Banki w Polsce (10 stron)


Banki w Polsce

Istotą działalności banku jest przyjmowanie pieniędzy klientów, które podlegają zwrotowi, oraz udzielanie kredytów na własny rachunek.

Polskie prawo bankowe określa banki jako samodzielne, samofinansujące się i posiadające osobowość prawną jednostki gospodarcze, które działają na podstawie tejże ustawy i własnych statutów. Ustawa zalicza do podstawowej działalności banków gromadzenie środków pieniężnych, udzielenie kredytów oraz przeprowadzenie rozliczeń pieniężnych. W uproszczeniu można więc powiedzieć, że banki gospodarują cudzymi pieniędzmi. Wypływają z tego określone konsekwencje:

W Polsce zezwolenie na prowadzenie działalności bankowej wydaje prezes NBP, a uzyskanie takiej zgody wymaga spełnienia przez założycieli banku określonych warunków. Dotyczą one minimum kapitału własnego banku i posiadania pomieszczeń należycie zabezpieczających przechowywanie powierzonych wartości, a także pełnienia kierowniczych stanowisk przez kompetentne osoby. Z drugiej strony prawo nie dopuszcza, aby inne podmioty, nie posiadające takiego zezwolenia, prowadziły działalność bankową i używały wyrazu „bank” lub „kasa”.

W trosce o bezpieczeństwo wkładów lokowanych (deponowanych) przez społeczeństwo w bankach, władze państw wprowadzają nadzór nad działalnością banków. Nadzór może sprawować odrębny urząd państwowy lub centralny bank. Polskie prawo bankowe powierzyło nadzór nad działalnością bankową Generalnemu Inspektorowi Nadzoru Bankowego, podległemu prezesowi NBP; czynności z tym związane mogą wykonywać tylko pracownicy specjalnie upoważnieni przez prezesa NBP. Mając na względzie bezpieczeństwo powierzonych bankom wkładów (depozytów), prezes NBP ustala normy dopuszczalnego ryzyka w działalności bankowej.

Konieczność ograniczania ryzyka działalności bankowej wynika z warunków funkcjonowania i podstawowej roli banków w gospodarce rynkowej. Istotną cechą gospodarki rynkowej jest bowiem ryzyko ekonomiczne ponoszone przez wszystkie gospodarujące podmioty, w tym także przez banki.

Banki pełnią przy tym ważną rolę, dokonując transformacji ryzyka i terminów, gdy przyjmują wkłady i udzielają kredytów.

Dzięki temu podmioty gospodarcze nie muszą bieżąco i we własnym zakresie dostosować zapotrzebowania na środki pieniężne do stanu posiadanych zasobów pieniężnych. Gromadzą one czasowo wolne środki pieniężne jednostek gospodarczych i osób fizycznych, aby wykorzystać zgromadzone zasoby do udzielania na własny rachunek kredytów. Mnogość gromadzonych depozytów znaczenie przewyższa liczbę udzielanych kredytów, a także różne są okresy trwania umów i terminy spłat. Banki pełnią rolę wyspecjalizowanych pośredników pomiędzy deponentami posiadającymi nadwyżki płynnych środków (pieniędzy) a kredytobiorcami zgłaszającymi zapotrzebowanie na środki płynne.

Banki ponoszą odpowiedzialność wobec deponentów za przyjmowane depozyty (wkłady), które ponadto chronione są tzw. normami ostrożnościowymi ustalanymi przez prezesa NBP. Natomiast wykorzystanie nagromadzonych depozytów w postaci udzielania kredytów przebiega na ryzyko banku. Banki ponoszą ryzyko lokowania przyjmowanych depozytów w kredytach i innych przedsięwzięciach, zapewniając deponentom terminowy zwrot ich wkładów powiększonych o umowne odsetki.

Systemy bankowe ukształtowały się w różnych krajach zależnie od satysfakcji i rozwiązań prawnych. Różnorodność banków i instytucji finansowych, ich struktura oraz zakres i sposób działania nadają specyficzny charakter systemom bankowym poszczególnych państw. Jednak w każdym kraju gospodarki rynkowej występuje dualizm w kreowaniu pieniądza i decentralizacja decyzji gospodarczych, podejmowanych przez samodzielne podmioty. Strukturę i funkcjonowanie systemu bankowego określa w każdym państwie jego prawo bankowe, nawiązujące do respektowania przez nie ustaleń międzynarodowych.

W każdym systemie bankowym krajów o gospodarce rynkowej banki pełnią trzy podstawowe funkcje ekonomiczne:

Pierwszą funkcję wykonują banki emisyjne (centralne), drugą zaś - bankowość komercyjna, przede wszystkim banki kredytowe i depozytowe. Trzecią funkcję wykonują także instytucje finansowe. Istota różnic między bankami a instytucjami finansowymi polega na tworzeniu przez banki nowej siły nabywczej, podczas gdy pośredniczenie w przepływach pieniądza jest tylko redystrybucją istniejącej siły nabywczej. Do instytucji finansowych zaliczamy np. towarzystwa ubezpieczeniowe, giełdy, biura rozliczeń, kantory wymiany walut.

Przyjmując kryterium wykonywanych zadań, w systemach bankowych krajów o gospodarce rynkowej możemy wyróżnić banki:

Banki centralne, jako banki emisyjne, będące w każdym kraju podstawą systemu bankowego, są jednostkami państwowymi albo podporządkowanymi państwu, posiadającemu przeważającą część ich kapitałów. Są one bankami banków, refinansujących inne banki oraz prowadząc ich rachunki rządowe (budżetowe), wykonują operacje finansowe zlecone przez organy rządowe, a także udzielają państwu kredytów. Ponadto banki twe reprezentują interesy kraju w stosunkach zagranicznych.

Banki komercyjne (kredytowe, depozytowe)

Zajmują się przede wszystkim przyjmowaniem depozytów i kreowaniem wkładów w postaci udzielania kredytów oraz dokonywaniem na ich podstawie rozliczeń bezgotówkowych. Tradycyjnie udzielały one przede wszystkim kredytów krótkoterminowych, ale obecnie udzielają także średnioterminowych i długoterminowych. Ponadto banki komercyjne, na zlecenie klientów, wykonują różne operacje pośredniczące (komisowe) i świadczą inne usługi bankowe. Do omawianej kategorii, ze względu na ekonomiczną treść ich działalności, można zaliczyć również banki spółdzielcze. Są to, w porównaniu z wielkimi bankami komercyjnymi, małe (lokalne lub regionalne)samodzielne banki. Łączą się one często w związki będące ich centralnymi rozliczeniowymi i finansowymi. Niektórzy traktują banki spółdzielcze jako odrębną kategorię.

Banki rozwojowe (inwestycyjne) gromadzą środki o charakterze długoterminowym, emitują długoterminowe papiery wartościowe, a także przyjmują lokaty długoterminowe. Wykorzystując te środki udzielają kredytów długo- i średnioterminowych, pośrednicząc w przetwarzaniu zasobów pieniężnych na kapitał rzeczowy. Banki rozwojowe współdziałają w tworzeniu nowych przedsiębiorstw lub rozbudowaniu istniejących.

Banki i kasy oszczędnościowe gromadzą rozproszone oszczędności indywidualne i najczęściej udzielają na ich podstawie kredytów (w tym kredytów konsumpcyjnych) lub korzystanie lokują zgromadzone zasoby. Często banki te działają w powiązaniu z urzędami pocztowymi, które dysponują gęstą siecią placówek. Od banków oszczędnościowych należy odróżnić nie bankowe instytucje lokacyjne, trudniące się lokowaniem powierzonych im oszczędności w papierach wartościowych i innych korzystnych lokatach(np. „Pioneer”).

Banki specjalne finansują wykonywanie specjalnych zadań, wymagających szczególnego rodzaju fachowej obsługi bankowej. Można do nich zaliczać np. banki obsługujące handel zagraniczny, a nawet jego obszary wydzielone przedmiotowo lub geograficznie. Specjalistyczny charakter mają też banki budownictwa mieszkaniowego, finansowania określonych gałęzi gospodarczych, obsługujące giełdy itp.

Przyjmując jako kryterium podziału formę własności, można rozróżnić banki publiczne (państwowe, samorządowe), banki z różnym udziałem własności państwowej, banki spółdzielcze oraz prywatne. Przyjmując kryterium zasięgu terytorialnego, można rozróżnić banki o zasięgu ogólnokrajowym lub regionalnym, a także banki lokalne, często jednooddziałowe.

Ze względu na rodzaj obsługiwanej klienteli oraz operacji wykonywanych przez banki wytworzył się podział na:

Banki detaliczne obsługują przede wszystkim indywidualnych klientów i drobne przedsiębiorstwa. Natomiast banki hurtowe obsługują większe jednostki gospodarcze.

Podstawowym celem banków detalicznych jest gromadzenie drobnych, rozproszonych oszczędności gospodarstw domowych. Wkłady oszczędnościowe stanowią źródło udzielanych przez te banki kredytów konsumpcyjnych i na budownictwo mieszkaniowe oraz różnego rodzaju kredytów konsumpcyjnych i na budownictwo mieszkaniowe oraz różnego rodzaju kredytów dla mniejszych jednostek gospodarczych. Jednak coraz częściej duże banki komercyjne, doceniając znaczenie wkładów oszczędnościowych jako ważnego źródła swojej akcji kredytowej, zabiegają o wkłady drobnych ciułaczy. Stąd pojęcie bank detaliczny jest umowne i może być przypisane bankom, w których ten rodzaj działalności jest dominujący, np. bankom i kasom oszczędnościowym.

W wyniku historycznych przeobrażeń warunków gospodarczych, w poszczególnych krajach ukształtowały się rożne systemy bankowe. W jednych dominują banki o charakterze uniwersalnym, będące zazwyczaj bankami hurtowymi, w innych banki specjalistyczne, w jeszcze innych funkcjonuje system bankowy o charakterze mieszanym. Czołowe banki komercyjne cechuje uniwersalizm międzynarodowy charakter wykonywanych operacji. Bani uniwersalne oferują wiele różnorodnych usług świadczonych przez współczesną bankowość. Udzielają kredytów krótko-, średnio- i długoterminowych, przyjmują różne lokaty, a także wkłady oszczędnościowe ludności, dokonują operacji papierami wartościowymi itp. Działając na rynku krajowym i międzynarodowym, przeprowadzają one operacje w walucie krajowej i walutach obcych. W niektórych mogą przeważać określone transakcje, co nie zmienia ich uniwersalnego charakteru. W przeciwieństwie do nich banki specjalne ograniczają swą działalność do wąskiego zakresu operacji (np. kredytowanie handlu zagranicznego, budownictwa mieszkaniowego lub gromadzenie oszczędności ludności).

Wielkie banki komercyjne cechuje nie tylko zarysowany wyżej uni3wersalizm w sensie geograficznym. Zakładają one oddziały zagraniczne i różne przedstawicielstwa. Często wspólnie powołują one banki i instytucje o charakterze międzynarodowym zlokalizowane w krajach szerokiego liberalizmu bankowego (np. Luksemburg).

Zmianom społecznym, ustrojowym i transformacji gospodarki towarzyszyło uchylenie nowego prawa bankowego, które przystosowało system bankowy do odbudowania w Polsce gospodarki rynkowej. Tworząc nowy system bankowy przyjęło założenie, że zmiany w funkcjonowaniu polskiej bankowości będą wyprzedzać proces transformacji modelu gospodarczego, przyczyniając się do pogłębienia stosunków rynkowych. Polski system bankowy zapewnia właściwy gospodarce rynkowej dualizm kreowania pieniądza w dwupoziomowym modelu bankowości.

Narodowy Bank Polski jest państwowym „ bankiem banków”, a funkcje banku centralnego oddzielono statutowo od bezpośredniej działalności kredytowej. NBP emituje znaki pieniężne i udziela kredytu refinansowanego bankom oraz kształtuje politykę pieniężną. Współdziała on z organami władzy w ustaleniu i realizowaniu polityki gospodarczej państwa, mając na względzie umacnianie polskiego pieniądza. Przez umocnienie pieniądza należy rozumieć przeciwdziałanie obniżeniu się jego wartości, co ma szczególne znaczenie w warunkach malejącej, ale wciąż jeszcze wysokiej inflacji. W ramach ustawowych uprawnień prezes NBP sprawuje nadzór nad działalnością innych banków, mając na względzie bezpieczeństwo wkładów oszczędnościowych ludności i innych lokat gromadzonych w bankach. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w działalności jakiegoś banku może ograniczyć zakres jego operacji, a nawet zarządzić likwidację tego banku. Ustala on także ogólne zasady prowadzenia rachunków bankowych oraz trybu rozliczeń pieniężnych przeprowadzonych za pośrednictwem banków. W zakresie rachunkowości bankowej ustala powszechnie obowiązujący plan kont i ogólne zasady ewidencji operacji bankowych.

NBP kieruje prezes NBP, powoływany przez Sejm na okres 6 lat, oraz kilkuosobowy zarząd, przy czym wiceprezesów powołuje Prezydent RP. Swoje zadania wykonuje NBP za pośrednictwem centrali oraz 39 oddziałów okręgowych, 10 Oddziałów i Głównego Oddziału Walutowo - Dewizowego NBP w Warszawie. Jako bank banków NBP otwiera i prowadzi dla banków rachunki, wśród których najważniejsze są:

Kredyty refinansowe uzupełniają zasoby pieniężne banków na podstawie zawartej z NBP umowy określającej warunki kredytowania i sposób zabezpieczania jego spłaty. NBP uzależnia udzielenie kredytu refinansowego od zdolności banku do jego terminowej spłaty wraz z należnymi odsetkami. Kredyty refinansowe są udzielane bankom:

NBP może udzielać także innych kredytów, w tym w walutach obcych, i zaciągać w tym celu kredyty w bankach i instytucjach zagranicznych.

Jako bank państwa, NBP prowadzi rachunki bankowe budżetu i jednostek budżetu centralnego. Może on także kredytować budżet państwa, finansując w ten sposób część deficytu budżetowego. NBP ma prawo emitowania papierów wartościowych, a także może kupować papiery wartościowe wystawiane przez Skarb Państwa; papiery wartościowe mogą być przyjmowane przez NBP także do przechowywania i administrowania. W 1990 r. Podjęto emisję bonów pieniężnych NBP. Są one krótkoterminowymi papierami wartościowymi, oferowanymi bankom i innym krajowym jednostkom i osobom fizycznym.

Prezes NBP reprezentuje interesy Polski w międzynarodowych instytucjach bankowych i ogłasza kursy obcych walut w złotych. NBP administruje państwową rezerwą dewizową, a także bezpośrednio przeprowadza operacje dewizowe. Daje mu to możliwość interweniowania w celu przeciwdziałania nadmiernym wahaniom kursów walutowych w krótkich okresach. Organizuje on współpracę z bankami zagranicznymi i udziela zezwoleń bankom krajowym na prowadzenie operacji dewizowych. Działalność banków w tej dziedzinie podlega bezpośredniej kontroli NBP, a w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości może on cofnąć upoważnienie do ich wykonywania.

W stosunku do banków krajowych NBP ma pozycję nadrzędną, a prezes NBP może wydawać zarządzenia w zakresie określonych prawem bankowym, które obowiązują banki krajowe, np. zasady prowadzenia rachunków bankowych i przeprowadzenie za ich pośrednictwem rozliczeń pieniężnych. Szczególnym uprawnieniem jest powierzenie NBP sprawowania nadzoru nad działalnością banków krajowych. Prezes NBP, w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w działalności jakiegoś banku, może ograniczyć zakres jego operacji, a nawet zarządzić likwidację takiego banku.

Banki operacyjne sprawują bezpośrednio obsługę osób prawnych i fizycznych. Prowadząc samodzielną politykę depozytową i kredytową, konkurują one o klienta, który może wybrać dowolny bank. Budowę obecnej sieci bankowej, przystosowanej do wymogów gospodarki rynkowej, rozpoczęto w 1989 r. Wyłoniono wówczas z NBP dziewięć banków kredytowych. Banki te mają formę spółek akcyjnych, przy czym w kilku z nich dokonano prywatyzacji, inne są jednoosobowymi spółkami Skarbu Państwa. Niemniej wszystkie działają na zasadach komercyjnych. Banki te mają charakter uniwersalny i wykonują wszystkie operacje bankowe w obrocie krajowym i zagranicznym.

Do nadania uniwersalnego charakteru swej działalności zmierza największy polski bank - Powszechna Kasa Oszczędności - Bank Państwowy, chociaż nadal jest uważany przede wszystkim za bank ludności. Bank Handlowy w Warszawie S.A., Polska Kasa Opieki S.A. oraz Bank Rozwoju Eksportu S.A. specjalizują się w obsłudze obrotów zagranicznych, chociaż w pewnym zakresie pełnią obsługę krajową. Natomiast operacje walutowo -dewizowe mogą być wykonywane także przez inne banki mające uprawnienia dewizowe.

W latach 1990-1996 powstały banki komercyjne w formie spółek akcyjnych, a w wielu z nich reprezentowany jest kapitał zagraniczny. Według stanu na początku 1997 r. działało w Polsce ponad 80 banków. Obok tych banków działało około 1500 banków spółdzielczych, tworzących gęstą sieć placówek bankowych obsługujących wieś i mniejsze miejscowości, gdzie na ogół nie ma oddziałów operacyjnych innych banków komercyjnych. Wiele banków spółdzielczych ma długą tradycję, a niektóre z nich działają ponad sto lat.

W 1994 roku podjęto reorganizację sieci banków spółdzielczych. Aby ten sektor bankowości mógł być konkurencyjny po wejściu Polski do Unii Europejskiej, konieczna jest integracja polskich banków spółdzielczych na szczeblu regionalnym, podobnie jak to ma miejsce w innych krajach Europy Zachodniej, np. Credit Agricole w Francji, Reiffeisen w Australii,czy Rabobank w Holandii. Tylko taka, jednolicie zorganizowana struktura, uwzględniająca polskie uwarunkowania, pozwala na zastosowanie nowoczesnych metod zarządzania, z wykorzystaniem jednolitego systemu informatycznego i jednolitych procedur bankowych. Możliwość oferowania szerokiej palety usług bankowych przez tak rozległą sieć banków po konkurencyjnej cenie otwiera perspektywy rozwojowe przed tym sektorem, nawet w warunkach silnej konkurencji bankowej.

Organizacja spółdzielczego sektora jest trójszczeblowa, obejmując:

Podstawową jednostką operacyjną pozostał bank spółdzielczy, prowadzący działalność na obszarze gminy, w której znajduje się jego siedziba, a za zgodą banku regionalnego na obszarze kilku gmin regionu. Osiągnięcie na szczeblach regionalnych i na szczeblu krajowym określonej koncentracji kapitałowej i organizacyjnej jest możliwie przez utworzenie zrzeszeń:

W wyniku zawarcia tych porozumień powstał wzajemnie zależny układ organizacyjny, umożliwiający sporządzenie na szczeblu regionu skonsolidowanego bilansu oraz solidarną odpowiedzialność za zobowiązania. Zależność ta nie powinna jednak pójść tak daleko, aby poszczególne ogniwa tego układu utraciły odrębną osobowość prawną. w rezultacie banki spółdzielcze zachowują osobowość prawną, z pewnymi ograniczeniami wynikającymi z umowy zrzeszenia. Ma ją także bank regionalny jako spółka akcyjna banków spółdzielczych. Przewiduje się możliwość scedowania przez prezesa NBP na rzecz banków regionalnych i banku krajowego część funkcji nadzoru bankowego.

Bank Gospodarki Żywnościowej został przekształcony w spółkę akcyjną działającą pod firmą w skrócie BGŻ S.A., akcjonariuszami są banki spółdzielcze i Skarb Państwa. Bank krajowy jest bankiem centralnym banków spółdzielczych i regionalnych, wykonującym czynności bankowe przewidziane prawem bankowym, a ponadto funkcje koordynacyjne i operacje międzynarodowe.

Z wymienionych banków tylko PKO BP dysponuje rozbudowaną i działającą kompleksowo siecią terenową. W pewnej mierze cechy te można przypisać BGŻ S.A., jeśli uwzględnić sieć współpracujących z nim banków spółdzielczych. Natomiast oddziały operacyjne dziewięciu wyłonionych z NBP banków kredytowych początkowo były skoncentrowane w określonych regionach. Banki te, otwierając nowe oddziały, nabrały charakteru ogólnokrajowego. Konkurują one między sobą i z gęstą siecią placówek PKO BP oraz innymi bankami komercyjnymi. Ale placówki tych ostatnich najczęściej mają charakter specjalistyczny i ograniczony zasięg terytorialny.

W 1987 roku przywrócono PKO BP pełną samodzielność i nadano uprawnienia typowe dla banku komercyjnego. Po stronie pasywów wkłady ludności stanowiły wówczas 90%, a wśród aktywów dominowały kredyty mieszkaniowe (około 55%). Bank zachowuje nadal dominującą pozycję w obsłudze ludności i w finansowaniu budownictwa, pełniąc obsługę rozliczeń pieniężnych ludności i wykonując operacje w obcych walutach. Świadczy także usługi maklerskie w giełdowym obrocie papierami wartościowymi. Dysponuje przy tym największą w Polsce siecią, liczącą prawie 1000 placówek, a nadto unikalną siecią agencji w przedsiębiorstwach i instytucjach oraz szkolnymi kasami oszczędności (SKO) w liczbie około 5000. W nowej strukturze organizacyjnej banku działa 13 samodzielnych oddziałów regionalnych, realizujących wspólne cele banku i dostosowujących działalność terenowych placówek do lokalnych rynków.

Bank Handlowy w Warszawie S.A., o najdłuższej tradycji wśród polskich banków, koncentruje się na finansowaniu i obsłudze dużych przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych zaangażowanych we współpracę z zagranicą. Korzysta z nowoczesnej sieci łączności z bankami na całym świecie. Jego gwarancje są uznawane i cieszą się zaufaniem wśród banków i przedsiębiorstw na całym świecie. Obok oddziałów krajowych posiada oddziały i przedstawicielstwa zagraniczne. Ma największe fundusze własne wśród polskich banków, a jego akcje w całości należą do Skarbu Państwa; przewiduje się jego prywatyzację przez emisję nowych akcji dostępnych dla inwestorów krajowych i zagranicznych. Placówki zagraniczne posiada także Bank Polska Kasa Opieki S.A. i znaczenie więcej, bo prawie 100 placówek krajowych. Akcje banku także należą do Skarbu Państwa.

W zakładach pracy działają pracownicze kasy zapomogowo-pożyczkowe (PKZP) oraz spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (SKOK). Są to - obok agencji PKO BP - jednostki najbardziej zbliżone do pracowników różnych przedsiębiorstw, ale ich charakter jest inny niż banków, a zakłady pracy mają obowiązek określonych świadczeń na ich rzecz. Celem PKZP jest udzielenie członkom pomocy materialnej w formie pożyczek i zapomóg. Podobnie SKOK, działające w formie spółdzielni, są organizowane w celu zapewnienia swym członkom pożyczek na zasadzie idei finansowej samopomocy.

Bezpośrednie kontakty klientów z bankiem mają miejsce w jego oddziałach operacyjnych. Banki polskie posiadają od kilku do kilkudziesięciu oddziałów, a PKO BO dysponuje blisko tysiącem placówek oraz tysiącami agencji o ograniczonym zakresie działania. Wiele banków, na przykład banków spółdzielczych, ma charakter jednostkowy, łącząc funkcje centrali i bezpośredniej obsługi operacyjnej. Oddział operacyjny jest podstawową jednostką organizacyjną w strukturze większych banków. Sprawuje on bezpośrednią obsługę klientów i samodzielnie nawiązuje stosunki umowne w imieniu danego banku. Udziela on kredytów, prowadzi rachunki bankowe i przeprowadza rozliczenia pieniężne, a także może sprawować zastępczo obsługę kasową i operacyjno-rozliczeniową klientów innych banków. W strukturze oddziałów operacyjnych występują dwa podstawowe piony, ekonomiczny i operacyjno-rachunkowy, dzielące się na wewnętrzne komórki organizacyjne. Na przykład w dużych oddziałach operacyjnych działa kilka wydziałów kredytowych, wydział operacyjny, wydział kasowo - skarbowy, wydział walutowy itp.

Obok banków i instytucji finansowych usługi bankowe świadczą także placówki pocztowe. Obsługują one przede wszystkim obrót płatniczy, a ich tradycyjne usługi to przekazy pocztowe, wpłaty na rachunki jednostek gospodarczych w bankach, wpłaty i wypłaty oszczędności oraz rozliczenia z tytułu różnych opłat, podatków itp. Urzędy pocztowe posiadają rachunki w bankach, co włącza je w krajowy system rozliczeń pieniężnych. Ich usługi mają charakter masowy operacji rozliczeniowych i uzupełniają działalność banków zwłaszcza w miejscowościach pozbawionych placówek bankowych.

Prawo bankowe przewiduje podział banków według form własności na:

Od formy własności banku zależą zasady tworzenia nowych banków. Banki państwowe tworzy i likwiduje Rada Ministrów po zasięgnięciu opinii prezesa NBP. Utworzenie pozostałych banków wymaga zgody prezesa NBP. Prawo bankowe nie przewiduje natomiast podziału na banki uniwersalne i specjalistyczne i wszystkie banki mogą dokonywać wszelkich operacji bankowych przewidzianych w ich statutach. Nie przeszkadza to, aby niektóre z nich specjalizowały się w określonych operacjach lub obsłudze określonych obszarów działalności gospodarczej, np. operacje zagraniczne, budownictwo mieszkaniowe, gospodarka rolna. Nadaje to polskiemu systemowi bankowemu charakter mieszany, gdzie, obok banków uniwersalnych, występują banki specjalistyczne. Jednak podstawowe znaczenie mają banki uniwersalne występujące w formie spółki akcyjnej. Uniwersalizm większych banków przejawia się szerokim zakresem usług i pełną swobodą działalności na rynkach krajowych i zagranicznych. Mniejsze banki i spółki akcyjne mają zazwyczaj tylko jeden lub kilka oddziałów. Najczęściej specjalizują się one w różnych operacjach, wzbogacając jakościowo krajową ofertę usług bankowych.

Ostatnio utrwalił się pogląd o konieczności konsolidacji polskich banków. Zwolennicy konsolidacji uzasadniają ją wielkością banków, ich skromną siecią terenową, a także stosunkowo niewysokimi kapitałami. Wobec pojawiającej się konkurencji banków zagranicznych i szerszego w przyszłości otwarcia dla zagranicznych konkurentów, zachodzi potrzeba wzmocnienia polskich banków. Na koniec 1994 roku najwyższe fundusze własne posiadał Bank Handlowy S.A. (48222 mln dolarów); fundusze drugiego do wielkości PKO BP wynosiły 349 mln dolarów.

Natomiast łączne fundusze dziewięciu banków kredytowych, wyłonionych z NBP w 1989 roku, wynosiły 883 mln dolarów. Inne polski banki prywatne lub z udziałem Skarbu Państwa posiadają znacznie niższe fundusze własne. Ogranicza to konkurencyjność polskich banków wobec banków zagranicznych.

Konsolidacja (połączenie) kilku banków, na przykład wymienionych banków kredytowych, umożliwi im nie tylko powiększenie kapitału, ale także wzbogaci ich sieć. Wzbogacenie sieci oddziałów terenowych będzie sprzyjać gromadzeniu wkładów oszczędnościowych i lokat na korzystniejszych warunkach, co pozwoli stosować konkurencyjne oprocentowanie kredytów. Wreszcie gęsta sieć własnych oddziałów usprawnia obsługę klientów (np. zamiejscowe zlecenia płatnicze) przez prowadzenie innowacji bankowych. Postęp w technikach bankowych zmusza do stałego inwestowania, co może przekroczyć możliwości finansowe mniejszych banków, a będzie dostępne dla banków skonsolidowanych.

Projekt przekształceń opierają się na wcześniejszej wymianie akcji między bankami, aby później stworzyć holding bankowy z ewentualnym udziałem Skarbu Państwa. Inna koncepcja konsolidacji mówi o grupach bankowych z wyraźnie dominującym jednym bankiem, który byłby posiadaczem co najmniej 51% akcji członków tej grupy: grupa bankowa występowałaby pod wspólnym znakiem firmowym. Komisja Wspólnot Europejskich, mimo uwag krytycznych, uznała tworzenie holdingów za dopuszczalny przejaw zabezpieczenia się przed konkurencją zagraniczną.

Holdingi bankowe są oranizacyjno - kapitałową formą zrzeszenia banków, bazującą na podporządkowaniu innych banków bankowi zajmującemu pozycję dominującą. W praktyce występują także inne umowne powiązania kooperacyjne między bankami, ale bez formalnych powiązań organizacyjnych czy kapitałowych. Takie rozwiązania mogą łączyć banki oraz instytucje finansowe. Wszystkie omawiane związki nazwane są konglomeratami finansowymi.

System bankowy określa prawo bankowe, które w szerokim znaczeniu jest zbiorem norm prawnych, ujętych w kilku ustawach oraz licznych aktach wykonawczych, regulujących działalność banków.

W wąskim znaczeniu prawo bankowe jest podstawową ustawą określającą działalność i organizację krajowych banków. Obok niej także ustawa o NBP reguluje tylko jego działalność, ale także działalność pozostałych banków. Łącznie tworzą one podstawę systemu bankowego.

Z prawem bankowym związane jest ściśle prawo dewizowe, a także te normy prawa handlowego i spółdzielczego, które dotyczą problemów ustrojowych banków występujących w formie spółki akcyjnej i banku spółdzielczego. Podobnie działalność banków wiąże się z prawem czekowym i wekslowym. Wreszcie szereg norm prawa cywilnego odnosi się do zasad zawierania i wykonywania umów bankowych (np. umowa rachunku bankowego).

Normatywnymi źródłami prawa są ustawy i wydawane na ich podstawie akty wykonawcze; stąd ich nazwa - akty normatywne. Ustawy uchwala Sejm RP i są one ogłoszone w Dzienniku Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej. Powszechnie obowiązujące zarządzenia wykonawcze są ogłoszone w Monitorze Polskim. W zakresie prawa bankowego są to przede wszystkim zarządzenia prezesa NBP, które obowiązują wszystkie osoby prawne i fizyczne, korzystające z usług bankowych, np. zarządzanie w sprawie form i trybu przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków. Natomiast zarządzenia prezesa NBP, które dotyczą przede wszystkim banków, są ogłoszone w Dzienniku Urzędowym NBP, np. zarządzenia w sprawie nadzoru bankowego, w sprawie bankowego planu kont albo obwieszczenia prezesa NBP, np. w sprawie upadłości określonego banku.

Ważne znaczenie mają przepisy wydawane przez prezesów poszczególnych banków w formie regulaminów bankowych, które są nie normatywnymi aktami prawnymi. Regulamin bankowy może być wydany tylko w granicach i na podstawie upoważnienia wynikającego z normatywnych aktów prawnych. Regulamin dotyczy przykładowo zasad przyjmowania wkładów oszczędnościowych, udzielania różnych rodzajów kredytów, prowadzenia rachunków bankowych, udostępniania skrytek sejfowych itp.

Odpowiedni regulamin bankowy powinien być wręczony klientowi przed zawarciem konkretnej umowy. Ogłoszenie regulaminu w ogólnie dostępnym miejscu pomieszczeń bankowych jest równoznaczne z jego wręczeniem klientów.

Podobny do regulaminów charakter mają ogólne warunki umów, z którymi klient powinien być zapoznany przez bank przed zawarciem indywidualnej umowy. Posługiwanie się przez bank regulaminami lub ogólnymi warunkami umów znaczenie upraszcza zawieranie indywidualnych umów. Są bowiem w nich zawarte podstawowe warunki umów, ich podstawy prawne, obowiązki i prawa stron itp.

Polska zawarła układ o stowarzyszeniu ze Wspólnotą Europejską i zabiega o przyjęcie do Unii Europejskiej. Układ o stowarzyszeniu nakłada na Polskę obowiązek przystosowania naszego ustawodawstwa do ustawodawstwa obowiązującego we Wspólnocie. Dotyczy to również dziedzin prawa, wśród których wymieniono prawo bankowe. Wymaga to dostosowania tego prawa i systemu bankowego do rozwiązań stosowanych w krajach zintegrowanych. Dyrektywy Unii Europejskiej (dawniej Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej) ustalają ramowe standardy obowiązujące te kraje.

Ewolucja szeroko pojętego prawa bankowego przebiega w Polsce bieżąco, czego wyrazem są nowelizacje ustawy Prawo bankowe i liczne zarządzenia wykonawcze prezesa NBP. Przykładem może być wprowadzenie Wzorcowego Planu Kont (WPK), odpowiadającego standardom europejskim. Polskie banki są zobowiązane do ewidencjonowania swej działalności zgodnie z tym planem kont. Pozwala to na publikowanie bilansów i wyników finansowych naszych banków w ujednoliconej formie, czytelnej dla uczestników Wspólnoty. Od 01.01.97 obowiązuje nowy WPK. Innym przykładem jest zarządzanie prezesa NBP zobowiązujące banki do zwalczania procederu prania pieniędzy na zasadach obowiązujących w skali międzynarodowej.

Wiele innych przepisów ustawy Prawo bankowe uwzględnia standardy europejskie. Między innymi są to wspomniane zasady wydawania zezwoleń na prowadzenie działalności bankowej i inne. Należą do nich także przepisy regulujące zasady nadzorowania działalności bankowej pod kątem zabezpieczenia interesów ich klientów.

W 1991 roku powstał Związek Banków Polskich. Do związku przystąpiły banki państwowe, banki-spółki akcyjne, banki spółdzielcze, a także banki z udziałem kapitału zagranicznego; obecnie zrzesza on większość banków. Związek może brać udział w tworzeniu nowego prawa bankowego. Wpływa także na zmiany w ustawach, które odnoszą się bezpośrednio do prawa bankowego, jak prawo dewizowe i przepisy o przekształceniach własnościowych w systemie bankowym. Związek dba również o zachowanie dobrych obyczajów w praktyce bankowej.

Na walnym zgromadzeniu Związku Banków Polskich uchwalono w 1995 roku Kodeks Dobrej Praktyki Bankowej, apelując do pracowników bankowych o jego przestrzeganie. Kodeks stanowi zbiór zasad postępowania w działalności bankowej. Banki powinny się kierować przepisami prawa, normami przewidzianymi w Kodeksie, uchwałami samorządu bankowego oraz dobrymi zwyczajami kupieckimi, uwzględniając, że są instytucjami zaufania publicznego. Powinny one działać według najlepszej woli i wiedzy, rzetelnie, rzeczowo i starannie, nie nadużywając swych uprawnień i nie wykorzystując swego profesjonalizmu w sposób naruszający interesy klienta.

Każdy bank powinien traktować swoich klientów z jednakową starannością i po partnersku. Bank powinien informować klienta o warunkach świadczonych usług i możliwościach uzyskania dodatkowych korzyści oraz o związanym z daną usługą ryzyku, a także o podstawach naliczania opłat i prowizji. Reklama banku nie może wprowadzać w błąd, a powinna zawierać rzetelne informacje co do zakresu i warunków świadczonych przez ten bank usług. Bank zobowiązany jest do zachowania poufności co do uzyskanych od klienta informacji, w szczególnie dotyczących jego sytuacji ekonomicznej. Skargi klientów powinny być rozpatrywane rzetelnie i w możliwie najkrótszych terminach.

W stosunkach pomiędzy bankami każdy bank powinien kierować się zasadami solidności i lojalności środowiskowej, zachowując zasady uczciwej konkurencji. Banki, nie naruszają własnych interesów oraz zachowując tajemnicę handlową, powinny wspomagać się przy wykonywaniu wspólnych przedsięwzięć i czynności bankowych na zasadzie równości i wzajemności.

Pracownik banku powinien dbać o dobre imię banku i godnie go reprezentować, a także zachowywać się lojalnie wobec banku, w którym jest zatrudniony. Powinien on wykonywać swoje obowiązki sumiennie, zgodnie z najlepszą wolą i wiedzą, w granicach dopuszczalnego ryzyka uzasadnionego interesem banku. Wobec klientów pracownik banku powinien być uprzejmy i rzeczowo wyjaśniać im istotę świadczonych przez bank usługę, zachowując dyskrecję i poszanowanie tajemnicy handlowej. Zachowanie tajemnicy obowiązuje także po zakończeniu pracy w banku.

Ważnym elementem w systemie bankowym jest nadzór bankowy. Nadzór nad działalnością banków sprawuje Generalny Inspektor Nadzoru Bankowego (GINB), podporządkowany bezpośrednio prezesowi NBP. Celem nadzoru jest zapewnienie:

Nadzór bankowy działa w interesie klienta banku, czuwając nad przestrzeganiem przez banki prawa bankowego i innych chroniących go przepisów.

Wiąże się to z ekonomiczną pozycją klienta, która w stosunkach z bankiem jest zazwyczaj słabsza. Zapewnienie bezpieczeństwa depozytów polega zaś na ograniczeniu możliwości podejmowania przez banki nadmiernego ryzyka. W tym celu GINB opracowuje zatwierdzane przez prezesa NBP normy dopuszczalnego ryzyka i kontroluje ich przestrzeganie. Trzeba jednak pamiętać, że banki są samodzielne w podejmowaniu decyzji i obecnie ryzyka. GINB- u i jego terenowych placówek nie można utożsamić z aparatem kontroli ani przypisać mu czynności dochodzeniowe i bezpośrednie zwalczanie przestępczości w bankach. Niemniej może on podejmować czynności mające charakter kontrolny, a prezes NBP może w ramach nadzoru wydawać bankom polecenia.

Czynności podejmowane w ramach nadzoru bankowego polegają analizowaniu działalności banku, badaniu jego sytuacji finansowej oraz płynności płatniczej i dochowania obowiązujących w tym zakresie norm. Badana jest także prawidłowość w udzielaniu kredytów, terminowości ich spłat i przyjmowanym zabezpieczeniu ich zwrotności. Pracownicy GINB wykonujący te czynności mają prawo wstępu do bankowego banku, gdzie powinny im być udostępnione księgi, bilanse i inne dokumenty.

W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości prezes NBP może stosować wobec danego banku środki oddziaływania, a nawet sankcje. Przede wszystkim może on wydawać zalecenia, na przykład gdy konieczne jest osiągnięcie przez dany bank obowiązujących norm lub przywrócenie płynności płatniczej. Gdyby bank nie realizował tych zaleceń i naruszał prawo bankowe lub swój statut, albo stwarzał istotne zagrożenie dla bezpieczeństwa zgromadzonych wkładów, mogą być zastosowane sankcje. Prezes NBP może zawiesić w czynnościach prezesa i członków zarządu danego banku, zakazać zawierania nowych umów, ustanowić zarząd tymczasowy (tzw. komisaryczny), a nawet zarządzić likwidację banku. Decyzje prezesa NBP mogą być zaskarżone przez zainteresowany bank do sądu gospodarczego. Przytoczenie środki oddziaływania i sankcje były stosowane w praktyce. Na tym tle można stwierdzić, że nadzór bankowy pełni ważną rolę w funkcjonowaniu naszego systemu bankowego i ochronie interesów jego klientów.

LITERATURA:

  1. Z. Dobasiewicz: „Wprowadzenie do finansów i bankowości”.

  2. Kszyszkiewicz: „Operacje bankowe”.


Wyszukiwarka