Ogólna charakterystyka teorii wychowania

Nazwa teorii wychowania

Teoria wychowania jest jedną z pod­stawowych dyscyplin pedagogicznych, do których — oprócz niej — za­licza się m.in. pedagogikę ogólną, dydaktykę (nazywaną niekiedy teo­rią nauczania), pedagogikę porównawczą, społeczną i specjalną oraz historię wychowania i oświaty. Będąc nazwą określonej dyscypliny naukowej, zawiera wiele przeróżnych teorii — zarówno o charakterze ogólnym, jak i cząst­kowym.

Nazwa teorii wychowania jako odrębnej dyscypliny pedagogicznej pojawiła się u nas dopiero w okresie powojennym. Podejmowane przez nią problemy wcześniej leżały w gestii zainteresowań pedagogiki ogól­nej albo też tzw. pedagogiki normatywnej, prak­tycznej lub opisowej. W Europie Zachodniej, jak również w Ameryce Północnej, raczej rzadko mówi się o dyscyplinie nazywanej teorią wychowania. To, czym się ona zajmuje, jest tam najczę­ściej przedmiotem pedagogiki jako nauki o wychowaniu lub przedmiotem innych dyscyplin naukowych, jak filozofia człowieka, psychologia i socjologia.

Przedmiot teorii wychowania

Głównym przedmiotem zainteresowań teorii wychowania jest wy­chowanie w wąskim jego rozumieniu, tj. kształtowanie postaw i innych cech osobowości dzieci i młodzieży łącznie ze stwarzaniem im warun­ków ułatwiających samoaktualizację drzemiących w nich, konstruktywnych możliwości. W tym sensie teorię wychowania interesuje szcze­gólnie rozwój moralny, społeczny, kulturalny i fizyczny dzieci i mło­dzieży, mniej natomiast ich rozwój umysłowy w procesie uczenia się, czym zajmuje się głównie dydaktyka.

Teoria wychowania — poza gromadzeniem i systematyzacją wiedzy na temat dotychczasowych osiągnięć w zakresie wąsko pojętego wychowania — zajmuje się:

1. formułowaniem celów, jakie mogłyby lub jakie powinny być reali­zowane w procesie wychowawczym i ukazywaniem związanych z nimi wartości, a zwłaszcza różnego rodzaju powinności, jak nor­my, ideały, dezyderaty moralne głoszone w filozofii, religii, aksjologii i etyce (szczególnie deontologii);

2. projektowaniem działalności wychowawczej, czyli sposobami umoż­liwiającymi realizowanie określonych celów wychowania, jak rów­nież ułatwiającymi wychowankom samoaktualizację własnych szans rozwojowych w sferze pozytywnych cech osobowości;

3. różnymi czynnikami — zwłaszcza psychospołecznymi — warun­kującymi powodzenie lub niepowodzenie zaprojektowanej działalno­ści wychowawczej, do których zalicza się m.in.: podmiotowe trakto­wanie dzieci i młodzieży, racjonalne organizowanie ich życia i pracy, umiejętność nawiązywania z nimi kontaktów interpersonalnych, po­znawanie ich i umożliwianie im kierowania własnym rozwojem.

Sposoby uprawiania teorii wychowania

Teoria wychowania, na obecnym etapie, może z pewnością prze­zwyciężyć niejedno ze swych niedomagań — szczególnie dzięki trzem sposobom jej uprawiania. Polegają one na:

1) refleksji poszukującej nad wychowaniem, np. w świetle dotychcza­sowego zasobu wiedzy pedagogicznej i psychologicznej, a także różnych systemów wartości i koncepcji człowieka, powstałych na grun­cie filozofii, religii, psychologii (np. sprecyzowanie używanych w teorii wycho­wania pojęć, ukazanie złożoności procesu wychowania, łącznie z cela­mi i metodami ich realizacji, uporządkowanie wiedzy o wychowaniu oraz poszerzanie i pogłębianie jej za pomocą informacji czerpanych z nauk, takich jak psychologia rozwojowa, wychowawcza i społeczna, psychologia osobowości, socjologia wychowania, antropologia filo­zoficzna, aksjologia i etologia, poszukiwanie zasad­ności twierdzeń głoszonych w obrębie teorii wychowania, zgodnie z określonym paradygmatem jej uprawiania);

2. przeprowadzaniu badań dotyczących procesu wychowania i niektó­rych jego uwarunkowań, jak i różnego rodzaju badań podstawowych, związanych bezpośrednio lub pośrednio z zagadnieniami wychowaw­czymi (np. badania weryfikacyjne, których celem jest ustalenie różnego rodzaju zależności pomiędzy zmien­nymi niezależnymi i zależnymi, czyli określonymi czynnikami (meto­dami lub formami) oddziaływań a ich następstwami w sferze zacho­wań, postaw i innych cech osobowości dzieci i młodzieży, badania diagnostyczne, dotyczące wyłącznie opisu określonych cech lub dynamiki funkcjonowania badanych faktów i zjawisk bez specjalnego wnikania w istniejące między nimi relacje);

3. sięganiu do własnych doświadczeń w zakresie wychowania dzieci i młodzieży, czyli podejmowania z nimi pracy pedagogicznej, po­dobnie jak to czynili pedagodzy tej miary, co W. R. George (USA), H. Lane (Anglia), S. T. Szacki (Rosja), J. Korczak i wielu innych.

Perspektywy teorii wychowania

Integracja trzech omówionych sposobów uprawiania teorii wy­chowania nie jest bynajmniej jedyną receptą na jej korzystny rozwój naukowy. Istotne dla jej poprawności naukowej są także inne uwarun­kowania, m.in. otwarcie się teorii wychowawczej na różne poglądy o wychowaniu i elastyczne podejście do zagadnień wychowawczych.

Otwarcie się na różne poglądy o wychowaniu

Istotnym warunkiem wyjścia teorii wychowania poza obowiązu­jący w niej — zwłaszcza przed 1989 rokiem — scjentystyczny para­dygmat jest otwarcie się przez nią na nowe i wcześniejsze, lecz wciąż aktualne poglądy o wychowaniu, a także o człowieku w ogóle. Ozna­cza to świadomą i celową ocenę zastanego dorobku teorii wychowa­nia w świetle osiągnięć innych nauk, a w szczególności różnych teorii i trendów w niektórych dyscyplinach psychologicznych i pedagogicz­nych, jak np. w psychologii humanistycznej czy tzw. antypedagogice. Nawet pobieżne zapoznanie się z podstawowymi założeniami psycho­logii humanistycznej i antypedagogiki nasuwa wniosek, iż jeszcze do niedawna w uprawianej u nas teorii wychowania zapominano o konie­czności poszanowania podmiotowości dzieci i młodzieży.

Zapoznając się zwłaszcza z założeniami psychologii humanistycz­nej, można nie tylko pogłębić swoją wiedzę o osobliwej naturze czło­wieka —jako podmiotu własnych działań i jako osoby zasługującej na pełną akceptację, rozumienie i poszanowanie — lecz także poddać kon­troli niektóre podstawowe założenia uprawianej u nas teorii wycho­wania. Krytycznej oceny wymaga szczególnie promowane w niej tu i ówdzie rozumienie wychowania jako procesu o charakterze niemal wyłącznie interwencyjnym. Koniecznych zmian domaga się koncepcja celów wychowania, które dawałyby wychowawcy (nauczycielowi) moż­liwość wyboru tych najbardziej spośród nich właściwych dla zaistniałej sytuacji wychowawczej i niedomagań charakterologicznych jego wy­chowanków (uczniów). Nowego spojrzenia wymagają również metody i formy oddziaływań wychowawczych, zarówno te, które zakładają dyrektywne kierowanie rozwojem dzieci i młodzieży, jak i te, które mogą się okazać źródłem ich ubezwłasnowolnienia, a więc nieliczące się z ich podmiotowością i współodpowiedzialnością za własny rozwój. W ocenie wymienionych zagadnień teorii wychowania może dopomóc skonfrontowanie ich z przynajmniej niektórymi założeniami psycholo­gii humanistycznej.

Otwarcie się teorii wychowania na odmienne poglądy czy stanowi­ska nie oznacza oczywiście bezkrytycznego ich przyjmowania. Na przy­kład trudno się zgodzić z twierdzeniem rzeczników antypedagogiki, iż dziecko od swych narodzin wie, co jest dla niego dobre i że może ponosić pełną odpowiedzialność za swój rozwój, a w związku z tym nie musi być wychowywane. Nie sposób też podzielać w pełni założeń psy­chologii humanistycznej, iż to trening interpersonalny jest jedynym sku­tecznym sposobem samoaktualizacji jednostki. Należy widzieć słabe strony odmiennych poglądów i stanowisk, jednak niewątpliwie cenne jest spojrzenie na proces wychowania także z perspektywy innych dys­cyplin naukowych.

Elastyczne podejście do zagadnień wychowawczych

W teorii wychowania niewiele też się zmieni, jeśli z uporem będzie się obstawać przy obowiązującym dawniej paradygmacie jej upra­wiania. Razi tu nie tylko przesadnie empiryczno-indukcyjny lub normatywno-filozoficzny charakter teorii wychowania, lecz także nieco powierzchowna i nie zawsze przekonująca podbudowa teoretyczna gło­szonych w niej opinii i stanowisk.

Siła nośna teorii wychowania w znaczeniu naukowym (poznawczym) i jako dziedziny przydatnej praktyce pedagogicznej leży nie w jednorodności i nienaruszalności głoszonych przez nią twierdzeń, lecz w ukazywaniu różnorodnych poglądów i stanowisk na interesujące ją tematy. Natomiast element jednoczący wielokierunkowe poszukiwania i stanowiska teorii wychowania może stanowić wiarygodne i rzetelne jej uprawianie, tj. bez stwarzania pozorów naukowości lub unaukowiania jej za wszelką cenę wyłącznie według zaleceń, zgodnych z podejściem pozytywistycznym lub neopozytywistycznym. Chodzi głównie o to, aby nie zapominać, iż teoria wychowania, szczególnie w warstwie zaintere­sowań sposobami i warunkami oddziaływań wychowawczych, posiada pewne cechy, jakie przysługują nauce empiryczno-indukcyjnej (lub prak­tycznej), a w związku ze swymi zainteresowaniami dotyczącymi celów wychowania przypomina pod wieloma wzglądami naukę aprioryczno--dedukcyjną (lub teoretyczną).

4

---