17. NATURA-DOM-OJCZYZNA JAKO MOTYWY KONSTRUKCYJNE ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO W WYBRANYCH UTWORACH LITERACKICH RÓŻNYCH EPOK
W literaturze istnieje wiele motywów konstrukcyjnych przedstawionego świata. Oprócz miłości, kondycji człowieka w otaczającym go świecie, nieustannego pytania o sens jego istnienia, do często podejmowanych motywów należą: natura, dom, ojczyzna. Spotykamy je we wszystkich epokach historyczno-literackich, dlatego trudno wyodrębnić okresy, w których, w sposób szczególny artyści poświęcają wiele utworów tylko przyrodzie lub ojczyźnie. Najczęściej "natura-dom-ojczyzna" konstruują świat przedstawiony jednego dzieła. Nie sposób bowiem pisać o ojczyźnie pomijając piękno jej przyrody lub atmosferę i potrzebę rodzinnego domu. Stoicka filozofia antyczna propagowała życie harmonijne, spokojne, zgodne z prawami natury. Według Beneki i Marka Aureliusza, mądrość oznacza "kształtowanie postaw ludzkich według wzoru natury". Człowiek odnajduje wartość swego życia dzięki pracy, mozolne i dokładne wykorzystywanie tego, co do niego należy, tak, jak w przypadku wróbelków, mrówek, pajączków, pszczół, które przyczyniają się do harmonii świata. Refleksje na temat sensu życia zgodnego z prawami natury zawiera "Żywot człowieka poczciwego" Mikołaja Reja. Autor we fragmentach: "Rok na cztery części podzielon" i "Lato, ody przyjdzie, co z nim czynić (???)" nawiązuje do stoickiego umiaru w marzeniu o "spokojnym żywocie" oraz w obrazie idyllicznie przedstawionego szlachcica-ziemianina, który dba o swoje gospodarstwo doglądając drobnych drzewek, krzaczków, ziółek. Opis życia ludzkiego w " Żywocie ..." poddany jest zasadom biologicznego porządku od dzieciństwa, poprzez młodość i dojrzałość do starości, co odpowiada porom roku i od wiosny, poprzez lato, jesień, aż do zimy życia.
Pochwałę życia na wsi głosi również cykl pieśni J.Kochanowskiego pt "Pieśń świętojańska o sobótce", do których poeta wprowadza liczne motywy pasterskie, narzędzi typu sierpy, kosy, oraz opisy prac polowych, np. sianokosów w "Pieśni Panny VI". Do cyklu Kochanowskiego tematycznie nawiązują wiersze "Pokój wsi" L.Staffa i "Pod lasem" Kasprowicza. Staff odchodzi od wszelkich poszukiwań filozoficznych, typowych dla twórców okresu młodopolskiego. Sens życia odnajduje w kontakcie z przyrodą, w pracy, którą "radzi spokojność boża w sercach ludzkich". Zamiast symboli poeta wprowadza nazwy rolniczych sprzętów, zwierząt, prac polowych. Dla Kasprowicza nie żyć na wsi, nie oglądać porannych blasków słońca, nie słuchać głosu skowronka, to "byłaby zbrodnia". W wierszach "Poranek" i "Pod lasem" poeta przyjmuje postawę wieśniaka, który chodzi spać z kurami i "budzi się co dnia". Związek z naturą kształtuje nowy stosunek do świata pełnego harmonii, spokoju i umiaru.
W sposób szczególny piękno i niezwykłość przyrody ojczystej podkreślają twórcy emigracyjny romantyzmu i literatury współczesnej, oraz okresu Młodej Polski. Krajobraz Litwy w "Panu Tadeuszu" Mickiewicza, "Kronice wypadków miłosnych" Konwickiego jest dowodem tęsknoty za "krajem lat dziecinnych", za ojczyzną, do której nie ma powrotu. Mickiewicz już na początku utworu wspomina pagórki leśne, łąki zielone, "pola malowane zbożem rozmaitem", przedstawia przyrodę upersonifikowaną, której urok oddają liczne epitety, obrazy statyczne i dynamiczne.
Naturę pełną żywiołu, tajemniczą, wielką w zestawieniu z kruchą cywilizacją ludzką ukazują "Sonety Krymskie" - specyficzny dziennik podróży na Krym. Mickiewicz opisał piękno stepów Ukrainy, miasta, zabytki i góry Krymu, podróż morską w sonetach "Stepy Akermańskie", "Burza". Bajeczność i kolorowość przyrody Ukrainy podkreślają wyszukane tropy stylistyczne, np. epitety łączące barwę z nazwą klejnotu (rubinowe morwy, srebrne śniegi), elipsy dynamizujące opisy (zdarto żagle), personifikacje.
W równie niezwykły sposób przyrodę tatrzańską przedstawił Tetmajer w lirykach "W lesie", "Melodia mgieł nocnych". Utwory te są wyrazem impresjonistycznego zafascynowania pejzażem, jego barwnością, z którego poeta wydobywa zjawiska momentalne (spadające gwiazdy, wiatr rozlewający nocne mgły) oraz barwy za pomocą światła księżyca i słońca. Motyw przyrody postrzeganej wszystkimi zmysłami stanowi dominantę kompozycyjną wierszy Leśmiana, szczególnie w cyklu "W malinowym chruściaku". Natura symbolizowana jest przez malinowy chruściak, w którym ukrywa się para kochanków przed "ciekawych wzrokiem", współgra z nastrojem zakochanych, wyraża ich uczucia. Maliny "stały się narzędziem pieszczoty" - zostały wciągnięte w grę miłosną dwojga ludzi. Przyroda w utworach Leśmiana tęskni za człowiekiem i nie pozwala o sobie zapomnieć.
Równie częsty, jak przyroda, motyw w literaturze stanowi dom. Dla każdego rzecz niezwykle ważna, będąca częścią "istoty ludzkiej", zapewniająca poczucie bezpieczeństwa, ciepła rodzinnego i stabilizacji życiowej. Kochanowski w autobiograficznej fraszce "Na dom w Czarnolesie" chwali spokojny żywot. Najważniejsze dla poety są zdrowie i czyste sumienie.
Osobiste doświadczenia Żeromskiego wpłynęły na głębokie potraktowanie problemu bezdomności człowieka w młodopolskiej powieści "Ludzie bezdomni" Tytuł utworu możemy różnorako interpretować. Ludzie bezdomni to ludzie żyjący w folwarcznych chlewach, w śmierdzących norach, których potrzebę "rozwalenia" odczuwa doktor Judym. Jest on człowiekiem samotnym, obcym dla "lekarzy - ludzi bogatych", którzy poszli na konformizm. Judym rezygnuje ze szczęścia osobistego, z miłości do Joasi. Skazuje się na samotność, musi "rozwalić śmierdzące nory robotników" i spłacić "przeklęty dług" proletariatowi.
Techniką naturalistyczną, w celu ukazania biedy i zaniedbania, posłużył się również Kasprowicz w wierszu "W chałupie". Poeta wyeksponował szczegóły znajdujące się w izbie: poszczerbione doniczki, garnki pokryte rdzą, kartofel zgnieciony łokciem. Rzeczywistość przedstawiona w utworze określa sytuację materialną mieszkanek izby jednocześnie wywołując współczucie czytelnika dla starej i młodej kobiety.
Atmosferę domu mieszczańskiego ukazuje Zapolska w "Moralności pani Dulskiej" i Nałkowska w "Granicy". Mieszkania pani Kolichowskiej i Dulskiej zatłoczone są meblami, dywanami, abażurami, serwetami. Swą liczebnością sprawiają wrażenie przepychu i bogactwa salonu mieszczańskiego, który różni się od komórek w piwnicach kamienicy pani Kolichowskiej.
Motyw ojczyzny odnajdujemy w każdej epoce historycznoliterackiej. W literaturze antycznej Tyrteusz i Symonides pisali o tym, jak "słodko i pięknie jest umrzeć za ojczyznę". Według Kochanowskiego, gorący patriotyzm i poświęcenie dla ojczyzny otwierają "drogę do nieba". Ocenę rzeczywistości Polski doby renesansu zawierają "Kazania sejmowe" Skargi, w których autor przestrzega przed skutkami chorób Rzeczypospolitej oraz "O poprawie Rzeczypospolitej" Modrzewskiego (???Modrzejewskiego???). Rzeczywistość Polski okresu stalinowskiego krytykują twórcy literatury współczesnej. Przedstawiają ludzi, którzy "chylą się przed bóstwem wódki", jednakowo znaczą dla nich "cnota i występek", "miłość i nienawiść". Polacy nie zastanawiają się nad własnym życiem i rzeczywistością ich otaczającą. Poddani są "rytmowi bębna", instrumentowi decydującemu o jednakowym zachowaniu. Wiersz Herberta "Pieśń o bębnie" oskarża świat, który dąży do zniewolenia i zniszczenia człowieka. Gorzką ocenę rzeczywistości Polski powojennej dali Wierzyński w czarnym polonezie i Mrożek w "Tangu". Utwory te zawierają tradycyjny w literaturze polskiej motyw tańca, podobnie jak "Wesele" Wyspiańskiego, "Pan Tadeusz" Mickiewicza, "Popiół i diament" Andrzejewskiego. W wierszu Wierzyńskiego w pierwszej parze tańczy "bida z nędzą" symbolizująca sytuację materialną Polaków, w drugiej zaś "szkorbut i trochoma (???)", choroby degenerujące człowieka. Ojczyzna nie może wyrwać się z błędnego tańca. Wreszcie będzie "bida z nędzą", a Polacy nie będą buntować się przeciwko rzeczywistości.
Natura-dom-ojczyzna to motywy najczęściej podejmowane i ukazywane przez poetów i prozaików w literaturze. Rzadko zdarzało się, że twórcy jednego okresu historycznoliterackiego byli zafascynowani tylko pięknem krajobrazu otaczającego rzeczywistość lub wyłącznie powracają do "kraju lat dziecinnych", który stanowi rodzaj ojczyzny. W zależności od obowiązujących prądów kulturowych i filozoficznych, genezy społeczno - politycznej danego okresu w literaturze, motywy natury, domu, ojczyzny mogą być inaczej przedstawione, podkreślane przez odmienne środki wyrazu. W antyku, renesansie świat przyrody jest spokojny, statyczny w przeciwieństwie do burzliwej przyrody z utworów romantyków. Dla twórców okresu Młodej Polski charakterystyczne jest operowanie światłem, wydobywanie przez blask słońca, czy z nawisk monumentalnych, nie dostrzegalnych w cieniu oraz specyficznych barw światła natury.
1