ROZWÓJ MORALNY

Rozwój moralny jest ściśle powiązany z rozwojem poznawczym i afektywnym i społecznym (bardzo silny związek z procesem socjalizacji !!!!!

Piaget zakłada, że normy moralne mają 3 cechy:

1. można je uogólniać na wszystkie analogiczne sytuacje a nie tylko na identyczne

2. wykraczają poza sytuację i warunki, które je wywołały

3. są związane z poczuciem autonomii

Te cechy zaczynają być spełniane dopiero w fazie operacji konkretnych

Dlatego rozumienie moralne w okresie przedoperacyjnym jest uważane za PRENORMATYWNE (oparte w większym stopniu na posłuszeństwie wobec autorytetu niż na wzajemnym szacunku)

Pojęcia reguł u dzieci

Paiget pytał dzieci o zasady i ich uzasadnienia. Wyróżnił 4 główne fazy poznawania przez dzieci reguł, analogiczne do 4 stadiów rozwoju poznawczego:

1. FAZA RUCHOWA

• Nie jest świadome ich stosowania

• Aktywność nie jest społeczna, gra same ze sobą

• Brak prób zabawy z innymi

• Źródłem zadowolenia jest sama manipulacja kulami

2. FAZA EGOCENTRYCZNA

• Zwykle w wieku 2-5 lat zaczynają uświadamiać sobie istnienie reguł

• Zaczynają wykazywać chęć do gry ze starszymi dziećmi

• Stara się naśladować grę starszych, ale przez egocentryzm poznawczy bawi się same ze sobą (chęć jest ale brak zrozumienia zabawy w sensie społecznym)

• Zabawa z innymi przypomina monologowanie zbiorowe

• Zabawy grupowe cechuje brak interakcji społecznych i prawdziwej współpracy

• Uważają reguły za stałe i przestrzegają ich jednostronnie

3. WSPÓŁPRACA

• Nie wcześniej niż od 7-8 lat

• Zaczynają lepiej rozumieć zasady (choć nie do końca), za cel gry uważają zwycięstwo

4. KODYFIKACJA REGUŁ

• Większość ok. 11-12 r.ż. zaczyna rozumieć, iż reguły mogą być zmieniane przez grupę, i że są niezbędne żeby gra była uczciwa

• Widoczne zainteresowanie regułami dla nich samych

Początki wiążą się z poznaniem reguł obowiązujących w grupie społecznej, odróżnianiem dobra od zła, doświadczaniem winy i wstydu.

Rozwój moralny jest ściśle związany z rozwojem poznawczym, uczuciowym i społecznym.

Dostosowanie się do nakazów i zakazów=> zachowanie zgodne z normami społecznymi

W wieku przedszkolnym pod wpływem zakazów i nakazów dorosłych (początkowo respektuje zakazy aby uniknąć kary)/ starsze dzieci traktują zachowanie zgodne z regułami jako instrument do uzyskania nagrody: zadowolenia innych i zaspokojenia własnych potrzeb.

Sumienie- jest zbiorem norm i wartości, w które człowiek wierzy i do których chce dostosować swe postępowanie

• Początki kształtowania się sumienia są związane z poczuciem normy, które można obserwować już w 2 r.ż.

• Odróżnia wygląd przedmiotu zgodnego z normą od uszkodzonego

• Odróżnia to, co dobre (akceptowane przez dorosłych) od tego, co złe (nieakceptowane)

• Swoje nieakceptowane społecznie zachowania przypisują często innym osobom, zwierzętom, zabawkom

• Od ok. 4 r.ż. zaczyna odczuwać wewnętrzny „powściąg” choć nie rozumieją jeszcze podstawy nakazów i zakazów (istotną rolę odgrywa rozumienie przeżyć innych osób i rozwój takich uczuć jak wstyd czy wina

PÓŹNE DZIECIŃSTWO (7-10,12)

Wraz z rozwojem poznawczym wzrasta zdolność do rozumowania moralnego tj. analizowania i oceniania zdarzeń w kontekście nakazów, zakazów i norm społecznych.

MODEL ROZWOJU MORALNEGO J. PIAGETA

1. 5-7 r.ż. to STADIUM REALIZMU MORALNEGO

• Piaget uważa, że pierwsza moralność jest oparta na posłuszeństwie. Podporządkowuje się normom bo obdarza dorosłych szacunkiem.

• SZACUNEK JEDNOSTRONNY prowadzi do MORALNOŚCI HETERONOMICZNEJ (polega na niewolniczym dostosowaniu się do reguł).

• NIE SĄ DOPUSZCZALNE ŻADNE ODSTĘPSTWA OD REGUŁY, stąd czasem może postępować nielogicznie.

• Ważna jest jedynie wielkość materialna czynu. (Jaś rozbił 10 szklanek przez przypadek i jest gorszy od Jarusia, który rozbił jedną próbując zadźgać nożem szynszyla).

• Nie bierze pod uwagę intencji sprawcy, nie mają jeszcze ukształtowanego pojęcia intencjonalności

• Nie odróżnia przypadku i niezręczności od celowego morderstwa z zimną krwią (tasakiem)

• Każde odstępstwo od reguły winno być ukarane

• Wielkość kary winna być dostosowana do wielkości materialnej szkody

• Kara powinna mieć formę sankcji ekspiacyjnej

1.Ma charakter arbitralny!!, nie ma związku między treścią sankcji a przewinieniem(„zabiłeś ciocię nie oglądniesz dobranocki”)

2. zawsze wiąże się z przymusem

3. jest wyznaczana przez autorytet

• Konsekwencja tego kategorycznego nastawienia jest wiara w immanentną sprawiedliwość (złamaniu reguł, nawet gdy nikt o tym nie wie, zawsze towarzyszy kara)

• Dziecko posługuje się kryterium odpowiedzialności obiektywnej uzależnianie moralnej oceny sytuacji od jej fizycznych i obiektywnych skutków, nie zaś od intencji sprawcy czy ważności normy( patrz wyżej)

2. 8-11 r.ż. to STADIUM RELATYWIZMU MORALNEGO

• rozwija się w miarę chodzenia do szkoły

• około 8-9 r.ż. (stadium operacji konkretnych) zaczynają rozumieć intencjonalność, redukcja egocentryzmu

decentracja interpersonalna

• stopniowe traktowanie reguł jako umów, stworzonych przez ludzi dla określonych celów społecznych

• reguły mogą zmieniać swoje znaczenie w określonych warunkach, mogą też ulec zmianie, jeśli przestaną być użyteczne (np. reguły gry)

• stopniowo dostrzegają, że stosowanie normy może być czasem zależne od sytuacji (dopuszczają np. kłamstwo w szlachetnych celach

• NIE OZNACZA TO JEDNAK LIBERALIZMU MORALNEGO!!!, a jedynie to, że normy mogą powstawać w grupie lub być formułowane lub przyswajane prze konkretnych ludzi, nawet samo dziecko

• Ok. 10-11 r.ż. zaczynają przejawiać tzw. MORALNOŚĆ AUTONOMICZNĄ ( nakazuje postępować zgodnie z wyznawanymi przez siebie normami, bez względu na okoliczności (tzn. nie z powodu przymusu, obawy przed karą lub pragnieniu nagrody) ale dlatego, że postępowanie te uważa za SŁUSZNE!!!

• Autonomia uwzględnia zarówno innych jak i własne „ja”

• Pojawia się SZACUNEK WZAJEMNY („wyrasta na bazie wymiany między jednostkami uważanymi za równe sobie (pojawiają się kłótnie z rodzicami: „A cemu on ma wienksy kawałek ciasta?”)

• Nazywany też (10-11) okresem MORALNEGO PRYNCYPIALIZMU- satysfakcjonujące jest samo postępowanie zgodnie z normą

• W ocenach moralnych zaczynają brać pod uwagę CZYNNIKI PSYCHOLOGICZNE (intencje sprawcy, motywy, a także (z czasem) realne możliwości zgodnego z normą zachowania.

• Rzeczywistą siłą kształtującą rozwój moralny jest współdziałanie z rówieśnikami, w wyniku którego powstaje potrzeba traktowania innych ludzi tak, jak sami chcieli by być traktowani

• Uznawane są kary zwane sankcjami przez odwzajemnianie:

1. nie trzeba stosować dotkliwych kar aby doprowadzić do przestrzegania zasad

2. zawsze związana z treścią przewinienia

3. nacisk położony na perswazję i zapobieganie, choć może zawierać element przymusu

4. związane z zasadami współdziałania i równości, nie z autorytetem dorosłych i przymusem

3 etapy rozumienia sprawiedliwości przez dzieci:

1. Sprawiedliwość retrybutywna podporządkowana autorytetowi dorosłych (ich słowo święte) trwa do 7-8 r.ż.

2. Sprawiedliwość dystrybutywna

1. związana z pojęciem współdziałania, ważna jest „równość” kary, wszyscy równi wobec prawa 8-11, EGALITARYZM

2. sprawiedliwość (wyrównawcza), kara nie musi być wymierzana „równo” pod względem ilości, np. młodsze dzieci karane lżej niż starsze, jest to właściwe zastosowanie zasady równości, zakłada stopniowanie egalitaryzmu, początek 11-12

idee mogą się rozwijać wcześniej lub później w zależności od środowiska w jakim żyje dziecko, od rodziny, systemu kar i nagród

konflikt między poczuciem sprawiedliwości a autorytetem dorosłych

Sprawiedliwość wśród dzieci

• sankcje zbiorowe i prywatne

• sankcje ekspiacyjne występują bardzo rzadko, częściej sankcje restytutywne (zaznaczające fakt zerwania więzi solidarności np. wyrzucenie z drużyny itp.)

• sprawiedliwość destrybutywna u dzieci: równość między rówieśnikami i sprawa różnic wieku

• pojęcia sprawiedliwości i solidarności rozwijają się równolegle z rozwojem umysłowym dziecka

ZAGADNIENIE KŁAMSTWA

• tendencja do kłamstwa jest skłonnością naturalną, a jej powszechność i spontaniczność wykazują jak ważne miejsce zajmuje w egocentrycznym myśleniu dziecka

• kłamstwo jest problemem zetknięcia się postaw egocentrycznych dziecka z przymusem moralnym dorosłych (egocentryczne dziecko często nagina prawdę do swych pragnień)

• kłamstwa małych dzieci są zazwyczaj spontaniczne i nie mają na celu wprowadzenia w błąd, „pseudo-kłamstwa”

• Piageta interesowały głównie 3 zagadnienia”

1. definicja kłamstwa

2. odpowiedzialność uwarunkowana treścią kłamstwa

3. odp. zależna od materialnych konsekwencji

AD a.)

1..większość dzieci poniżej 7-8 r.ż.(zazwyczaj 6 latki) uważa, że kłamstwo to brzydkie słowo

• kłamstwo jest wykroczeniem moralnym popełnianym za pomocą języka tak jak przekleństwo

• nie rozumie czemu jedne wyrazy można mówić a za inne jest nagana np. „kujwa”, „spiejdalaj”

• ogólnie rzeczy, których nie można mówić nazywa kłamstwem (przekleństwa+fałsz)

• jeśli spodziewa się braku kary to nie jest kłamstwo!!!!!!

2. „Kłamstwo to coś, co jest nieprawdziwe”, definicja powszechnie spotykana od 6 do 10 lat

• nieważne są intencje, kłamstwo to „niedociągnięcie moralne”

• nie odróżniają aktu zamierzonego od mimowolnej omyłki

• potrafi odróżnić omyłkę od kłamstwa ale uważa, iż jako taka stanowi kłamstwo

• mieszanie omyłki i kłamstwa ZANIKA ok. 8 lat!!!, wraz z większością zjawisk animizmu, artyficjalizmu.

• Powyżej 9 roku życia są już przekonane, że złe jest także kłamstwo, które pozostaje bezkarne

3. kłamliwe jest każde stwierdzenie intencjonalnie fałszywe. W wyraźnej postaci dopiero ok. 10-11 lat

• mówienie prawdy jest konieczne do społecznego współdziałania

AD b.)

• kwestia oceny kłamstw z punktu widzenia ich treści, to kwestia odpowiedzialności, subiektywnej czy obiektywnej, ocenianej bądź w zależności od celu kłamstwa, bądź też od stopnia fałszywości kłamliwego twierdzenia.

• Na początku nastawienie na skutki, odpowiedzialność obiektywną

• Ocenia nie intencje ale np. na podstawie prawdopodobieństwa kłamliwego stwierdzenia (im mniej prawdopodobne tym gorsze kłamstwo)

• Z wiekiem następuje stopniowe przejście do odp. subiektywnej (te same okoliczności(!!) stanowią dowód, że kłamstwo nie jest poważne, jeśli od razu widać fałszywość tzn., że nie ma oszustwa tylko przesada czy pomyłka

AD c.)

• Jeśli jakiś akt materialny (zbicie szklanek) towarzyszy kłamstwu zbyt blisko to wtedy dziecko ma trudności w odróżnieniu kłamstwa jako działania psychicznego od samych zewnętrznych wyników aktu.

ŚWIADOMOŚĆ KŁAMSTWA JEST STOPNIOWO INTERIORYZOWANA NAJPRAWDOPODOBNIEJ POD WPŁYWEM WSPÓŁDZIAŁANIA

„Dziecko rozumie zalecenie prawdomówności, zanim zrozumie społeczną wartość tego nakazu. Skutkiem tego reguła prawdomówności staje się zewnętrzna wobec osobowości podmiotu i stwarza sytuację realizmu moralnego i odpowiedzialności obiektywnej, a kłamstwo wydaje się czymś poważnym nie dlatego, że wiąże się z zamiarem wprowadzenia kogoś w błąd, ale dlatego, że oddala się materialnie od prawdy obiektywnej”

Kłamstwo i dwa rodzaje szacunku

ROZWÓJ MORALNY WG KOHLBERGA

1. Poniżej 9 r.ż. przejawiają moralność przedkonwencjonalną (egocentryczna postawa podmiotu)

Słuszne to zachowanie, które odpowiada potrzebom i interesom jednostki

2. STADIUM II: jednocześnie zapewnia wzajemną korzyść w interakcjach z innymi

3. STADIUM III na poziomie moralności konwencjonalnej

• Powstaje wraz z konsolidowaniem się operacji konkretnych

• Potrafi przyjąć punkt widzenia członka grupy społecznej, z którą pozostaje w bezpośrednich interakcjach

• Słuszne jest czynienie tego, czego oczekuje się od osób pełniących w danej grupie określone role

• Ocena zachowania wynika z aprobaty społecznej

4. STADIUM IV na poziomie moralności konwencjonalnej

• Osiągają je tylko niektóre dzieci pod koniec okresu późnego dzieciństwa

• Dominuje perspektywa „prawa i porządku społecznego”

• Podstawę stanowi ścisłe przestrzeganie praw i wywiązywanie się z obowiązków

• Zasady są takie same dla wszystkich

• Potrzeby jednostki są drugorzędne wobec utrzymania porządku społecznego

• Silny szacunek dla autorytetów

• KOHLBERG UWAŻA jednak, że stadium IV pojawia się dopiero w okresie dorastania, wraz z kształtowaniem się zdolności do stosowania operacji formalnych

PODSUMOWANIE I OCENA KONCEPCJI PIAGETA I KOHLBERGA

• Odnoszą się przede wszystkim do rozwoju intelektualnych możliwości w zakresie wnioskowania i oceniania moralnego dzieci, a nie do rzeczywistych przejawów rozwoju moralnego

• Fakt, że rozumie zasady nie daje gwarancji na właściwe zachowanie się w danej sytuacji

• W rzeczywistości dzieci często zachowują się niezgodnie z tym poziomem jaki są w stanie osiągnąć w rozumowaniu moralnym lub ujawniają różne poziomy funkcjonowania zależnie od znaczenia sytuacji

• Ważna jest stymulacja poprzez rozwijanie u dzieci świadomości istnienia i sensu norm moralnych i trenowanie refleksji nad postępowaniem w sytuacjach dylematu normatywnego

• Szczególnie ważna jest stymulacja rozwoju moralnego w przypadku dysharmonii między rozwojem intelektualnym, a zdolnościami dziecka do wartościowania etycznego

WCZESNA ADOLESCENCJA

• Właściwości myślenia i doświadczenie społeczne wpływają na częstsze i trafniejsze ocenianie własnego i cudzego postępowania, wpływa to na kształtowanie się przekonań i postaw, które stopniowo stają się coraz bardziej stabilne przyjmując postać światopoglądu.

• Światopogląd jest nierozerwalnie związany z moralnością, szczególnie w okresie „burzy i naporu”

1. Rygoryzm moralny osiąga apogeum w wieku wczesnoszkolnym (7-11), potem systematycznie maleje osiągając najniższy poziom ok. 20 r.ż., dopiero u dorosłych ponowny wzrost postaw rygorystycznych, choc oczywiście różnych od rygoryzmu dziecięcego

• Dziecięcy rygoryzm: związany z niedojrzałością poznawczą, egocentryczną motywacją i surowym treningiem wychowawczym, przy czym wpływ takich rygorystycznych standardów jest niewielki

• Spadek rygoryzmu u młodzieży: związany ze złożonością problemów jakich doświadcza, wymaga to dużej elastyczności rozumienia relatywizmu zjawisk, czego młodzież dopiero się uczy

• Dojrzały rygoryzm; stabilność standardów, zdolność ich uzasadniania, wpływ na postępowanie jeśli wystepuje to dopiero w wieku dojrzałym (Gołąb)

2. Idealizm młodzieży

• Ścieranie się różnorodnych postaw: nihilizmu, idealizmu, cynizmu. Rozdźwięk między deklarowanymi przekonaniami a dokonywanymi wyborami

• IDEALIZM MŁODZIEŃCZY rozumiany jako potrzeba czynienia dobra wymaga wystąpienia kreślonych warunków do urzeczywistnienia się (min. respektowania prawa młodzieży do samodzielności i szacunku.

• Szuman wyróżnił 3 fazy idealizmu młodzieńczego:

1. idealizm antycypacyjny, jest oczekiwaniem dobra, wytwarzają sobie idealny obraz rzeczywistości

2. idealizm kompensacyjny, występuje po złych doświadczeniach jako ucieczka od rzeczywistości, niezgoda na brutalność tego świata

3. idealizm normatywny (praktyczny), gdy staje się przyjętą normą, świadomym wyborem, pragnienie naprawy świata kieruje się ku sprawom normalnym

• Szuman przypisał idealizmowi funkcję rozwojową i ochronną

• Dorastanie jest okresem poszukiwania swojego stosunku do Boga i religii, czasem buntu i podważania tradycji, pragnienia dobra idealnego, nie dostrzegając go wokół siebie młodzież często odchodzi od religii

• Zainteresowanie wiarą jest też odzwierciedleniem rozwoju myślenia abstrakcyjnego

• Na okres dorastania przypadają też początki samokształcenia i samowychowania

5

---