływana przez głowę państwa. Tworzyła odrębny od prezydenta organ kolegialny. Przysługiwała jej inicjatywa ustawodawcza, podejmowała decyzje o wprowadzeniu stanu wyjątkowego. Solidarnie ponoszono odpowiedzialność przed sejmem W przypadku votum nieufności poszczególni ministrowie jak i cała Rada Ministrów podawali się do dymisji.

6. Nowela sierpniowa 1926

Wprowadzała sankcję za naruszenie konstytucyjnego zakazu pobierania przez posła lub senatora korzyści z tytułu wykonywania urzędu. Wprowadzała ścisłe terminy uchwalenia budżetu.

Prezydent uzyskał prawo rozwiązywania sejmu i senatu, na wniosek Rady Ministrów, przed upływem kadencji. Sejm utracił prawo rozwiązania się na mocy własnej uchwały.

W czasie gdy sejm i senat były rozwiązane, prezydent miał prawo wydawać, w razie nagłej konieczności państwowej, rozporządzenia z mocą ustawy w zakresie ustawodawstwa państwowego - nie mógł zmienić tylko konstytucji. Wniosek o votum nieufności nie mógł być głosowany na tym samym posiedzeniu. Wzmocnienie władzy wykonawczej kosztem parlamentu. Prezydent mógł odraczać i zamykać sesje według uznania, podobnie z powołaniem rządu. Parlament uchwalał tylko budżet.

7. Konstytucja kwietniowa 1935

Państwo dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Zasada współdziałania obywateli z państwem dla realizacji dobra wspólnego. Zasada elitaryzmu. Zasada jednolitej i niepodzielnej władzy prezydenta.

• Prezydent był wybierany na 7 lat według skomplikowanej procedury zapewniającej decydujący głos ustępującemu prezydentowi. W elekcji uczestniczył prezydent, specjalne Zgromadzenie Elektorów, a ewentualnie także ogół obywateli. Zgromadzenie wybierało kandydata na prezydenta, urzędujący prezydent mógł wskazać własnego kandydata, w tym siebie samego. Wyboru dokonywali obywatele. W razie opóźnień władzę przejmował marszałek senatu (marcowa - sejmu). Kompetencje:

• Ustawodawcze - mógł wydawać dekrety z mocą ustawy, z wyjątkiem zmiany konstytucji, ordynacji wyborczej, budżetu, systemu monetarnego i nakładania podatków. Weto zawieszające wobec uchwał parlamentu. Mianował 1/3 senatorów. Dokonywał promulgacji i publikacji ustaw.

• Ustrojodawcze - uprzywilejowana inicjatywa w sprawie rewizji konstytucji oraz silne weto wobec projektów poselskich uchwalonych przez parlament. Jego projekty mogły być głosowane tylko w całości i bez zmian, a do ich uchwalenia potrzebna była zwykła większość głosów. Natomiast projekty parlamentu mogły być wrócone przez prezydenta, a w przypadku ponownego uchwalenia, mógł on rozwiązać obie izby.

• Wykonawcze - do najważniejszych należały decyzje w sprawach: obsady urzędu prezydenta, powoływania ministrów i premiera, mianowania sędziów, I prezesa Sądu Najwyższego, prezesa NIK, sędziów Trybunału Stanu, wykonywania prawa łaski, sprawowania zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi, mianowania generalnego inspektora sił zbrojnych, reprezentowania państwa na zewnątrz.

• Kontrolne - obejmowały: prawo rozwiązania sejmu i senatu, prawo odwołania premiera i ministrów, prezesa NIK, naczelnego wodza i generalnego inspektora sił zbrojnych, prawo pociągania ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej.

• Uprawnienia nadzwyczajne na okres wojny - dotyczyły: wyznaczania następcy, mianowania naczelnego wodza, zarządzenia stanu wyjątkowego, wydawania dekretów we wszystkich materiach ustawowych z wyjątkiem zmiany konstytucji, przedłużenia kadencji parlamentu i powoływania go w zmniejszonym składzie.

• Prerogatywy osobiste i zwykłe. Osobiste nie wymagały kontrasygnaty premiera czy ministra, nikt więc prawnie za nie nie odpowiadał. Były to: Wskazanie kandydata na prezydenta, wyznaczenie na czas wojny następcy, mianowanie i odwołanie premiera, I prezesa Sądu Najwyższego i prezesa NIK, mianowanie i zwalnianie naczelnego wodza i generalnego inspektora sił zbrojnych, powoływanie i zwalnianie sędziów Trybunału Stanu, powoływanie 1/3 senatorów, mianowanie i zwalnianie szefa i urzędników Kancelarii Cywilnej, rozwiązywanie sejmu i senatu przed upływem kadencji. W skład uprawnień zwykłych prezydenta wchodziły wszystkie inne jego akty.

• Parlament - liczba posłów zmniejszona do 208 (z 444), wybory do sejmu 4-przymiotnikowe. Czynne i bierne prawo wyborcze uzyskiwało się w wieku 24 i 30 lat. Senat - 96 członków, z czego 32 mianował prezydent. Czynne prawo wyborcze w wieku 30 lat. Trzeba było spełnić jeden z 3 warunków - tytuł zasługi, tytuł wykształcenia lub tytuł zaufania. Nie można było dokonać zmiany konstytucji bez zgody prezydenta. Podobnie sytuacja wyglądała z pociąganiem do odpowiedzialności konstytucyjnej premiera i ministrów.

8. Władze państwowe na emigracji

Prezydent Ignacy Mościcki desygnował na swego następcę Władysława Raczkiewicza, misję utworzenia rządu otrzymał Władysław Sikorski. Osłabienie pozycji prezydenta kosztem rządu. Prezydent musiał działać w porozumieniu z gabinetem.

Mała Konstytucja z II 1947

• Prezydent był wybierany przez sejm na okres 7 lat bezwzględną większością głosów.

• Wyodrębniono Sejm Ustawodawczy spośród najważniejszych organów państwa - został on mianowany organem narodu.

• Ustawodawstwo - Sejm Ustawodawczy

• Egzekutywa - prezydent, Rada Państwa, rząd

• Sądownictwo - niezawisłe sądy

• Rząd nie mógł już wydawać dekretów na podstawie ogólnego upoważnienia konstytucyjnego, a jedynie na podstawie konkretnego pełnomocnictwa Sejmu Ustawodawczego.

• Rada Państwa miała inicjatywę ustawodawczą, wstępne zatwierdzenie dekretów z mocą ustawy rządu, nadzór nad radami narodowymi, wprowadzanie stanu wyjątkowego i stanu wojennego.

• Prezydent nie tylko swobodnie powoływał członków gabinetu, ale również w coraz szerszym zakresie przejmował kierownictwo nad jego pracami -> Prezydium Rządu, organ sztabowy zastępujący rząd.

• W miejsce sądów grodzkich, okręgowych i apelacyjnych powołano sądy powiatowe i wojewódzkie. Rada Państwa nadzorowała sądownictwo.

9. Konstytucja z 22.VII.1952

Suwerenna władza należała do ludu pracującego miast i wsi. Koncepcja jednolitości władzy państwowej.

• Sejm - najwyższy organ władzy państwowej. Wybierany na 4 lata w 4 przymiotnikowych wyborach, podlegała mu Rada Ministrów będąca naczelnym, wykonawczym i zarządzającym organem władzy państwowej. Poszczególni jej członkowie byli powoływani i odwoływani przez sejm. Brak prezydenta.

• Rady narodowe - status terenowego organu władzy państwowej. Wybierane w 4 przymiotnikowych wyborach.

• Rada Państwa - organ zastępujący i uzupełniający działalność sejmu, formalnie podległa w całej swojej działalności sejmowi. Wyłączne prawo zwoływania sejmu, obok inicjatywy ustawodawczej samoistne uprawnienia ustawodawcze w postaci dekretów z mocą ustawy wydawane między sesjami sejmu bez jego pełnomocnictw. Wybór składu Sądu Najwyższego i mianowanie prokuratora generalnego. Mianowała i odwoływała sędziów.

USA

• Deklaracja Niepodległości - 1776 - proklamuje odłączenie 13 kolonii angielskich. Założenie doktryny praw naturalnych człowieka. Zagwarantowano równość wszystkich ludzi, ich prawa do życia, wolności i dążenia do szczęścia.

• Deklaracja Praw - oparte na teorii umowy społecznej, trójpodziału władzy i doktrynie naturalnych praw człowieka. Państwo to stany połączone wspólnym celem w luźnym związku konfederacyjnym.

• Artykuły Konfederacji i Wieczystej Unii - 1789 - I konstytucja amerykańska, sankcjonuje postulaty Deklaracji Praw. Nadaje w nazwie Zjednoczonym Stanom Ameryki charakter konfederacji, czyli związku państw.

• Konstytucja - za naczelne zasady uznano teorie umowy społecznej, suwerenność narodu, oraz trójpodział władzy na wykonawczą, ustawodawczą i sądową. Rozgraniczając kompetencje tych wyodrębnionych segmentów. Wyznacza uprawnienia federacyjne:

• Sprawy zagraniczne, wypowiadanie wojny, kontrola nad wszystkimi rodzajami sił zbrojnych

• Handel zagraniczny i międzynarodowy: cła, system monetarny, poczta, komunikacja oraz wszystkie te sprawy, które czynią ze Stanów Zjednoczonych jednolity obszar gospodarczy

• Sprawy skarbowe: wprowadzanie i pobieranie podatków, ceł danin dla sfinansowania wspólnych zadań Stanów

• Sprawy naturalizacji (obywatelstwa), emigracji i imigracji

• Organizacja sądownictwa.

• Kongres Stanów Zjednoczonych - dwuizbowy, kompetencje na rozstrzyganie wspólnych spraw federacji, wykonywane w trybie ustawodawczym przez obie izby (inicjatywa ustawodawcza, prawo wnoszenia poprawek do projektów i ich przyjmowanie)

• Senat - charakter federacyjny, skupia reprezentantów wszystkich państw, kadencja senatora trwa 6 lat, co 2 lata odnawia się 1/3 liczby senatorów. Bierne prawo wyborcze - 30 rok życia, jest obywatelem Stanów od 9 lat. Przewodniczącym jest wiceprezydent USA, bierze udział w głosowaniu, tylko gdy zachodzi równość głosów.

• Izba Reprezentantów - posłów wybiera się na 2 lata, 1 poseł na 30.000 osób, bierne prawo 25 lat, obywatel USA co najmniej od 7 lat. Przewodniczącym wybrany przez posłów speaker.

• Impeachment - przejęcie procedury należy do Izby Reprezentantów, a rozpatrzenie sprawy i wydanie wyroku do senatu przy większości 2/3.

• Prezydent - kadencja 4 lata, wybory pośrednie, osoba, która otrzymała bezwzględną liczbę głosów elektorów, urodziła się w USA, ukończyła 35 rok życia i zamieszkiwała na terytorium USA od co najmniej 14 lat. Władza wykonawcza. Jest naczelnym dowódcą sił zbrojnych, zawiera traktaty międzynarodowa za zgodą 2/3 senatu. Mianuje za zgodą i radą senatu ambasadorów, konsulów, sędziów sądu najwyższego i urzędników federalnych. Posiada prawo łaski z wyjątkiem impeachment. Prawo weta w wypadku ustaw uchwalanych przez Kongres. W nadzwyczajnych okolicznościach mógł zwoływać na obrady jedną lub obie izby Kongresu. Odpowiedzialność konstytucyjna w trybie impeachment. Brak odpowiedzialności parlamentarnej.

• Sąd Najwyższy - federalny sąd najwyższej instancji.

• Sąd Federalny - sprawy wynikające z konstytucji, w których stroną jest unia, albo jakiś stan, dyplomata zagraniczny, sprawami między obywatelami dwóch stanów, stanem lub jego obywatelami a innym państwem i jego obywatelami.

• Sądy stanowe - wszystkie inne sprawy.

• Karta Praw - wyrasta z doktryny prawa natury, uznającego swobody wolnościowe człowieka, za wartości niezbywalne, starsze od państwa i niejako stojące ponad nim: wolność słowa, prasy, zgromadzeń, nietykalności osoby, mieszkania, mienia i korespondencji a także sumienia i wyznania.

• System Prezydencki

• Prezydent i parlament pochodzą z powszechnych wyborów

• Prezydent jest głową państwa i szefem rządu

• Zwycięża partia wygrywająca wybory prezydenckie

• Brak instytucji kontrasygnaty

• Prawo weta prezydenta

• Odpowiedzialność konstytucyjna

• Prezydent jest niezależny od kongresu, nie może być odwołany

• Funkcjonuje impeachment (oskarża Izba Reprezentantów sądzi Senat)

• Izba Reprezentantów - przedstawicielstwo ogółu, Senat - stanów

• Sąd Najwyższy - jako sąd konstytucyjny.

• Wzajemne hamowanie się władz

PRINCEPS - podstawy władzy i uprawnienia

Jedynym panem Imperium został Oktawian, który rządził państwem rzymskim od 30 r pne do 14 r ne. Był on twórcą ustroju zwanego Pryncypatem, który utrzymał się w Rzymie do końca II wieku. Pryncypat Oktawiana Augusta (taki tytuł otrzymał) nazywa się czasem „komedią republiki”, bo zachowuje pozory starego ustroju Oktawian August w praktyce pełnił władzę monarchy absolutnego. Władza cesarska Oktawiana Augusta opierała się na wojsku. Posiadał także władzę równą trybunom ludowym, mógł zgłaszać kandydatów na urzędy. Był najwyższym kapłanem. Jako cenzor ustalał listy senatu, umieszczając zawsze swoje nazwisko na pierwszym miejscu (princeps senatus, stąd pryncypat). Za czasów Oktawiana narodził się kult władców, wprowadzono reorganizację zarządu prowincjami (wypleniono nadużycia), zreformowano wojsko tworząc stałą armię zawodową rozmieszczoną na granicach imperium Rzymskiego. Za czasów Augusta w państwie rzymskim administracja była stabilna, panował dobrobyt, rozkwitała kultura.

Mandariusze Cesarscy (urzędnicy)

Sprawowali władzę w imieniu cesarza. Powoływani w drodze nominacji cesarskiej, funkcjonowali do odwołania, odpowiadali przed cesarzem, który ich wynagradzał. Działali jednoosobowo. W stolicy działali prefekci: praefectus praetorio (gwardia cesarska), praefectus vigilum (bezpieczeństwo-zwłaszcza nocne), praefectus annonae (aprowizacja), praefectus urbi (zarząd miasta), praefectus vehiculorum (łączność) oraz praefectus Aegypti. Wykonywali prerogatywę cesarską im przydzieloną. Biurokratyzm i centralizm. Ministrowie z tytułami komesów. Princepsi lub prokonsulowie zarządzali prowincjami, podział na: cesarskie-pogranicze, niespokojne i senackie - spacyfikowane. Prowincjami cesarskimi zarządzali legaci (duże prowincje) lub prokuratorzy (mniejsze).

Reformy Dioklecjana (Caius Valerius Aurelius Diocletianus (245-316)

W czasach Dioklocjana rozpoczęto reorganizację administracji prowincjonalnej zgodnie z zasadami hierarchii i centralizmu. Ukształtowana ostatecznie drabina urzędnicza zaczynała się w obrębie civitas i przez prowincję, diecezję i prefekturę docierała na szczycie do samego cesarza. Czterostopniowa hierarchia zarządu zespalała terytoria w jeden organizm polityczny cesarstwa. Na czele civitas stali tzw. duaviri i funkcjonował samorząd, prowincjami rządzili urzędnicy cesarscy zwani prezesami lub sędziami, diecezję oddano w ręce wikariuszy, na czele zaś prefektu (cztery terytorialne, dwie miejskie - Rzym i Konstantynopol) stali prefekci podlegający bezpośrednio cesarzowi. Urzędnicy terenowi posiadali władzę administracyjną i sądową. Od czasów Dioklecjana zmianom uległa organizacja armii rzymskiej i ostatecznie powstało odrębne dowództwo wojskowe z oficerami w stopniu magistri militum na czele. W sprawach sądowych obywatele mogli apelować od najniższych instancji do najwyższych instancji, jaką był cesarz.

Chrześcijaństwo w starożytnym Rzymie

Religia, która zapanowała w granicach państwa rzymskiego miała swoje korzenie na wschodzie. Jej początki sięgają początków naszej ery - czasów rządów cesarza Oktawiana Augusta. Jej twórcą był Jezus z Nazaretu, nazwany przez uczniów i wyznawców Mesjaszem, czyli Pomazańcem Bożym (po grecku Christos, stąd wyznawcy Jezusa Chrystusa to chrześcijanie). Za swoje rewolucyjne, jak na ówczesne czasy, nauki został wydany przez Żydów w ręce namiestnika Poncjusa Pilatusa. Oskarżony o podżeganie do buntu, skazany został na śmierć na krzyżu. Nauka Jezusa, głosząca miłość Boga do człowieka i wyzwolenie człowieka od zła, znalazła wielu wyznawców. Początkowo chrześcijaństwo przyjmowali ludzie biedni, często niewolnicy. Chrześcijanie, mimo że nie odmawiali posłuszeństwa władzy państwowej byli za swoje poglądy prześladowani. Główną przyczyną było odmawianie przez chrześcijan udziału w oddawaniu czci boskiej cesarzom. Kościół w pierwszych wiekach składał się z luźno związanych ze sobą gmin. Chrześcijańskich obejmujących często jedno miasto. Na czele stał wybierany przez wiernych biskup, który prowadził nauki i sprawował liturgię. On także wspierał sieroty, biednych i organizował im pomoc. Gminy utrzymywały ze sobą kontakt, często radząc się w różnych kwestiach związanych z wiarą. Dopiero w IV i V w. powstał Kościół zorganizowany hierarchicznie, na czele którego stał biskup Rzymu-papież, uznany tradycyjnie za głowę Kościoła. W miarę upływu czasu liczba wyznawców była coraz większa. W niektórych prowincjach cesarstwa (zwłaszcza na wschodzie) chrześcijanie stanowili większość mieszkańców. Zmienił się także stosunek do nowej religii (nadal były sporadyczne akty prześladowań). W 392r. na mocy decyzji cesarza Teodozjusza Wielkiego chrześcijaństwo stało się jedyną religią, którą można było wyznawać w państwie rzymskim - religią państwową.

Następstwo tronu we Francji - elekcja, desygnacja, dziedziczenie, prawa fundamentalne

Tron od 987 roku był elekcyjny. Do grona elektorów należeli bezpośredni wasale korony, dla których monarcha był tytularnym suzerenem lennym. Polityka królewska zmierzała jednak do umocnienia dynastii na tronie. Hugo Capet już w roku swego wyboru przeprowadził elekcję swego syna Roberta na króla (987). Praktyka desygnowania następcy stosowana była przez sześć pokoleń, w których królowie szczęśliwie mieli dorosłych, pierworodnych synów. Wiek sprawny dla władcy wynosił początkowo 20 lat. Świadomie zaniechał desygnacji Filip II August, uważając, że istniała już ugruntowana, zwyczajowa zasada ustrojowa, zapewniająca legalnemu, świeckiemu synowi pierworodnemu króla sukcesję po zmarłym ojcu. Istotnie, królem został bez przeszkód jego syn Ludwik VIII (1223). Desygnacje prowadziły też do powstania zasady ciągłości monarchii, utrwalonej lapidarnie w formuła „umarł król, niech żyje król” (Le roi mort, vive le roi!). Ustrzegła ona królestwo od wielu niebezpieczeństw, groźnych zwłaszcza w państwie lennym. Koronacja królewska połączona z pomazaniem następowała w Reims, już po objęciu władzy przez nowego monarchę. Utrwalona sukcesja w systemie primogenitury męskiej różniła się zasadniczo od dawnej patrymonialnej. Władza królewska i korona były odtąd niepodzielne i mogły być posiadane wyłącznie przez jedną osobę. Znaczenie króla francuskiego w stosunku do wasali ciągle rosło, gdyż stabilizacja dynastii i określone formy sukcesji stworzyły możliwość ustawicznego powiększania Ille de France o konfiskowane i bezdziedziczne lenna, o posagi ziemskie królowych, o wykupy terenów itp. Powiększanie domeny podwyższało autorytet monarchy. W XVII w. sformułowano tzw. prawa fundamentalne, które zostały uznane jako stojące ponad królem, co monarchia akceptowała. Należały do nich:

• zakaz zmieniania przez króla zasad następstwa tronu, gdyż korona jako rzecz publiczna, z mocy prawa przechodzi na delfina, którym może być tylko pierworodny, legalny syn królewski świeckiego stanu,

• zakaz dysponowania domeną królewską, pojmowaną w sensie publicznym jako własność państwa,

• nakaz wyznawania przez króla religii katolickiej,

• na straży praw fundamentalnych stał Parlament Paryski,

• były rodzajem konstytucji, obejmowały swoją regulacją sprawy bardzo ważne, lecz nie określały ustroju państwa,

• król przestał być właścicielem państwa, a stał się jego najwyższym organem

• mógł poszerzać granice państwa, lecz nie uszczuplać,

• nadanie ziemi francuskiej młodszym synom królewskim (apanaże) musiało mieś taką regulację prawną, aby był zapewniony ich lojalizm wobec króla i powrót do korony w razie wygaśnięcia męskiej linii apanażysty,

• zasada ciągłości monarchii podkreślona została przechodzeniem korony z mocy prawa na następcę, choćby nie osiągnął jeszcze pełnoletności (14 lat) - regencja i opieka nad młodym królem znajdowała się wtedy w ręku królowej matki.

Stany generalne i prowincjonalne

Stany Generalne zostały zwołane przez Filipa IV Pięknego w 1302 roku. były organem zbiorowym. Pierwszy raz zostały zwołane dla poparcia króla w konflikcie z papieżem Bonifacym VIII. Następnie gdy chodziło o kasatę zakonu templariuszy (1303). Dalej jednak zwoływano je głównie w związku ze zwiększonymi potrzebami zjednoczonej monarchii na rozbudowany aparat państwowy i wojsko, zwłaszcza zaciężne. Chodziło o przyznanie nowych podatków w warunkach obowiązywania immunitetów i ulg podatkowych, posiadanych przez stany uprzywilejowane z poprzedniego jeszcze okresu. Stany Generalne składały się z trzech kurii, każda po trzystu posłów, które reprezentowały stan duchowny, szlachecki i mieszczański (zwany trzecim). Wyborcy zaopatrywali swych wybrańców do zgromadzenia w wiążące instrukcje (cshiers). Kurie obradowały osobno. Głosy za i przeciw liczono stanami, z których każdy miał jeden głos. Dla uchwały podatkowej wymagano jednomyślności (3:0), dla innych wystarczała większość (2:1), co stawiało stan trzeci w sytuacji gorszej niż stany feudalne. Pod koniec XV w. król przestał zwoływać S.G. choć formalnie nigdy nie zostały zlikwidowane. Stany Prowincjonalne rozwinęły się w prowincjach, które w początkach XIV w. nie były jeszcze zjednoczone z domeną. Miały ten sam chrakter i kompetencje co S.G., mniejszy tylko zasięg terytorialny. Król w lokalnych czy w ogóle w mniejszych potrzebach nieraz z nich korzystał. Stanowiły też przeciwwagę w razie oporu S.G. Przetrwały nawet do XVIII w..

Parlament paryski (parler - rozprawiać,,,oraz 16 równych mu rangą parlamentów lokalnych)

Składał się z legistów świeckich i duchownych mianowanych dożywotnio na nieusuwalnych sędziów, w okresie absolutyzmu za wysokimi kaucjami nominacyjnymi. Jako sąd lenny działał po dokooptowaniu odpowiedniej liczby parów. Normalnie jednak był ostateczną instancją apelacyjną. Parlament miał własną siedzibę na wyspie Cité na Sekwanie w Paryżu, z dala od miejsca urzędowania monarchy, co stwarzało okazję do niezależności. P.P. stał na straży prawa, zwłaszcza praw fundamentalnych. Posiadał uprawnienie do rejestracji ordonansów królewskich, których wejście w życie zależało od wpisania do rejestru ustaw prowadzonego przez ten sąd. P.P. genezą sięgał kurii królewskiej, wyodrębniony został z niej dla załatwienia spraw sądowych w zastępstwie króla, któremu inne obowiązki nie pozwalały na osobistą jurysdykcję.

Ministeriat i rada królewska we Francji

Rada Królewska - złożona z dygnitarzy korony i bezpośrednich wasali króla. W końcu XIII w. zaczęły zachodzić w nich istotne zmiany. Ewolucji uległ skład doradców królewskich. Element feudalny zaczął ustępować miejscu fachowemu, pojawili się urzędnicy, przede wszystkim ministrowie. Zarządzenia Rady ministrów (której przewodniczył król) nie podlegały rejestracji w P.P., co dawało możliwość ominięcia tego organu w regulacjach królewskich, co do których król mógł się spodziewać, iż spotkają się z opozycją parlamentarną, jeżeli będą wprowadzane ordonansami. Skutkiem pojawienia się fachowych radców było też wyodrębnienie się w radzie sekcji wyspecjalizowanych. Były więc: Rada stanu (Conseil d'Etat) - przewodniczył jej król, składała się z kilku członków zwanych ministrami, którzy z czasem faktycznie kierowali resortami (kanclerz, sekretarze stanu, generalny kontroler finansów). Omawiano najważniejsze sprawy wewnętrzne i zewnętrzne. Głos decydujący posiadał monarcha. Stanowiła właściwie wraz z królem na czele rząd francuski. Rada Stron Procesowych (Conseil d'Etat Privé) - pod kierownictwem kanclerza, 4 sekretarzy stanu i arystokraci, reprezentujący wszystkie 3 stany. Rozwinęła się jako sąd, który mógł kasować prawomocne wyroki zapadłe z naruszeniem prawa. Rozstrzygała spory, w których stroną były władze administracyjne. Pierwowzór sądu administracyjnego. Rada Depesz (Conseil des Depeches) - przewodniczył król, zajmowała się sprawozdaniami urzędników terenowych. W Radzie uczestniczyli wszyscy ministrowie, koordynowała ona działalność sekretariatów stanu. Rada Finansów (Conseil des Finanse) - przy boku Generalnego Kontrolera Finansów, zajmowała się sprawami finansowymi. Korzystała z pomocy Izby Obrachunkowej kontrolującej działalność niższych organów skarbowych.

Ministeriat - aparat wykonawczy, składający się z ministrów. Król miał ich sześciu: kanclerza, czterech sekretarzy stanu i generalnego kontrolera finansów. Kanclerz - straż pieczęci państwa, wgląd w najważniejsze sprawy, nadzór nad funkcjonowaniem rad królewskich i sądów oraz przewodnictwo w radzie stron procesowych. Sekretarze Stanu - Czterech, sprawy zewnętrzne i wewnętrzne, 4 strefy według stron świata. Z czasem wyodrębniono tzw. biura spraw zagranicznych, wojny, marynarki i administracji kolonii oraz dworu królewskiego. Generalny Kontroler Finansów - minister skarbu i gospodarki, mógł realizować pewną politykę ekonomiczną-merkantylizm.

Karta konstytucyjna Ludwika XVIII - 04.04.1814

Władza ustawodawcza - monarchia z łaski bożej, suwerenem monarcha = najwyższy zwierzchnik państwa. Teoria 4 władzy - monarchy stojącego nie tylko na czele egzekutywy. Król sprawował władzę przez ministrów, sam był nieodpowiedzialny. Dziedziczność tronu, władzę wykonawczą sprawował przez Radę Ministrów. Ustawodawstwo królewskie - ordonanse. Zwoływał parlament, mianował członków izby wyższej i mógł rozwiązać Izbę Deputowanych. Organem ustawodawczym - był dwuizbowy parlament - Izba Parów i Izba Deputowanych (5 lat). Cenzus majątkowy. Czynne prawo wyborcze przysługiwało mężczyznom po ukończeniu 30 lat, 300 franków podatku. Deputowany, 40 lat, podatek - 1000 franków. Rola ograniczona do przyjęcia lub odrzucenia projektów. Każda poprawka wymagała aprobaty monarchy. Izba Deputowanych mogła pociągnąć ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej, a sądziła ich Izba Parów.

Konstytucja III republiki 1875

Składała się z 3 ustaw: O organizacji władz publicznych, o organizacji senatu i o stosunkach między władzami publicznymi. Połączenie zasad ustrojowych monarchii i republiki. W efekcie konstytucja ograniczyła się do zestawu przepisów regulujących organizację i funkcjonowanie najwyższych organów władzy państwowej

Władza ustawodawcza - dwa niezależne, równoprawne organa. Izba Deputowanych - 600 posłów na 4 lata, 4 przymiotnikowe. Czynne prawo wyborcze - 21 lat, bierne - 25. Senat - 75 senatorów dożywotnich, 225 senatorów, 9 lat, 3 przymiotnikowe wybory, rotacja 1/3 co 3 lata. Bierne prawo - 40 lat, czynne - osoby piastujące mandat z wyborów pośrednich. W 1884 zniesiono dożywotnich. Zgromadzenie Narodowe - połączone organy, uprawnienia do rewizji konstytucji, wyboru prezydenta. Władza wykonawcza - prezydent na czele egzekutywy, mianował ministrów, każdy akt wymagał kontrasygnaty ministra. Inicjatywa ustawodawcza. Słabe weto zawieszające, prawo rozwiązania za zgodą senatu Izby Deputowanych. Brak odpowiedzialności parlamentarnej, jedynie konstytucyjna przed senatem po oskarżeniu przez Izbę Deputowanych. Rada Ministrów - brak premiera, odpowiedzialność konstytucyjna w tym samym trybie co prezydent. Ministrowie solidarnie odpowiedzialni przed izbami za ogólną politykę i indywidualnie za swe akty urzędowe.

Cesarz i Kanclerz w II rzeszy

Cesarz stał na czele Rzeszy. Tytuł ten przysługiwał dziedzicznie królowi Prus. Cesarz reprezentował Rzeszę na zewnątrz, zawierał umowy międzynarodowe, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, a w czasie wojny naczelnym wodzem. Mianował kanclerza i wszystkich urzędników federacji. Zwoływał, zamykał i zawieszał obrady sejmu i Rady Związku. W jego imieniu wydawane były ustawy, ale nie posiadał on prawa sankcji. Był nieodpowiedzialny, a wydawane przez niego akty prawne wymagały kontrasygnaty kanclerza. Kanclerz Rzeszy sprawował w imieniu cesarza najwyższą władzę wykonawczą. Był niezależnie od Sejmu Rzeszy. Ponieważ konstytucja nie przewidywała istnienia rządu, kanclerz był właściwie jedynym organem ministralnym Rzeszy. Dopiero od końca lat siedemdziesiątych zaczęły się wykształcić centralne organa rzeszy o charakterze ministerstw. W latach 1878-1918 powstało ich 12. Kierowali nimi sekretarze ministerstw. Nie tworzyli oni jednak Rady Ministrów, byli urzędnikami kanclerza, związani jego wytycznymi i przed nim odpowiedzialni. Kanclerz pozostał więc obok cesarza jedynym samodzielnym organem wykonawczym. Jego silną pozycję umacniał jeszcze, w praktyce ustrojowej II Rzeszy fakt, że kanclerz był najczęściej równocześnie premierem pruskiego rządu.

Prezydent i kanclerz w okresie republiki weimarskiej

Prezydent stał na czele państwa, wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich na lat 7. Na mocy decyzji Sejmu Rzeszy mógł zostać pociągnięty do odpowiedzialności prawnej. Do kompetencji prezydenta należało: reprezentowanie państwa na zewnątrz, zawieranie umów międzynarodowych, mianowanie i odwoływanie kanclerza i ministrów oraz innych urzędników Rzeszy oraz zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi. Wydawane przez prezydenta rozporządzenia i zarządzenia wymagały kontrasygnaty kanclerza lub odpowiedniego ministra, co zdejmowało z niego odpowiedzialność polityczną. Oznaczało to przyjęcie podstawowej zasady rządów parlamantarno-gabinatowych. W systemie ustrojowym Republiki Weimarskiej istniała jednak możliwość usunięcia prezydenta, jeśli utracił on zaufanie Sejmu Rzeszy. Wymagało to jednak decyzji 2/3 ogólnej liczby posłów oraz poparcia ich stanowiska przez większość obywateli w głosowaniu powszechnym. Najwyższa władza wykonawcza i nadzór nad całym aparatem administracyjnym federacji należały do rządów i kierującego jego pracami kanclerza. Rządowi przysługiwała inicjatywa ustawodawcza. Pozycja kanclerza była bardzo silna. Był on bowiem nie tylko przewodniczącym rady Ministrów, lecz do niego należało także ustalanie głównych wytycznych polityki Rzeszy. Kanclerz i ministrowie byli odpowiedzialni prawnie. O postawieniu ich w stan oskarżenia decydował Sejm Rzeszy, a sądził Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy. Członkowie rządu byli także odpowiedzialni przed sejmem politycznie, zarówno za swoją, jak i prezydenta sdziałalność. W wypadku uchwalenia wotum nieufności rząd musiał ustąpić, chyba że prezydent skorzystał z prawa rozwiązania parlamentu i rozpisał nowe wybory.

Reformy cara Aleksandra I

Dziedzina ustawodawstwa - powołał z inspiracji Machała Sperańskiego w 1810 r Radę Państwa (Gosudarstwiennyj Sowiet), jako komisję legislacyjną, ściśle doradczą, opiniującą projekty ustaw cesarskich (około 90 członków-branych spośród ministrów i innych urzedników na podstawie nominacji monarszej). Rada dzieliła się na departamenty, których liczba ulegała zmianom. Sprawy biurowe Rady prowadziła kancelaria na czele z sekretarzem stanu.

Władza Wykonawcza - uległa gruntownej reformie. Kolegialne kierownictwa ministerstw z czasów Piotra Wielkiego uległy likwidacji. Zastąpili je ministrowie, których cesarz powoływał na szefów poszczególnych resortów od 1802 roku. W ministerstwach funkcjonowały departamenty, które należy odróżnić od departamentów Rady Państwa . absolutna władza monarchy była przeszkodą na drodze do wykształcenia się rady ministrów, jako organu wyposażonego w jakąś kompetencję własną. W prawdzie w 1812 powołał Komitet ministrów, ale był to organ szerszy od zespołu ministrów, gdyż obejmował także przewodniczących departamentów rady Państwa i jej sekretarza oraz inne osoby. Przewodniczył mu cesarz, jako ściśle doradczemu organowi. Rządzenie krajem należało do monarchy, pomagał mu minister, z którym kontaktował się osobiście. Tytuł kanclerski przyznawany czasem jednemu z ministrów nie prowadził do wykształcenia się instytucji premiera.

Senat - uległ pewnej reorganizacji, która jednak nie naruszała istoty tego organu. Aleksander I oddał senatowi nadzór nad ministerstwami i wyposażył go w uprawnienia trybunału administracyjnego. Senat ogłaszał też ustawy. Senat nigdy nie zbierał się in pleno. Jego departamenty funkcjonowały w odległych od siebie miejscowościach (Petersburg, Moskwa, Warszawa). W końcu XIX w. dzielił się na wydziały, o charakterze sądów kasacyjnych i administracyjnych.

Kancelaria cesarska - miała bardzo istotne znaczenie dla prawidłowych rządów cesarza.

Oświata i szkolnictwo - ustanowiono cztery typy szkół: Parafialne (wsie i miasta), powiatowe, gubernialne (gimnazja) i uniwersytety. Państwo podzielono na sześć okręgów szkolnych, które poddano kuratorom, niezależnym od gubernatorów i generał-gubernatorów. W każdym kuratorium miał powstać uniwersytet (albo na podbudowie istniejących albo tworzono nowe). W niektórych miastach powstawały licea, jako szkoły pośrednie między gimnazjami a uniwersytetami. Poziom szkolnictwa w poszczególnych kuratoriach szkolnych zależał od kuratora zarządzającego okręgiem.

Ustrój Księstwa Warszawskiego (1807 - 1815)

W dniu 22.07.1807 Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję. Opierała się ona na wzorach francuskich, w niewielkim tylko stopniu uwzględniając polskie tradycje ustrojowe. Najbardziej doniosłe zmiany to zniesienie poddaństwa i formalne zrównanie wszystkich obywateli wobec prawa (cywilne i karne). Szlachta była faworyzowana politycznie.

Władcą został król saski Fryderyk August, korona książęca była dziedziczna przez dynastię saską. Do niego należała obsada wszystkich stanowisk. Jako władza ustawodawcza wydawał dekrety uzupełniające konstytucję.

Rada Stanu - początkowo jej skład pokrywał się ze składem Rady Ministrów, poszerzona o radców stanu. Obradom Rady przewodniczył król lub w razie jego nieobecności - prezes. Kompetencje: zajmowała się ustawodawstwem, przygotowując projekty ustaw sejmowych i dekretów królewskich oraz realizowała królewskie prawa inicjatywy ustawodawczej w izbie poselskiej. Sprawowała również funkcje sądowe, rozstrzygała spory kompetencyjne i administracyjne, sąd kasacyjny, ocena działalności ministrów i resortów. Wszystkie decyzje, poza kasacyjnymi, wymagały późniejszego zatwierdzenia królewskiego.

Rząd - składał się z 6 ministrów - sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i religijnych, wojny, przychodów i skarbu, policji oraz sekretarza stanu będącego pośrednikiem między królem a rządem. Sprawami zagranicznymi księstwa zajmował się minister spraw zagranicznych Saksonii. Instytucja kontrasygnaty aktów królewskich.

Rezydenci francuscy w Warszawie. Stała łączność z Paryżem, dbali o wykonywanie przez Księstwo nałożonych na nie obowiązków.

Sejm Główny - składał się z dwóch izb: senatorskiej i poselskiej, nie uznano monarchy za oddzielny stan sejmujący. Do senatu wchodziło 6 biskupów, 6 wojewodów i 6 kasztelanów. Po przyłączeniu Galicji Zachodniej ta liczba wzrosła do 10. Byli oni dożywotni. Izba poselska liczyła 60 posłów i 40 deputowanych, potem 100 i 66. Zasiadali tu z urzędu członkowie Rady Stanu w liczbie nie przekraczającej 13. Posłów wybierano na sejmikach, zwoływanych w każdym powiecie. W sejmikach mogła brać udział tylko osiadła szlachta. Deputowanych wybierano na zgromadzeniach gminnych (obowiązywał tu cenzus majątkowy). Kompetencje Sejmu sprowadzały się do spraw podatkowych, zmian w prawie cywilnym i karnym oraz do ustawodawstwa monetarnego. Nie przysługiwały mu żadne funkcje kontrolne wobec ministrów i innych organów rządowych. Zbierał się raz na dwa lata na piętnaście dni. Zwoływanie i odwoływanie sesji oraz mianowanie marszałka izby poselskiej.

Ustrój Królestwa Polskiego (1815 - 1864)

27.11.1815 Aleksander I podpisał tekst konstytucji Królestwa polskiego. Królestwo polskie zostało złączone z Rosją osobą władcy i wspólną polityką zagraniczną (związek ten miał char.personalny). Królestwo należy uznać za państwo o ograniczonej suwerenności. Konstytucja K.P. zagwarantowała szeroki zakres praw obywatelskich. Zaliczono do nich wolność osobistą, nietykalność osoby i własność, wolność druku, wolność wyznania (w późniejszych latach ograniczono je lub całkowicie kasowano). Mimo licznych wad była najbardziej postępową ustawą zasadniczą w ówczesnej Europie.

Car rosyjski królem polskim - pełnia władzy wykonawczej, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, dowództwo nad armią, rozporządzanie dochodami państwa, nominacje senatorów, sędziów, biskupów, wszystkich urzędników administracji, prawo łaski, nobilitacje i nadawanie orderów. Nie ponosił odpowiedzialności konstytucyjnej. Instytucja kontrasygnaty aktów królewskich. Jako, że monarcha nie przebywał za często w Warszawie, powołano namiestnika - Wielki Książę Konstanty i Mikołaj Nowosilcow dyrygowali Józefem Zajączkiem według uznania.

Sejm składał się z króla, senatu i izby poselskiej. Senat: biskupi, wojewodowie, kasztelanowie i książęta krwi - w liczbie nie większej niż połowa składu izby poselskiej. Izba poselska - 77 posłów i 51 deputowanych wybieranych na sejmikach i zgromadzeniach gminnych. Zakres kompetencji znacznie szerszy niż w Księstwie: ustawodawstwo cywilne, karne i administracyjne, dokonywanie zmian w regulacjach prawnych określających takie instytucje jak: sejm, Rada Stanu, komisje rządowe, sądownictwo; stanowienie o podatkach, systemie menniczym i budżecie, zaciąg do wojska oraz debatowanie nad sprawami wskazanymi przez panującego. W pewnym zakresie przysługiwała mu też kontrola rządu - wyrażana przez opinie o sprawozdaniach Rady Stanu i działalności rządu. Senat był sądem właściwym dla przestępstw wyższych urzędników, dla zbrodni stanu oraz organem rozstrzygającym o ważności wyborów.

Rada Stanu - Zgromadzenie Ogólne i Rada Administracyjna. Zgromadzenie Ogólne - namiestnik, ministrowie, referendarze, radcy stanu. Obradami kierował król lub namiestnik; kompetencje - przygotowanie projektów ustawodawczych, sądownictwo kompetencyjne, decydowanie o oddaniu pod sąd urzędników, kontrola administracji i sądownictwo administracyjne. Poza zakresem uprawnień - sądownictwo kasacyjne. Rada Administracyjna - namiestnik, pięciu ministrów i inni członkowie powołani przez króla. Organ doradczy przy namiestniku, który miał w Radzie decydujący głos. Zajmowała się wprowadzaniem w życie postanowień królewskich i merytorycznym przygotowaniem obrad Zgromadzenia Ogólnego.

Na czele poszczególnych resortów postawiono komisje rządowe - wyznań religijnych i oświecenia publicznego, sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i policji, przychodów i skarbu oraz wojny. Komisjom przewodniczyli ministrowie. Minister-sekretarz stanu przebywał u boku króla i zapewniał łączność między nim a krajem.

Polskie państwo podziemne w okresie powstania styczniowego

Doszło do wykształcenia się dwóch obozów politycznych: „czerwonych” i „białych”. „Biali” dążyli do uzyskania dla Królestwa autonomii, na lata późniejsze odsuwali walkę o odzyskanie niepodległości. „Czerwoni” parli natomiast do szybkiego wybuchu powstania narodowego. Na czele tego ruchu stał najpierw Komitet Miejski, a od 1862 roku Komitet Centralny Narodowy. Powstanie wybuchło 22.01.1863 roku. w manifeście z tego dnia Komitet ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym, zadecydował też o przeprowadzeniu reformy uwłaszczeniowej. Chłopi otrzymali na własność ziemię przez siebie posiadaną. Natomiast chłopom bezrolnym, którzy wzięliby udział w powstaniu, obiecano po 3 morgi gruntów z dóbr narodowych. Dziedzicom zagwarantowano odszkodowania z funduszy państwowych. Wobec niemożności ujawnienia się przez Rząd Tymczasowy, faktyczne kierownictwo nad powstaniem objęła komisja Wykonawcza Rządu Tymczasowego ze S.Bobrowskim na czele. „Biali”, którzy początkowo dystansowali się od powstania, wkrótce zaczęli przejawiać dużą aktywność, dążąc do przejęcia nad nim kontroli. Udało im się to poprzez wprowadzenie na urząd dyktatora Mariana Langiewicza, lecz jego dyktatura trwała krótko. Władzę ponownie przejął Rząd tymczasowy. Dnia 10 maja przyjął on formalnie nazwę Rządu Narodowego, podkreślając stabilność władz powstania. Rząd Narodowy był ciałem kolegialnym. Władze powstania, mimo że pozostawały anonimowe, miały ogromny autorytet w społeczeństwie. Ich decyzje sygnowane jedynie urzędową pieczęcią były powszechnie wykonywane. Przyczynia się do tego pełna poświęcenia praca szeregowych członków organizacji. Szczególnie sprawnie działały służby zajmujące się ściąganiem podatków, policja, żandarmeria i komunikacja. Można mówić o funkcjonowaniu w tym czasie polskiego państwa podziemnego. TABELA.

3

---